Әхлаг нә вахт чөкмәјә башлајыб?
СИЗҸӘ, әхлаг нә вахт чөкмәјә башлады? Сизин јашадығыныз дөврдә, јохса сиздән әввәлки дөврдә? Бәзиләринин фикринҹә 1914-ҹү илдә I Дүнја мүһарибәсинин башламасы илә аналогу олмајан әхлаги тәнәззүл дөврү дә башланды. «1914-ҹү илдәки нәсил» китабында профессор Роберт Вол гејд едир: «Мүһарибәдән сонра сағ галанлар һеч вахт бу фикирдән дөнмәзләр ки, 1914-ҹү илин август ајы бир дүнјанын сону, башга дүнјанын башланғыҹы олду».
Тарихчи Норман Кантор дејир: «Онсуз да тәнәззүлә доғру ҝедән әхлаг нормалары бүтүн дүнјада мәһв олду. Әҝәр сијасәтчиләр вә ҝенераллар табеликләриндә олан милјонларла инсанларла кәсимлик һејван кими давранырларса, онда һансы дин вә әхлаг гајдалары инсанларын бир-бирилә һејван кими давранмасынын гаршысыны ала биләр?.. Биринҹи Дүнја мүһарибәсиндәки [1914—1918] гәтлиам инсан һәјатынын дәјәрини олдугҹа ашағы салды».
Инҝилис јазычысы вә тарихчиси Гербет Велс өзүнүн «Сивилизасијанын тарихи очерки» әсәриндә гејд едир ки, мәһз тәкамүл нәзәријјәси гәбул олундугдан сонра «әхлаг гајдаларынын әсл тәнәззүлү башлады». Нәјә ҝөрә? Чүнки тәкамүлчүләр иддиа едирдиләр ки, инсан садәҹә һејванын али формасыдыр. Тәкамүлчү олан Велс 1920-ҹи илдә јазмышды: «Онлар белә гәнаәтә ҝәлдиләр ки, инсан һинд ов ити кими сосиал бир һејвандыр... Буна ҝөрә дә инсан сүрүләриндәки ири вә ҝүҹлү итләрин башгалары илә зоракы давранмасы вә онларын үзәриндә һакимијјәт сүрмәси јериндәдир».
Канторун да дедији кими, биринҹи дүнја мүһарибәсинин инсанларын әхлаг анлајышына чох ҝүҹлү тәсири олду. О изаһ едир: «Јашлы нәслин сијаси бахышлары, ҝејим тәрзи, әхлаг дәјәрләри тамамилә јанлыш һесаб олунду». Килсә Мәсиһин тәлимләрини тәкамүл нәзәријјәсинә дәјишмәклә вә мүнагишә тәрәфләрини дәстәкләмәклә әхлаги тәнәззүлдә бөјүк рол ојнады. Британија орду ҝенералы Франк Крожер јазмышды: «Христиан килсәләри гана сусамаг һиссини аловландырмағы чох јахшы баҹарыр, биз дә бундан истәдијимиз кими јарарланырыг».
Әхлаг гајдалары чөкүр
Биринҹи Дүнја мүһарибәсиндән сонракы ониллик әрзиндә, «тәлатүмлү ијирминҹи илләр» адланан дөврдә әввәлки әхлаг дәјәрләри вә гајдалары сырадан чыхарылды вә јерини «һәр шеј олар» принсипи тутду. Тарихчи Фредерик Луис дејир: «Мүһарибәдән сонракы он или әминликлә позғунлуг илләри адландыра биләрик... Көһнә гурулушла јанашы, бир вахтлар һәјаты зәнҝин вә мәналы едән дәјәрләр дә јох олду. Онларын јерини исә һеч бир дәјәрләр тутмады».
1930-ҹу илләрдәки Бөјүк бөһран заманы бир чохлары јохсуллуг уҹбатындан өзләринә гапанды. Амма 30-ҹу илләрин ахырында дүнјада даһа аҹынаҹаглы мүһарибә, II Дүнја мүһарибәси башланды. Гыса мүддәт сонра өлкәләр дәһшәтли силаһларын истеһсалына башлады. Бу, дүнјаны Бөјүк бөһрандан чыхарыб даһа дәһшәтли әзаб-әзијјәтин, горхунун ағушуна атды. Мүһарибә баша чатанда јүзләрлә шәһәр виран галмышды; ики јапон шәһәри ҹәми ики нүвә бомбасы илә јерлә јексан олду! Милјонларла инсан дәһшәтли һәбс дүшәрҝәләриндә һәјатыны итирди. Мүһарибә 50 милјондан чох кишинин, гадынын вә ушағын һәјатына сон гојду.
II Дүнја мүһарибәсиндәки дәһшәтләр заманы инсанлар әсрләрлә көк салмыш әдәб-әркан гајдаларыны кәнара гојуб, өз әхлаг гајдаларыны тәсис етдиләр. Бир китабда јазылыб: «Санки мүһарибә әхлаг мәсәләләриндә бүтүн сәрһәдләри ҝөтүрдү, чүнки дөјүш мејданында мәгбул сајылан шејләр евләрә сохулмушду... Мүһарибәнин һәјәҹаны гыса мүддәтдә әхлаг сәрһәдләрини позду вә әксәр евләрдә һәјат дөјүш мејданындакы кими уҹуз вә гыса олду» («Love, Sex and War—Changing Values, 1939—45»).
Даим өлүм тәһлүкәси илә гаршы-гаршыја дуран инсанларын мүвәггәти дә олса, мүнасибәт гурмаг арзусуну аловландырды. Британијадан олан евдар гадын һәмин илләрдә ҹәмијјәтин әхлагсызлыға ҝөз јуммасына бу ҹүр бәраәт газандырмышды: «Әслиндә биз әхлагсыз дејилдик, садәҹә мүһарибә дөврүндә јашајырдыг». Бир америкалы әсҝәр демишди: «Әксәр инсанларын ҝөзүндә әхлагсыз сајылырдыг, амма ҝәнҹ идик, үстәлик дә ҝүнү сабаһ өлә биләрдик».
Мүһарибәдән сағ чыханлар ҝөрдүкләри дәһшәтли шејләрдән чох сарсылмышдылар. Мүһарибә вахты ушаг оланлар да һәтта бу ҝүнә гәдәр горхулу хатирәләрдән вә емосионал травмалардан әзијјәт чәкир. Чохлары иманлары илә јанашы, әхлаг дәјәрләрини дә итирди. Әхлаг дәјәрләри ашылајан сәлаһијјәтли кәсләрә һөрмәтсизлик јаранды вә инсанлар артыг һеч нәји ҹиддијә алмамаға башладылар.
Јени әхлаг нормалары
II Дүнја мүһарибәсиндән сонра инсанларын әхлаг дәјәрләри илә бағлы тәдгигатлар апардылар. Бу тәдгигатлардан бири 1940-ҹы илләрдә АБШ-да һәјата кечирилмиш вә 800-дән чох сәһифәси олан Кинсеј һесабатыдыр. Бүтүн бунлардан сонра ҹинси мүнасибәтләр барәдә сәрбәст данышылмаға башланды. Һалбуки әввәлләр бу һагда ачыг данышылмырды. Сонрадан мәлум олду ки, һесабатда һомосексуалистләр вә башга ҹинси азлыглар һагда рәгәмләр шиширдилмиш рәгәмләрдир. Бунунла белә, бу, мүһарибәдән сонра әхлагын әмәлли-башлы чөкдүјүнү ҝөстәрирди.
Бир мүддәт инсанлар ҹәмијјәтдә әхлаглы ҝөрүнмәјә чалышдылар. Мисал үчүн, радиода, филмләрдә вә телевизијада әхлагсыз материаллар сензурадан кечмирди. Амма бу, чох чәкмәди. АБШ-ын кечмиш тәһсил назири Вилјам Бенет изаһ етмишди: «1960-ҹы илләрә гәдәр Америкада сивилизасија гәфил вә сүрәтлә тәнәззүлә уғрады». Бу тенденсија өзүнү бир чох өлкәләрдә дә ҝөстәрди. Нәјә ҝөрә 60-ҹы илләрдә әхлаги тәнәззүл сүрәтләнди?
Һәмин ониллик әрзиндә гадын азадлығы һәрәкаты вә дырнагарасы јени әхлаг адланан ингилаб баш верди. Һамиләликдән еффектив шәкилдә горујан һәбләр дүзәлдилди. Беләликлә дә һамиләлик горхусу олмадығындан «азад севҝи», јәни «партнјорлар арасында һеч бир өһдәлијин олмадығы ҹинси мүнасибәт» популјарлашды.
Бунунла јанашы, мәтбуатда, филмләрдә вә телевизијада да әхлаг гајдаларына фикир верилмәмәјә башланды. Сонралар АБШ-ын кечмиш Милли Тәһлүкәсизлик Шурасынын рәһбәри Збигнев Брежински телевизијада тәблиғ олунан дәјәрләр һагда демишди: «Ҹинси һәззи јахшы бир шеј кими ачыг-ашкар уҹалдырлар, шиддәтли зоракылығы вә вәһшилији нормал бир шеј кими ҝөстәрирләр вә инсанлары тәсадүфи ҹинси мүнасибәт гурмаға тәшвиг едирләр».
1970-ҹи илләрә ҝәлинҹә, видеомагнитофонлар популјарлашмышды. Инсанлар артыг кинотеатрларда изләмәјәҹәкләри әхлагсыз, позғун филмләрә евләриндә отуруб баха билирдиләр. Сон илләрдә исә бүтүн дүнјада компүтери олан һәр кәс үчүн порнографијанын ән ијрәнҹ формалары интернет васитәсилә әлчатандыр.
Бунун нәтиҹәләри инсаны дәһшәтә салыр. АБШ-дакы бир һәбсхананын мүһафизәчиси дејир: «Он ил әввәл һәбсханаја дүшән ҝәнҹләрә нәјин пис, нәјин јахшы олдуғу һагда даныша билирдим. Инди исә бура ҝәлән ҝәнҹләр үчүн һеч бир әхлаг дәјәри мөвҹуд дејил».
Кимә үз тутмаг олар?
Биз әхлаг мәсәләләриндә көмәк үчүн килсәјә үз тута билмәрик. Килсә Иса Мәсиһин вә онун биринҹи әсрдәки давамчыларынын салеһлик принсипләрини тәлгин етмәк әвәзинә бу позғун дүнјанын бир һиссәси олуб. Бир јазар суал вермишди: «Һансы мүһарибәдә тәрәфләрин һәр бири Аллаһын онларла олдуғуну иддиа етмир?» Нју-Јоркдан олан бир кешиш Аллаһын нормалары илә бағлы демишди: «Килсә јеҝанә тәшкилатдыр ки, ора дахил олмаг үчүн гојулан тәләбләр автобуса минмәк үчүн гојулан тәләбләрдән дә ашағыдыр».
Ҝөрүндүјү кими, бу дүнјада әхлагын гәфил чөкмәси гәти аддымлар атмағын ваҹиблијини ҝөстәрир. Һансы аддымлардан сөһбәт ҝедир? Нәләр дәјишилмәлидир? Бу дәјишикликләри ким вә неҹә едәҹәк?
[Јазы]
«Биринҹи Дүнја мүһарибәсиндәки [1914—1918] гәтлиам инсан һәјатынын дәјәрини олдугҹа ашағы салды».
[Чәрчивә]
ӘХЛАГ ВӘ ДӘЈӘРЛӘР
Әхлагын нә олдуғу әввәлләр һәр кәсә ајдын иди. Инсан ја дүрүст, садиг, исмәтли вә ләјагәтли олурду, ја да јох. Амма инди «әхлаг» сөзүнүн јерини «дәјәрләр» сөзү тутуб. Амма бурада бир проблем вар. Тарихчи Гертруд Һимелфарб өз китабында буну белә изаһ едир: «Дәјәрләрдән фәргли олараг, әхлаг барәдә демәк олмаз ки, һәр кәсин өзү үчүн әхлаг гајдалары јаратмаг ихтијары вар» («The De-Moralization of Society»).
Китабда һәмчинин гејд олунур ки, дәјәрләр дедикдә «бир кәсин, бир груп инсанын вә ја ҹәмијјәтин һансыса дөврдә мүәјјән сәбәбләрә ҝөрә саһиб олдуғу әгидә, бахыш, һиссләр, вәрдишләр, адәтләр, үстүнлүк вердији шејләр, гәрәзли фикирләр, һәтта сәҹијјәви ҹәһәтләр нәзәрдә тутулур». Мүасир зәманәдә исә инсанлар дүшүнүр ки, һәр кәс өз дәјәрләрини өзү мүәјјән етмәлидир. Санки дәјәрләр мағазадакы әрзаглардыр. Ким һансыны истәјир, сечир. Бәс белә оланда әхлагла нә баш верир?
[Шәкил]
Позғун әјләнҹәләр ҝетдикҹә даһа чох әлчатан олур