Гәдим Јерусәлим нә вахт дағыдылыб? Икинҹи һиссә

Михи јазы сәнәдләри әслиндә нәји ҝөстәрир?

Бу мәгалә гәдим Јерусәлимин дағылма тарихи илә бағлы «Ҝөзәтчи гүлләси»ндә елми суалларын мүзакирә олундуғу икинҹи мәгаләдир. Һәр ики мәгаләдә бәзиләриндә чашгынлыг јарадан суаллара ҹаваб олараг дәрин арашдырмалара вә Мүгәддәс Китаба әсасланан дәлилләр ҝәтирилир.

Биринҹи һиссәнин гыса иҹмалы:

▪ Дүнјәви тарихчиләр дејирләр ки, Јерусәлим б. е. ә.a 587-ҹи илдә дағыдылыб.

▪ Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасы дәгиг ҝөстәрир ки, Јерусәлим б. е. ә. 607-ҹи илдә дағыдылыб.

▪ Дүнјәви тарихчиләр фикирләрини гәдим тарихчиләрин јазыларына вә Птолемејин хроноложи ганунуна әсасландырырлар.

▪ Гәдим тарихчиләрин бәзи јазыларында ҹидди сәһвләр вар вә онлар һәмишә ҝил лөвһәҹикләр үзәриндә јазыланларла ујғун ҝәлмирb.

МҮГӘДДӘС КИТАБДА дејилир ки, «Јеремјанын дили илә дејилән Рәббин сөзү јеринә јетсин дејә јетмиш ил битәнә гәдәр» јәһудиләр Бабилдә әсарәтдә галдылар. Бәс онлар сүрҝүндән нә вахт азад едилдиләр? «Фарс падшаһы Кирин һөкмранлығынын биринҹи илиндә» (2 Салнамәләр 36:21, 22). Мүгәддәс Китаб да, дүнјәви тарих дә тәсдиг едир ки, бу әсарәтә Кирин Бабили әлә кечирмәсиндән вә јәһудиләри азад етмәсиндән сонра сон гојулуб. Јәһудиләр Јерусәлимә б. е. ә. 537-ҹи илдә гајытдылар. Мүгәддәс Китабда Бабил әсарәтинин 70 ил сүрәҹәји ајдын шәкилдә дејилдији үчүн, бу әсарәт б. е. ә. 607-ҹи илдә башламалы иди.

Лакин бир чох алимләр Јерусәлимин б. е. ә. 587-ҹи илдә дағыдылдығыны дејирләр. Белә олан һалда Бабил әсарәти 50 ил давам етмәли иди. Нәјә ҝөрә онлар белә фикирләширләр? Онлар өз һесабламаларыны ЫЫ Навуходоносор вә онун хәләфләри һаггында бәһс едилән гәдим михи јазы лөвһәҹикләринә әсасландырырлар¹. Һәмин сәнәдләрдән бир чоху Јерусәлимин дағыдылдығы заман вә ја бу һадисәдән гыса вахт сонра јазылмышды. Бәс б. е. ә. 587-ҹи или ҝөстәрән һесабламалар нә дәрәҹәдә әсаслыдыр? Бу сәнәдләр әслиндә нәји ҝөстәрир?

Бу суаллара ҹаваб вермәк үчүн ҝәлин алимләрин тез-тез әсасландығы үч сәнәд нөвүнү нәзәрдән кечирәк: 1) Бабил салнамәләри, 2) ишҝүзар мәзмунлу лөвһәҹикләр вә 3) астрономик лөвһәҹикләр.

● Бабил салнамәләри.

Бу нәдир? Бабил салнамәләри үзәриндә Бабил тарихиндә әһәмијјәтли һадисәләр гејд олунан лөвһәҹикләрдир².

Мүтәхәссисләр нә дејирләр? Михи јазы сәнәдләри үзрә мөтәбәр мүтәхәссис Роналд Сак гејд едир ки, бу салнамәләрдә ваҹиб һадисәләр һаггындакы мәлуматлар там дејилc. О јазыр ки, тарихчиләр «әслиндә нәјин баш вердијини мүәјјән етмәк үчүн... икинҹи дәрәҹәли мәнбәләри» арашдырмалыдырлар.

Сәнәдләр нәји ҝөстәрир? Бабил салнамәләриндә олан тарихи мәлуматлар натамамдыр³. (Ашағыдакы чәрчивәјә бахын.) Онда мәнтиги суал јараныр: белә натамам мәлуматлара әсасланан фикирләр нә дәрәҹәдә етибарлыдыр?

● Ишҝүзар мәзмунлу лөвһәҹикләр.

Бу нәдир? Јени Бабил дөврүнә аид олан ишҝүзар мәзмунлу (игтисади-тәсәррүфат ишләринә даир) лөвһәҹикләрин әксәријјәти пул әмәлијјатларыны тәсвир едән сәнәдләрдир. Һәмин лөвһәҹикләрдә һакимијјәтдә олан падшаһын һөкмранлыг етдији ҝүнү, ајы вә или ҝөстәрилир. Мәсәлән, белә лөвһәҹикләрин бириндә дејилир ки, сөвдәләшмә «Бабил падшаһы Навуходоносорун [II Навуходоносор кими танынан] 11-ҹи илинин 27-ҹи ҝүнү, нисану ајында» баш тутмушдур⁴.

Бир падшаһ өләндә вә ја девриләндә онун падшаһлығынын сон илинин галан ајлары јени падшаһын тахта чыхма или һесаб олунурдуd⁵. Башга сөзләрлә десәк, бир падшаһын диҝәријлә әвәз олунмасы Бабил тәгвими илә бир илдә баш верирди. Беләликлә, јени падшаһын тахтда отурдуғу илдә тәртиб олунан сәнәдләр әввәлки падшаһын рәһбәрлик етдији сон илин ајлары илә мүәјјән едилирди.

Мүтәхәссисләр нә дејирләр? Роналд Сак Јени Бабил дөврүнә аид олан чохсајлы ишҝүзар мәзмунлу лөвһәҹикләр арашдырмышдыр. 1972-ҹи илдә Сак јазмышдыр ки, Британија музејинин она тәгдим етдији вә һеч вахт нәшр едилмәмиш мәтнләр II Навуходоносорун јеринә оғлу Амел-Мардукун (Евил-Меродак кими дә таныныр) тахта чыхдығы тарих илә бағлы әввәлләр сөјләнилән фикирләри «тамамилә тәкзиб едир»⁶. Сака мәлум иди ки, лөвһәҹикләрә әсасән, II Навуходоносор һөкмранлығынын сон (43-ҹү) илинин 6-ҹы ајында һәлә дә падшаһлыг едирди. Лакин мәтнин мәнасы јени ачыгланмыш лөвһәҹикләр нөвбәти падшаһ олан Амел-Мардукун тахта чыхмасынын, һесаб олундуғу кими, һәмин илин дөрдүнҹү вә бешинҹи ајларына аид едилир⁷. Зиддијјәт ҝөз габағындадыр.

Сәнәдләр нәји ҝөстәрир? Зиддијјәтләр бунунла битмир. Мәсәлән, бир сәнәддә дејилир ки, II Навуходоносор һөкмранлығынын сон илинин онунҹу ајында, јәни, гәбул олундуғу кими, онун хәләфинин падшаһлығынын алтынҹы ајында һәлә дә һакимијјәтдә иди⁸. Ејни зиддијјәт Амел-Мардукун вә онун хәләфи Нериглиссар арасында да мүшаһидә олунур⁹.

Бу, бизи нәјә ҝөрә марагландырмалыдыр? Јухарыда гејд олундуғу кими, Бабил салнамәләриндән доған тарихи бошлуглар она ишарә едир ки, ола билсин, биз һеч вахт һәмин дөврдә баш верән һадисәләрин хроноложи ардыҹыллығыны бәрпа едә билмәјәҹәјик¹⁰. Јухарыда адлары чәкилән падшаһларын арасында диҝәр падшаһлар да тахтда отурубму? Әҝәр бу беләдирсә, онда Јени Бабил дөврү даһа узун мүддәт чәкмәлидир. Бу сәбәбдән, нә Бабил салнамәләри, нә дә ки ишҝүзар мәзмунлу михи јазы лөвһәҹикләри Јерусәлимин б. е. ә. 587-ҹи илдә дағыдылдығыны иддиа етмәјә әсас вермирe.

● Астрономик лөвһәҹикләр

Бу нәдир? Бунлар үзәриндә Ҝүнәшин, Ајын, планет вә улдузларын јерләри тәсвир олунан, һәмчинин ајры-ајры падшаһларын һөкмранлыг етдикләри илләр кими тарихи мәлуматлар дахил олунан михи јазы лөвһәҹикләридир. Мисал үчүн, ашағыда ҝөстәрилән астрономик ҝүндәликдә Укин-зера падшаһын һөкмранлығынын биринҹи илинин биринҹи ајында баш верән ај тутулмасы һаггында мәлумат јерләшир¹¹.

Мүтәхәссисләр нә дејирләр? Мүтәхәссисләр разылашырлар ки, бабиллиләр ај тутулмаларынын еһтимал едилән вахтыны габагҹадан мүәјјән етмәк үчүн тәфсилатлы ҹәдвәлләр һазырламышдылар¹².

Бәс бабиллиләр кечмишдә баш вермиш ај тутулмаларыны мүәјјән етмәк үчүн бу ҹәдвәлләрдән истифадә едә биләрдиләрми? Профессор Ҹон Стил дејир: «Чох еһтимал ки, мәтн тәртиб едиләндә ҝәләҹәк ај тутулмаларынын еркән һесабламаларынын бәзиләри ҹәдвәлләрин кечмишә тәтбиг едилмәси сајәсиндә апарылмышдыр». (Курсив бизимдир.)¹³ Астрономик ҹәдвәлләрдә тәсвир едилән һадисәләрин баш вермәсиндән бир аз өнҹә гејд едилдијини һесаб едән профессор Дејвид Браун етираф едир ки, бәзи һадисәләрин тарихини «мирзәләр Миладдан әввәл IV вә даһа сонракы әсрләрдә иш ишдән кечәндән сонра һесаблаја биләрдиләр»¹⁴. Әҝәр бу һесабламалар доғрудан да һадисәләр баш верәндән сонра апарылыблса, әлавә дәлилләр олмадан онлары етибаралајиг һесаб етмәк олармы?

Һәтта ај тутулмасы дејилән вахтда баш версә белә, демәк олармы ки, лөвһәҹији тәртиб едәнләрин һәмин вахтла әлагәләндирдикләри тарихи мәлуматлар да дәгигдир? Буну әминликлә демәк олмаз. Алим Робертус ван дер Спек изаһ едир: «Һәмин лөвһәҹикләри тәртиб едәнләр тарихчиләр јох, мүнәҹҹимләр иди». О, астрономик лөвһәҹикләрдә олан тарихи мәлуматларын «мүәјјән дәрәҹәдә башдансовду» тәртиб олундуғуну дејир вә хәбәрдарлыг едир ки, белә мәлуматлардан «еһтијатла истифадә етмәк» лазымдыр¹⁵.

Сәнәдләр нәји ҝөстәрир? Нүмунә үчүн VAT 4956 лөвһәҹијинә нәзәр салаг. Бу лөвһәҹијин илк сәтриндә јазылыб: «Бабил падшаһы Навуходоносорун 37-ҹи или»¹⁶. Сонра Ајын вә планетләрин мүхтәлиф улдуз вә бүрҹләрә нисбәтән дурдуғу јер тәсвир олунур. Һәмчинин бир ај тутулмасындан да бәһс олунур. Алимләр дејирләр ки, ҝөј ҹисимләринин тәсвир олундуғу кими дурмалары б. е. ә. 568/567-ҹи илдә баш вермишдир. Бу һесабламаја әсасән, II Навуходоносорун падшаһлығынын 18-ҹи или, јәни онун Јерусәлими дағытдығы ил б. е. ә. 587-ҹи илә дүшүр. Демәк олармы ки, бу астрономик мәлуматлар јалныз б. е. ә. 568/567-ҹи илә истинад едир?

Һәмин лөвһәҹикдә, һесабламалара әсасән, Бабил тәгвиминдә үчүнҹү ај сајылан симану ајынын 15-дә баш верән бир ај тутулмасы хатырланыр. Дәгиг мәлумдур ки, һәмин ајда ај тутулмасы олмуш вә бу, Јули тәгвиминә әсасән, ерамыздан әввәл 568-ҹи ил ијулун 4-дә баш вермишдир. Лакин ај тутулмасы бундан 20 ил әввәл дә, јәни ерамыздан әввәл 588-ҹи ил ијулун 15-дә дә олмушдур¹⁷.

Әҝәр II Навуходоносорун һөкмранлығынын 37-ҹи или б. е. ә. 588-ҹи илә тәсадүф едирсә, онда онун падшаһлығынын 18-ҹи или б. е. ә. 607-ҹи илә дүшүр вә Мүгәддәс Китаб хронолоҝијасына әсасән, Јерусәлим мәһз бу илдә дағыдылмышды! (Ашағыда ҝәтирилән заман хәттинә бахын.) Бәс VAT 4956 лөвһәҹијиндә б. е. ә. 607-ҹи или тәсдиг едән әлавә дәлил вармы?

Јухарыда гејд олунан ај тутулмасындан әлавә, лөвһәҹикдә Ајла бағлы 13, планетләрлә бағлы исә 15 мүшаһидә һаггында мәлумат вар. Орада Ајын вә ја планетләрин мүәјјән улдуз вә јахуд бүрҹләрә нисбәтән дурдуғу јер тәсвир олунур¹⁸. Бу лөвһәҹикдә һәм Ҝүнәшин, һәм дә Ајын доғуб батмасы арасында 8 вахт кәсији ҝөстәрилир^18а.

Ајын дурдуғу јери јохламаг чәтин олмадығы үчүн, алимләр VAT 4956 лөвһәҹијиндә ҝөстәрилән Ајла бағлы 13 мүшаһидәни дәриндән арашдырдылар. Онлар бу арашдырманы кечмишдә ҝөј ҹисимләринин мәлум олан тарихдә дурдуғу јери мүәјјән едән компүтер програмынын көмәјилә апардылар¹⁹. Алимләр һансы нәтиҹәјә ҝәлдиләр? Ајын дурдуғу јерлә бағлы тәсвирләрин һамысы б. е. ә. 568/567-ҹи илә тәсадүф етмәдији һалда, 13 мүшаһидәнин һамысы 20 ил әввәлә, јәни б. е. ә. 588/587-ҹи илдәки тәсвирләрә мүвафигдир.

Ајын дурушу илә бағлы тәсвирләрин б. е. ә. 568-ҹи илдән даһа чох 588-ҹи илә ујғун ҝәлдијини ҝөстәрән лөвһәҹијин фрагменти 30 вә 31-ҹи сәһифәләрдә јерләшдирилиб. Һәмин лөвһәҹијин 3-ҹү сәтриндә охујуруг ки, «9 [нисану] ҝеҹәсиндә» Ај мүәјјән јердә дурмушду. Бу һадисәнин б. е. ә. 568-ҹи илдә (астрономик тәгвими илә 567) олдуғуну иддиа едән алимләр етираф етдиләр ки, о илдә Ај һәмин јердә «нисану [ајынын] 9-да јох, 8-дә» дурмушду. Лөвһәҹикдәки б. е. ә. 568-ҹи ил тарихини тәсдигләмәк үчүн онлар белә бир фәрзијјә ирәли сүрдүләр ки, бунлары јазан сәһв олараг «8» әвәзинә «9» јазмышдыр²⁰. Лакин Ајын дурдуғу јерин 3-ҹү сәтирдә тәсвир олунмасы б. е. ә. 588-ҹи илин 9 нисану тарихинә тамамилә ујғун ҝәлир²¹.

Ајдындыр ки, VAT 4956 лөвһәҹијиндәки астрономик мәлуматларын әксәр һиссәси б. е. ә. 588-ҹи илини II Навуходоносорун һөкмранлығынын 37-ҹи илинә ишарә едир. Бу исә өз нөвбәсиндә, Мүгәддәс Китабда дејилдији кими, Јерусәлимин б. е. ә. 607-ҹи илдә дағыдылдығыны тәсдиг едир.

Мүгәддәс Китаба нә үчүн етибар етмәк олар?

Мүасир зәманәдә тарихчиләрин бөјүк әксәријјәти Јерусәлимин б. е. ә. 587-ҹи илдә дағыдылдығыны һесаб едир. Лакин Јеремја вә Даниел кими пејғәмбәрләрин јаздыгларына әсасән, јәһудиләр Бабил әсарәтиндә 50 јох, 70 ил олмушдулар (Јеремја 25:1, 2, 11; 29:10; Даниел 9:2). Демәли, Јерусәлим б. е. ә. 607-ҹи илдә дағыдылмышды. Јухарыда ҝәтирилән сүбутларын ҝөстәрдији кими, бу фикир бәзи дүнјәви мәнбәләрдә өз тәсдигини тапыр.

Алимләр дәфәләрлә Мүгәддәс Китабын дәгиглијини шүбһә алтына алырдылар. Лакин даһа чох сүбутлар ашкар едилдикҹә Мүгәддәс Китабын дәгиглији јенә дә тәсдиг олунурf. Мүгәддәс Китаба етибар етмәјимизин там әсасы вар. Чүнки әмин олмушуг ки, Мүгәддәс Китаб тарихи, елми вә пејғәмбәрликләр бахымындан дәгигдир. Биз Мүгәддәс Китабын Аллаһын Кәламы олдуғуна инанырыг (2 Тимотејә 3:16). Нә үчүн бу фактлары өзүнүз тәдгиг етмәјәсиниз? Сиз дә ејни нәтиҹәјә ҝәләҹәксиниз.

[Һашијәләр]

[27-ҹи сәһифәдәки чәрчивә/ҹәдвәл]

(Мәтнә нәшрин өзүндә бахын)

БАБИЛ САЛНАМӘЛӘРИ: ТАРИХДӘ ОЛАН БОШЛУГЛАР

Бабил салнамәләриндә Јени Бабил дөврүнүн јалныз 35 или һагда мәлумат вар, һалбуки һәмин дөврүн тәхминән 88 ил давам етдији еһтимал олунур.

◻ САЛНАМӘЛӘРДӘ МӘЛУМАТ ОЛМАЈАН ИЛ

◼ САЛНАМӘЛӘРДӘ МӘЛУМАТ ОЛАН ИЛ

БМ 21901 БМ 21946 БМ 35382

↓ ↓ ↓ ↓

ЈЕНИ БАБИЛ ДӨВРҮ ФАРСЛАР

Набопаласар II Навуходоносор Амел-Мардук Набонид

Нериглиссар Лабаши-Мардук

↑ ↑ ↑

БМ 25127 БМ 22047 БМ 25124

[Иҹазә илә]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[28-ҹи сәһифәдәки чәрчивә/шәкил]

Астрономик Ҝүндәлик Бм 32238

Бу лөвһәҹикдә ај тутулмалары һагда мәлумат јерләшир. Лөвһәҹик ај тутулмасы һагда сонунҹу дәфә верилән мәлуматдан сонра там тәртиб олунуб. Биринҹи вә сонунҹу ај тутулмасы арасында 400 ил фәрг вар. Бу ҝүндәлијин тәртибатчысы бүтүн ај тутулмаларыны мүшаһидә едә билмәдији үчүн, әввәл баш верән ај тутулмаларынын тарихини мүәјјән етмәк үчүн ријази һесабламадан истифадә етмишдир. Онун чыхардығы нәтиҹәләри сүбут едән дәлилләр олмадан, белә һесабламалар хроноложи мәлумат үчүн етибарлы мәнбә сајыла билмәз.

[Иҹазә илә]

© Тһе Трустеес оф тһе Бритисһ Мусеум

[30- сәһифәдәки шәкил]

Ват 4956 лөвһәҹијиндә әслиндә нә дејилир?

Белә суал нә үчүн јараныр? Бу лөвһәҹијин үчүнҹү сәтриндә јазылыр ки, биринҹи ајын (нисану/нисан) «9-у ҝеҹәсиндә Ај ß Гыз бүрҹүнүн гаршысында бир гулаҹ мәсафәдә дурмушду». Бунунла белә, 1915-ҹи илдә Нејгебауер вә Вајднер јазмышдылар ки, б. е. ә. 568-ҹи илдә (бу тарих Јерусәлимин дағыдылмасы кими б. е. ә. 587-ҹи илә ишарә едир) «Ај һәмин улдузун гаршысында бир аршын мәсафәдә 9 нисанда јох, 8 нисанда дурмушду». (Курсив бизимдир.) Лакин, лөвһәҹикдә тәсвир едилдији кими, Ај б. е. ә. 588-ҹи илин 9 нисан ҝүнүндә мәһз һәмин јердә дурмушду, бу исә б. е. ә. 607-ҹи илә ишарә едир.

Нисанын 9-у, јохса 8-и?

1) 30-ҹу сәһифәдәки шәкилдә 9 рәгәми үчүн олан аккад символу ајдын ҝөрүнүр.

2) Нејгебауер вә Вајднер бу михи јазыны транслитерасија едәркән «9» әвәзинә «8» јазмышдылар.

3) Онлар орижинал мәтндә «9» рәгәминин олдуғуну јалныз һашијәдә ҝөстәрмишдиләр.

4) Һәтта Алман дилинә етдикләри тәрҹүмәдә дә «8» јазмышдылар.

5) 1988-ҹи илдә Сакс вә Һунгерин әсәриндә лөвһәҹикдәки «9» рәгәми олдуғу кими јазылмышды.

6) Лакин һәмин әсәрин инҝилис тәрҹүмәсиндә ҝөстәрилирди ки, «8 рәгәминин әвәзинә сәһв олараг» «9» јазылыб.

[Иҹазә илә]

бпк/Вордерасиатисҹһес Мусеум, СМБ/Олаф М. Теßмер

[32-ҹи сәһифәдәки чәрчивә]

Гејдләр

1. Михи јазы — даш вә ја чиј ҝил үзәриндә басма үсулла чәкилмиш мыхабәнзәр хәтләрин комбинасијалы шәкилләриндән истифадә едилән јазы үсулудур.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, by A. K. Grayson, published 1975, 2000 reprint, p. 8.

3. Јени Бабил дөврү б. е. ә. ВЫЫ әсрдә, јәни Бабил империјасында Кәлдани (Халдеј) сүлаләсиндән олан падшаһларын һөкмранлығы илә башлады. ЫЫ Навуходоносорун атасы Набопаласар биринҹи һөкмдар иди. Бу дөврә сонунҹу падшаһ Набонид б. е. ә. 539-ҹу илдә Фарс падшаһы Кир тәрәфиндән девриләндә сон гојулду.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, by Ellen Whitley Moore, published 1935, p. 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” by John M. Steele, published 2000, p. 36.

6. Amel-Marduk 562-​560 B.C.​—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, by Ronald H. Sack, published 1972, p. 3.

7. BM 80920 вә BM 58872 лөвһәҹикләринин тарихи Евил-Меродакын тахта чыхдығы илин дөрдүнҹү вә бешинҹи ајлары илә мүәјјән едилир. Онлары Роналд Сак өз әсәриндә нәшр етмишдир (562-560 Б.Ҹ.​—А Студј Басед он Ҹунеиформ, Олд Тестамент, Ҝреек, Латин анд Раббиниҹал Соурҹес. Wитһ Платес, пп. 3, 90, 106).

8. Британија музејиндә олан BM 55806 лөвһәҹијинин тарихи кими II Навуходоносорун һөкмранлығынын 43-ҹү илинин онунҹу ајы ҝөстәрилир.

9. BM 75106 və BM 61325 lövhəciklərinin tarixi, hesab olunduğu kimi, Evil-Merodak padşahın hökmranlığının sonuncu (ikinci) ilinin yeddinci və onuncu ayı göstərilir. Ancaq BM 75489 lövhəciyinin tarixi onun xələfi Neriqlissarın taxta çıxdığı ilin ikinci ayı göstərilir (Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VIII [Tablets From Sippar 3], by Erle Leichty, J. J. Finkelstein, and C.B.F. Walker, published 1988, pp. 25, 35).

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VII, (Tablets From Sippar 2) by Erle Leichty and A. K. Grayson, published 1987, p. 36.

Neriglissar​—King of Babylon, by Ronald H. Sack, published 1994, p. 232. Лөвһәҹикдә ајру ајы (икинҹи ај) ҝөстәрилир.

10. Нериглиссарын нүмунәсинә бахаг. Онунла бағлы олан падшаһ сәнәдләринин бириндә дејилир ки, о, «Бабил падшаһы Бел-шум-ишкунун оғлу» иди (курсив бизимдир). Башга бир сәнәддә Бел-шум-ишкун «мүдрик шаһзадә» адланыр. Орижинал дилдән «шаһзадә» кими тәрҹүмә олунан рубу сөзү һәмчинин «падшаһ, һөкмдар» мәнасыны верән титулдур. Нериглиссарын вә ондан әввәл падшаһ олан Евил-Меродакын һөкмранлыг дөврләри арасында вахт бахымындан зиддијјәтләр олдуғу үчүн, бу ики падшаһын арасында «Бабилин падшаһы» Бел-шум-ишкун һөкмранлыг едә биләрдими? Профессор Р. Ф. Доерти етираф етмишдир ки, «Нериглиссарын мөтәбәр нәсилдән олдуғуну инкар етмәк олмаз» (Nabonidus and Belshazzar​—A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, by Raymond P. Dougherty, published 1929, p. 61).

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, edited by Hermann Hunger, published 2001, pp. 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Volume 2, No. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” by A. Sachs, pp. 282-​283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, p. 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, by David Brown, published 2000, pp. 164, 201-​202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” by R. J. van der Spek, pp. 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume I, by Abraham J. Sachs, completed and edited by Hermann Hunger, published 1988, p. 47.

17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, by Peter J. Huber and Salvo De Meis, published 2004, p. 186. VAT 4956 лөвһәҹијинә әсасән, бу ај тутулмасы Бабил тәгвиминә ҝөрә үчүнҹү ајын 15-дә олмушдур, демәли, симану (сивану) ајы 15 ҝүн әввәл башламышды. Әҝәр ај тутулмасы Јули тәгвиминә ҝөрә б. е. ә. 588-ҹи илин ијулун 15-дә баш вермишдирсә, онда б. е. ә. 588-ҹи илин симану ајынын илк ҝүнү 30 ијун/1 ијул олмушдур. Буна ҝөрә дә Бабил тәгвиминин биринҹи ајы (нисану) ики ај әввәл, 2/3 мајда башламалы иди. Бу ај тутулмасынын баш вердији ил апрелин 3/4-ү башламалы иди, амма VAT 4956 лөвһәҹијинин 6-ҹы сәтриндә јазылыб ки, кечән илин он икинҹи (сонунҹу) ајына (аддару) әлавә ај артырылыб. (Лөвһәҹикдә јазылыб: «XII₂ [13-ҹү] ајын 8-ҹи ҝүнү».) Бу сәбәбдән, јени ил мајын 2/3-дән сонра башламышды. Беләликлә, б. е. ә. 588-ҹи илдә ај тутулмасынын тарихи тамамилә лөвһәҹикдә олан тәсвирә ујғундур.

18. Пол В. Нејгебауер вә Ернст Ф. Вајднерин фикринҹә, лөвһәҹикдә Ајын мүәјјән бир улдуза вә ја бүрҹә нисбәтән дурушу илә бағлы 13 мүшаһидә ҝөстәрилир ((Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig [Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig]; Volume 67; May 1, 1915; in the article “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II,” pp. 67-​76 [An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II]). Онлар һәмчинин планетләрлә бағлы 15 мүшаһидәни дә садалајырлар (72—76-ҹы сәһифәләр). Ајы ҝөстәрән михи јазы ишарәси шүбһәјә јер гојмаса да, планетләри вә онларын јерини ҝөстәрән бәзи ишарәләр ајдын дејил. (Mesopotamian Planetary Astronomy—Astrology, by David Brown, published 2000, pp. 53-​57). Буна ҝөрә дә планетләрин јерини мүхтәлиф ҹүр изаһ етмәк олар. Ајын јерини мүәјјән етмәк чәтин олмадығы үчүн, VAT 4956-да хатырланан диҝәр ҝөј ҹисимләринин Аја нисбәтән јерини вә һәмин јердә дурдуғу тарихи јүксәк дәгигликлә мүәјјәнләшдирмәк олар.

18а. Бу мәсафә («ај үчлүјү») ајын биринҹи вә диҝәр ики ҝүнүндә Ҝүнәшин доғмасындан Ајын доғмасына гәдәр олан вахт өлчүсү иди. Алимләр бу өлчүнү тәгвим тарихләри илә әлагәләндирирдиләр (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” by F. R. Stephenson and David M. Willis, in Under One Sky​—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, edited by John M. Steele and Annette Imhausen, published 2002, pp. 420-​428). Бу вахт кәсијини өлчмәк үчүн мүшаһидәчијә саат кими бир ҹиһаз лазым иди. Белә өлчүләр исә дәгиг олмурду (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” by John M. Steele, published 2000, pp. 65-​66). Лакин Ајын башга ҝөј ҹисимләринә нисбәтән јеринин һесабланмасы даһа дәгиг иди.

19. Бу арашдырмалар «TheSky6™» адлы компүтер програмынын көмәјилә апарылмышдыр. Һәмчинин арашдырмаларда «Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC)» адлы гејри-коммерсија програмы вә АБШ Дәниз рәсәдханасынын тәгдим етдији тәгвим-конвертасија програмы истифадә едилмишдир. Планетләрин јерини ҝөстәрән бир чох михи јазы ишарәләрини мүхтәлиф ҹүр изаһ етмәк мүмкүн олдуғундан, астрономик ҝүндәликдә хатырланан или һесабламаг мәгсәдилә апарылан бу арашдырмада планетләрин јери нәзәрә алынмырды.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig [Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig]; Volume 67; May 1, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” [An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II], by Paul V. Neugebauer and Ernst F. Weidner, p. 41.

21. VAT 4956 лөвһәҹијинин 3-ҹү сәтриндә јазылыб: «Ај ß Гыз бүрҹү гаршысында 1 гулаҹ [вә ја 2 дәрәҹә] мәсафәдә дурурду». Јухарыда хатырланан арашдырма ҝөстәрди ки, 9 нисануда Ај ß Гыз бүрҹүнүн 2°04ʹ гаршысында вә 0° ондан ашағыда дурурду. Тәдгигатчыларын фикринә ҝөрә, бу там дәгиг иди.

[29-ҹу сәһифәдәки ҹәдвәл]

(Мәтнә нәшрин өзүндә бахын)

ВАТ 4956 ЛӨВҺӘҸИЈИНӘ ӘСАСӘН, ЈЕРУСӘЛИМ НӘ ВАХТ ДАҒЫДЫЛМЫШДЫ — Б. Е. Ә. 587-ҸИ, ЈОХСА 607-ҸИ ИЛДӘ?

◼ Бу лөвһәҹикдә II Навуходоносор падшаһын һөкмранлығынын 37-ҹи илиндә баш верән астрономик һадисәләр тәсвир олунур.

◼ II Навуходоносор Јерусәлими өз һөкмранлығынын 18-ҹи илиндә дағытмышды (Јеремја 32:1).

610, б. е. ә. 600 590 580 570 560

◼ ВАТ 4956 лөвһәҹијиндәки мәлумат б. е. ә. 607-ҹи илә даһа ујғун ҝәлир.

[26-ҹы сәһифәдәки шәкил/Иҹазә илә]

Photograph taken by courtesy of the British Museum