Мүгәддәс Китаб бизим дөврә неҹә ҝәлиб чатыб?

Мүгәддәс Јазыларын зәманәмизәдәк саламат ҝәлиб чатмасы, сөзүн әсл мәнасында, бир мөҹүзәдир. Онун сон сөзләринин јазылмасындан артыг 1900 илдән чох вахт кечиб. Бу китаб давамсыз материаллар үзәриндә: папирус вәрәгәләри вә ја һејван дәрисиндән һазырланан пергамент үзәриндә јазылмышдыр. Онун јазылдығы дилләрдә бу ҝүн аз адам данышыр. Бундан башга, тарих боју императорлардан тутмуш дини рәһбәрләрәдәк әлиндә һакимијјәт олан нүфузлу шәхсләр бу китабы вар ҝүҹүјлә мәһв етмәјә чалышмышдыр.

БУ гејри-ади әсәр заманын сынағындан неҹә чыхмышдыр вә зәманәмизин ән танынмыш вә ән чох јајылмыш китабына неҹә чеврилмишдир? Икиҹә амили нәзәрдән кечирәк.

Чохсајлы нүсхәләр Мүгәддәс Китаб мәтнинин горунмасына хидмәт едир

Мүгәддәс Китабын илк әлјазмалары Исраил халгына әманәт едилмишди. Исраиллиләр орижинал әлјазмалары бөјүк гајғы илә горујур вә үзүнү көчүрәрәк чохлу сајда нүсхәләрини јарадырдылар. Мәсәлән, тахта чыхан һәр јени Исраил һөкмдары «лавили каһинләрин сахладығы бу Ганунун сурәтини өзү үчүн көчүрмәли» иди (Ганунун тәкрары 17:18).

Исраиллиләр Мүгәддәс Јазылары севә-севә охујурдулар, чүнки баша дүшүрдүләр ки, бу ади китаб дејил, Аллаһын Кәламыдыр. Елә бу сәбәбдән дә, тәлим алмыш тәҹрүбәли мирзәләр бөјүк еһтијатла Мүгәддәс Јазыларын үзүнү көчүрүрдүләр. Онлардан бири Үзејир адлы мөмин бир мирзә «Исраилин Аллаһы Јеһованын Мусаја вердији Ганунун билиҹиси иди» (Үзејир 7:6). Бизим еранын VI—X әсрләриндә Әһди-Әтиг кими танынан Төвратын үзүнү көчүрән масоретләр сәһвә јол вермәмәк үчүн һәтта мәтндәки һәрфләри белә, бир-бир сајырдылар. Ишә бу ҹүр диггәтлә јанашманын сајәсиндә һәм мәтнин дәгиглији горунмушдур, һәм дә дүшмәнләрин дәфәләрлә бу Китабы мәһв етмәк ҹәһдләринә бахмајараг, Мүгәддәс Јазылар бир әсәр кими зәманәмизә гәдәр горунуб сахланылмышдыр.

Мисал үчүн, Сурија һөкмдары IV Антиох ерамыздан әввәл 168-ҹи илдә Төвратын Фәләстиндә тапдығы бүтүн нүсхәләрини мәһв етмәјә ҹәһд етмишдир. Бир јәһуди тарихи китабында гејд едилир: «Онлар тапдыглары һәр ганун тумарыны ҹырыб одда јандырырдылар». «Јәһуди енсиклопедијасы»нда дејилир: «Әмрин иҹрасы илә мәшғул олан мәмурлар тапшырыгларына бөјүк ҹанфәшанлыгла јанашырдылар... Кимдә мүгәддәс мәтнләр тапылырдыса,.. она өлүм ҹәзасы кәсилирди». Анҹаг һәм Фәләстиндә, һәм диҝәр мәмләкәтләрдә јашајан јәһудиләр Мүгәддәс Јазыларын нүсхәләрини горујуб сахлаја билмишдиләр.

Әһди-Ҹәдидин вә ја Инҹилин гәләмә алынмасындан чох кечмәмиш бу китаба дахил олан мәктубларын, пејғәмбәрликләрин вә тарихи һекајәләрин чохлу сајда нүсхәси јарадылмаға башлады. Мисал үчүн, Јәһја өз адыны дашыјан китабы ја Ефес шәһәриндә, ја да онун јахынлығында гәләмә алмышды. Анҹаг Ефесдән јүзләрлә километр узагда јерләшән Мисирдә бу Мүждәнин нүсхәсиндән бир парча тапылмышдыр. Мүтәхәссисләрин рәјинә ҝөрә, нүсхә илә орижинал мәтнин јазылмасы арасында 50 илдән аз фәрг вар. Бу тапынты она ишарә едир ки, узаг өлкәләрдә јашајан мәсиһиләр белә јени гәләмә алынмыш мәтнин нүсхәләринә саһиб идиләр.

Бу ҹүр ҝениш јајылмасы сајәсиндә Аллаһын Кәламы Мәсиһдән сонракы әсрләрдә дә саламат галмышды. Мәсәлән, дејиләнләрә ҝөрә, ерамызын 303-ҹү или февралын 23-дә сәһәр чағы Рома Императору Диоклетианын ҝөзү өнүндә әсҝәрләри бир килсәнин гапысыны сындырыб Мүгәддәс Јазыларын нүсхәләрини јандырмышдылар. Диоклетиан дүшүнүрдү ки, Мүгәддәс Јазылары мәһв етмәклә мәсиһилијин көкүнү кәсә биләр. Нөвбәти ҝүн о әмр етди ки, Рома империјасынын һәр јериндә Мүгәддәс Китабын бүтүн нүсхәләри ҹамаат гаршысында јандырылсын. Буна бахмајараг, нүсхәләр горунур, үстәлик, артырды да. Мүгәддәс Китабын јунанҹа ики нүсхәсинин бөјүк бир һиссәси ҝүнүмүзәдәк ҝәлиб чатмышдыр вә еһтимал ки, бу нүсхәләр Диоклетианын бу ҹәһдләриндән гыса мүддәт сонра јарадылмышды. Онлардан бири Ромада, бири исә Лондонда Британија Китабханасында сахланылыр.

Бу вахта кими Мүгәддәс Јазыларын орижинал әлјазмалары тапылмаса да, Мүгәддәс Китабын там мәтнинин вә ја бөлмәләринин минләрлә нүсхәси ҝүнүмүзәдәк сағ-саламат ҝәлиб чатмышдыр. Онлардан бәзиләри чох гәдимидир. Бәс нүсхәләрә көчүрүлдүкҹә орижинал мәтнин мәнасы дәјишилирди? Ибранишүнас Вилјам Грин Төврат һагда демишдир: «Архајынлыгла демәк олар ки, һәлә антик дөврә аид һеч бир әсәр бизә бу дәрәҹәдә дәгигликлә ҝәлиб чатмамышдыр». Инҹилә ҝәлдикдә исә Мүгәддәс Китаб әлјазмалары үзрә ҝөркәмли мүтәхәссис Сер Фредерик Кенјон јазмышдыр: «Орижинал мәтнләрин јазылмасы илә бизә ҝәлиб чатан еркән нүсхәләрин јазылмасы арасындакы вахт о дәрәҹәдә гысадыр ки, ону әһәмијјәтсиз һесаб етмәк олар вә бунунла да, Мүгәддәс Јазыларын бизә олдуғу кими ҝәлиб чатдығына даир ән сон шүбһә белә арадан галхыр. Әһди-Ҹәдид мәтнинин мөтәбәрлији вә дәјишдирилмәдији артыг тамамилә тәсдиг едилмишдир». О, һәмчинин гејд етмишдир: «Там әминликлә демәк олар ки, Мүгәддәс Китабын мәтни маһијјәт етибарилә шүбһә доғурмур... Буну башга һеч бир гәдим китаб һагда демәк олмаз».

Мүгәддәс Китабын башга дилләрдә тәрҹүмәләри

Мүгәддәс Китабын бәшәријјәтин ән танынмыш китабы олмасына тәкан вермиш икинҹи амил бу китабын бир чох дилләрә тәрҹүмә олунмасыдыр. Бу факт Аллаһын ирадәсинә ујғундур. Елә Аллаһын да истәји одур ки, бүтүн милләтләрә вә дилләрә мәнсуб инсанлар Ону таныјыб Она «руһа вә һәгигәтә ујғун» ибадәт етсинләр (Јәһја 4:23, 24; Микә 4:2).

Төвратын илк мәлум тәрҹүмәси јунан дилиндә олан «Септуаҝинта» адлы тәрҹүмәдир. Бу тәрҹүмә Мәсиһин јер үзүндәки хидмәтиндән 200 ил өнҹә тамамланмышды вә Фәләстиндән кәнарда јашајан јунан дилли јәһудиләр үчүн нәзәрдә тутулмушду. Инҹил дә дахил олмагла бүтүн Мүгәддәс Китаб јазылыб тамамланандан сонра бир нечә әср әрзиндә чохлу дилләрә тәрҹүмә едилмишдир. Анҹаг даһа сонралар падшаһлар вә кешишләр буна мане олдулар. Һалбуки кешишләр әлләриндән ҝәләни етмәли идиләр ки, бу китаб халг үчүн әлчатан олсун. Онлар Аллаһын Кәламынын халг дилинә тәрҹүмә олунмасынын гаршысыны алмагла ҹамааты руһани зүлмәтдә сахладылар.

Дөвләтин вә Килсәнин әксинә ҝедәрәк ҹәсарәтли инсанлар һәјатларыны ода атыб Мүгәддәс Китабы садә халгын дилинә тәрҹүмә едирдиләр. Мисал үчүн, 1530-ҹу илдә Инҝилтәрәнин Оксфорд Университетиндә тәһсил алмыш Вилјам Тиндал Төвратын илк беш бөлмәсини өз ана дилиндә нәшр етди вә беләҹә, бөјүк тәгибләрә бахмајараг, Мүгәддәс Јазыларын ибрани дилиндән бирбаша инҝилис дилинә едилмиш илк тәрҹүмәси әрсәјә ҝәлди. Тиндал һәмчинин «Јеһова» адыны тәрҹүмәсиндә истифадә едән илк инҝилис тәрҹүмәчи олду. Испан илаһијјатчысы Касиодоро де Рејна өлүмүн ҝөзүнә дик бахараг Мүгәддәс Китабын испан дилинә илк тәрҹүмәси үзәриндә ишләјирди. Иш орасында иди ки, ону Католик килсәси аддымбааддым тәгиб едирди. Тәрҹүмәсини битирмәк үчүн о Инҝилтәрәдә, Алманијада, Франсада, Һолландијада вә Исвечрәдә ишләмәли олмушдуa.

Бу ҝүн дә Мүгәддәс Китаб даһа чох дилләрә тәрҹүмә олунмагдадыр, һәр ил онун милјонларла нүсхәси нәшр олунур. Онун узаг әсрләрдән ҝүнүмүзәдәк саламат ҝәлиб чыхмасы вә бәшәријјәтин ән чох јајылмыш китабы олмасы һәвари Бутрусун Аллаһын илһамы илә јаздығы сөзләринин доғрулуғуну бир даһа сүбут едир: «От гурујар, чичәк солуб төкүләр,Јеһованын сөзү исә әбәди галар» (1 Бутрус 1:24, 25).

[Һашијә]

[Чәрчивә/шәкилләр]

МҮГӘДДӘС КИТАБЫН ҺАНСЫ ТӘРҸҮМӘСИНИ ОХУЈУМ?

Бир чох дилләрдә Мүгәддәс Китабын чохлу тәрҹүмәси мөвҹуддур. Бәзи тәрҹүмәләрдә гәлиз, архаик сөзләр ишләдилир. Бәзиләриндә исә тәрҹүмәчиләр чох сәрбәстлијә јол верибләр, јәни мәтнин дәгиг чатдырылмасы јох, раһат охунмасына диггәти ҹәмләјибләр. Диҝәр тәрҹүмәләр һәрфидир, демәк олар ки, сөзбәсөз едилмиш тәрҹүмәләрдир.

Јеһованын Шаһидләри тәрәфиндән дәрҹ олунан инҝилисҹә «Мүгәддәс Јазыларын Јени Дүнја Тәрҹүмәси» нәшри бирбаша орижинал дилләрдән тәрҹүмә едилмишдир. Бу иши ҝөрән тәрҹүмәчиләрин адлары аноним сахланылыр. Сонра исә инҝилисҹә «Мүгәддәс Јазыларын Јени Дүнја Тәрҹүмәси» нәшри әсас мәтн кими ҝөтүрүләрәк тәхминән 60 дилә тәрҹүмә едилмишдир. Бунунла белә, бу дилләрә тәрҹүмә едәнләр мәтни орижинал дилләрлә мүгајисә едирдиләр. «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»нин мәгсәди мәнанын итмәдији һалларда орижинал дилдән һәрфи тәрҹүмә етмәкдир. Тәрҹүмәчиләр чалышырлар ки, орижинал мәтн о дөврдәки охуҹулара неҹә ајдын идисә, Мүгәддәс Китабын тәрҹүмәси дә мүасир охуҹуја еләҹә ајдын олсун.

Бәзи дилшүнаслар Мүгәддәс Китабын мүасир тәрҹүмәләрини, о ҹүмләдән «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»ни диггәтлә арашдырмышлар. Онларын мәгсәди мәтндә сәһвләр вә тәрҹүмәчинин гәрәзли мүнасибәтини ҝөстәрән нүмунәләр тапмаг иди. Бу алимләрдән бири АБШ-ын Шимали Аризона Университетиндә диншүнаслыг үзрә профессор вәзифәсиндә чалышан Ҹејсон Дејвид Бедундур. 2003-ҹү илдә о, 200 сәһифәлик елми әсәрини нәшр етдирди. Әсәрдә о, Мүгәддәс Китабын ән чох јајылмыш доггуз инҝилисҹә тәрҹүмәсини арашдырырды. О, Мүгәддәс Китабын мүбаһисә доғуран бир нечә парчасыны арашдырмышды, чүнки «мәһз бу ҹүр јерләрдә дини гәрәз објективлијә үстүн ҝәлир». О буну неҹә етмишди? О, һәр бир парчаны арашдыраркән јунан мәтнини инҝилис дилиндә олан доггуз тәрҹүмә илә мүгајисә етмиш вә гәрәзли мүнасибәтә ҝөрә тәһриф едилмиш фикирләри тапмаға чалышмышды. Бәс һансы гәнаәтә ҝәлмишди?

Бедун билдирмишди ки, бир чох алимләрин вә үмумијјәтлә иҹтимаијјәтин фикринҹә «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»ндә олан фәргләр тәрҹүмәчиләрин гәрәзли мүнасибәтинә әсасланыр. Анҹаг о гејд едир: «Јени Дүнја Тәрҹүмәсиндәки фәргләрин әксәријјәти бу тәрҹүмәнин һәрфи тәрҹүмә, јәни даһа дәгиг тәрҹүмә олмасына ҝөрәдир». Алим «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»ндә бәзи Мүгәддәс Китаб парчаларынын неҹә тәрҹүмә едилдији илә разылашмаса да, гејд едир ки, «бу тәрҹүмә мүгајисә олунанлар арасында ән дәгигидир». О, «Јени Дүнја Тәрҹүмәси»ни «әла» тәрҹүмә адландырыр.

Исраилдә чалышан ибранишүнас доктор Бенјамин Кедар «Јени Дүнја Тәрҹүмәси» һагда охшар фикирдәдир. 1989-ҹу илдә о гејд етмишдир: «Бу әсәрдән ајдын ҝөрүнүр ки, орижинал мәтнин максимал дәрәҹәдә дүзҝүн вә дәгигликлә дәрк едилмәси үчүн чох гүввә сәрф олунмушдур... Мән “Јени Дүнја Тәрҹүмәси”нин мәтниндә орижиналда олмајан фикрин гәрәзли нијјәтлә мәтнә дахил едилмәсинин бир дәфә дә олсун шаһиди олмамышам».

Өзүнүздән сорушун: «Мүгәддәс Китабы һансы мәгсәдлә охујурам? Мәним үчүн дәгиглик ваҹибдир, јохса әсас одур раһат охунсун? Мәҝәр истәмәздим орижинал мәтндәки фикирләрин дәгигликлә тәрҹүмә олундуғу бир нәшри охујум?» (2 Бутрус 1:20, 21) Сизин мәгсәдиниз тәрҹүмә сечиминизә тәсир едәҹәк.

[Шәкил]

«Мүгәддәс Јазыларын Јени Дүнја Тәрҹүмәси»ни бир сыра дилләрдә охумаг мүмкүндүр

[Шәкил]

Масорет әлјазмалары

[Шәкил]

Үстүндә Лука 12:7 ајәсиндән ситат јазылмыш фрагмент «... горхмајын, сиз сәрчәләрдән гат-гат гијмәтлисиниз»

[Шәкил]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Мүнстер; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin