Сосиал шәбәкәләр барәдә нәји билмәлијәм? II һиссә

Ашағыда ҝәтирилән сијаһыны сәнин үчүн ваҹиб олан ардыҹыллыгла нөмрәлә.

___ шәхси мәлуматым

___ вахтым

___ газандығым ад

___ достларым

БУ СИЈАҺЫДА нәји өзүн үчүн ваҹиб саныб биринҹи јерә гојдун? Әҝәр сосиал шәбәкәдән истифадә едирсәнсә, һәм сечдијин биринҹи, һәм дә галан үч саһә тәһлүкә алтында ола биләр.

Сосиал шәбәкәдә шәхси сәһифә ачмаға дәјәрми? Валидејнләринлә јашајырсанса, буну онлар гәрара алырларa (Сүлејманын мәсәлләри 6:20). Интернетлә олдуғу кими, сосиал шәбәкә дә һәм фајдалы, һәм дә тәһлүкәли ола биләр. Әҝәр валидејнләрин сәһифә ачмағына разы дејилләрсә, онлара табе олмалысан (Ефеслиләрә 6:1).

Бәс әҝәр валидејнләрин сосиал шәбәкәдән истифадә етмәјинә иҹазә верирләрсә, тәһлүкәләрдән неҹә гачына биләрсән? «Ҝөзәтчи гүлләси»нин 2011-ҹи ил октјабр—декабр сајында «Ҝәнҹләрин суаллары» рубрикасында ики саһә мүзакирә едилмишди: шәхси мәлумат вә вахт. Бу мәгаләдә исә сөһбәт газандығын ад вә достларындан ҝедәҹәк.

ГАЗАНДЫҒЫН АД

Газандығын ады горумаг еһтијатлы олуб, башгаларынын сәнин һаггында пис дүшүнмәләринә әсас вермәмәк демәкдир. Мисал үчүн, тәсәввүр ет ки, һеч бир јериндә әзији олмајан јағ ичиндә бир машынын вар. Онун бу ҹүр галмасыны истәмәздинми? Әҝәр өз еһтијатсызлығын уҹбатындан гәзаја дүшсәјдин, һансы һиссләри кечирәрдин?

Буна бәнзәр тәрздә сосиал шәбәкәләр дә адына ләкә ҝәтирә биләр. 19 јашлы Кара адлы бир гыз дејир: «Нәтиҹәсини дүшүнмәдән сајта јерләшдирдијин шәкил вә ја шәрһ сәнин адыны рүсвај едә биләр». Мәсәлән, нөвбәти амилләрин адына неҹә тәсир едәҹәји һаггында дүшүн:

● Шәкилләрин. Һәвари Петер јазыр: «Башга милләтләрин арасында... нүмунәви давранын» (1 Петер 2:12). Сосиал шәбәкәдәки шәкилләрә бахаркән даһа чох диггәтини нә ҹәлб едиб?

«Һаггында јүксәк фикирдә олдуғум инсан бәзән шәкилләриндә сәрхош кими ҝөрүнүр» (Анна, 19 јаш).

«Елә гызлар таныјырам ки, шәкилләриндә өз “фигурасыны” ҝөстәрмәјә ҹан атырлар. Сајтда онлар һәјатда олдугларындан тамамилә фәргли ҝөрүнүрләр» (Кара, 19 јаш).

Сосиал шәбәкәдә гојдуғу шәкилләриндә әдәбсиз ҝејимдә олан вә ја сәрхош кими ҝөрүнән инсан барәдә нә фикирләшәрдин?

1 ․․․․․

2 ․․․․․

● Шәрһләрин. Ефеслиләрә 4:29 ајәсиндә дејилир: «Дилиниздән һеч бир пис [чүрүк, һашијә] сөз чыхмасын». Бәзиләри мүшаһидә едибләр ки, сосиал шәбәкә сајтларында сөһбәт заманы кобуд данышыг, деди-году, јахуд әхлагсыз мөвзулар јаваш-јаваш дахил олмаға башлајыр.

«Сосиал шәбәкәдә инсанлар өзләрини даһа сәрбәст апарырлар. Данышыгда пис сәсләнән сөзләр адама јазыда бир о гәдәр дә пис ҝөрүнмүр. Сөјүш сөјмәсән дә, сөзләриндән ешгбазлыг, кобудлуг, һәтта әдәбсизлик сезилә биләр» (Данијел, 19 јаш).

Сәнҹә, нәјә ҝөрә бир чох инсан Интернетдә өзүнү даһа сәрбәст апарыр?

․․․․․

․․․․․

Гојдуғун шәкил вә шәрһләринин елә дә бөјүк әһәмијјәти вармы? Бәли, вар! Ҹејн адлы јенијетмә бир гыз дејир: «Мәктәбдә даима бу һагда данышырлар. Ишә ҝөтүрән адамын әризәчинин неҹә инсан олдуғуну билмәк үчүн онун сәһифәсинә дахил олдуғуну мүзакирә едирик».

«Валидејнләр үчүн Фејсбук» китабында доктор Брајан Фогг дејир ки, кимисә ишә ҝөтүрәндә мәһз белә давраныр. «Бу, мәним борҹумдур. Әҝәр әризәчинин сәһифәсинә ҝириб налајиг бир шеј ҝөрүрәмсә, бу, мәнә јахшы тәәссүрат бағышламыр. Мән белә инсаны ишә ҝөтүрмәрәм. Нәјә ҝөрә? Чүнки мәнимлә ишләјән адам сағлам дүшүнҹәли олмалыдыр», — дејә о гејд едир («Фаҹебоок фор Парентс»).

Әҝәр мәсиһчисәнсә, шәрһләринин һәмиманлыларына вә башга инсанлара неҹә тәсир бағышлајаҹағы һаггында дүшүнмәлисән. Һәвари Павел дејир: «Биз... кимисә бүдрәдән бир иш ҝөрмүрүк» (2 Коринфлиләрә 6:3; 1 Петер 3:16).

Нә едә биләрсән?

Әҝәр валидејнләрин сосиал шәбәкәдән истифадә етмәјә иҹазә верибләрсә, сајтда јерләшдирдијин шәклә бах вә өзүндән соруш: «Бу шәкил мәним һаггымда нә дејир? Доғруданмы өзүмү белә тәгдим етмәк истәјирәм? Валидејнләрим, јығынҹаг ағсаггалым вә ја ҝәләҹәк мүдирим бу шәкилләри ҝөрсәләр, хәҹаләт чәкәҹәјәмми?» Әҝәр ахырынҹы суала ҹавабын мүсбәтдирсә, дәјишикликләр ет. 21 јашлы Кејт адлы бир гыз да мәһз белә давранмышды. О дејир: «Јығынҹағымын ағсаггалы сајтыма јерләшдирдијим шәкил һаггында мәнимлә сөһбәт етди. Буна ҝөрә она миннәтдарам, чүнки баша дүшүрдүм ки, о, адыма ләкә ҝәлмәсини истәмирди».

Һәмчинин сәһифәндә һәм өзүнүн, һәм дә башгаларынын шәрһләрини јенидән диггәтлә нәзәрдән кечир. «Ахмаг сөһбәтләрә вә налајиг зарафатлара» јол вермә (Ефеслиләрә 5:3, 4). «Бәзән инсанлар шәрһләриндә пис вә ја икибашлы сөзләрдән истифадә едирләр. Бунлары өзүн јазмасан да, онлар сәнин сәһифәндә олдуғу үчүн сәнин адына хәләл ҝәтирир», — дејә 19 јашлы Ҹејн гејд едир.

Адына ләкә ҝәлмәсин дејә сәһифәнә јерләшдирдијин шәкил вә шәрһләрлә бағлы һансы шәртләри гојардын?

․․․․․

․․․․․

․․․․․

ДОСТЛАРЫН

Тутаг ки, тәптәзә машынын вар, кими ҝәлди миндирәрдин? Валидејнләринин иҹазәси илә сосиал шәбәкәдән истифадә едәндә дә ејни сечимлә гаршылашырсан, јәни дост сечмәјә вә ја достлуг тәклифини гәбул етмәјә өзүн гәрар верирсән. Бу сечими неҹә едәҹәксән?

«Бәзиләринин јеҝанә мәгсәди даһа чох дост јығмагдыр, јәни нә гәдәр чох дост олса, бир о гәдәр дә јахшыдыр. Онлар һәтта танымадыглары инсанлары достларынын сијаһысына дахил едирләр» (Наиша, 16 јаш).

«Сосиал шәбәкәләр кечмиш танышларынла јенидән әлагә јаратмаға имкан верир. Лакин бәзән белә инсанлар елә кечмишдә галсалар, даһа јахшы олар» (Елен, 25 јаш).

Нә едә биләрсән?

Тәклиф: јохла вә дүзәлиш ет. Достларынын сијаһысыны јенидән нәзәрдән кечир вә лазым олан дүзәлишләри ет. Һәр дәфә өзүндән соруш:

1. «Бу инсанын реал һәјатда неҹә олдуғуну билирәмми?»

2. «Бу инсан өз сәһифәсиндә неҹә шәкил вә шәрһләр јерләшдирир?»

3. «Бу дост мәнә јахшы тәсир едирми?»

«Адәтән мән һәр ај “дост сијаһымы” нәзәрдән кечирирәм. Әҝәр орада мүәјјән шүбһә ојадан вә ја јахшы танымадығым адам варса, онун адыны силирәм» (Ивана, 17 јаш).

Тәклиф: дост сечиминә ҹидди јанаш. Һәјатда олдуғу кими, киминлә дост олуб-олмајаҹағына даир мүәјјән чәрчивә гој (1 Коринфлиләрә 15:33). Мәсәлән, Лиан адлы 27 јашлы ҝәнҹ гадын дејир: «Мәним мөвгејим беләдир: әҝәр сәни танымырамса, достлуг тәклифини гәбул етмирәм. Сәһифәндә шүбһәли бир шејә раст ҝәлсәм, сәни “достларымын сијаһысындан” силәҹәјәм вә бир даһа гәбул етмәјәҹәјәм». Башгалары да бу ҹүр давраныр.

«Һәр јетәнлә достлуг етмирәм. Бу, тәһлүкәли ола биләр» (Ерин, 21 јаш).

«Кечмиш синиф јолдашларымдан достлуг тәклифләри алырдым. Әҝәр мәктәбдә онлардан узаг ҝәзирдимсә, инди онларла әлагә сахламағын мәнасы вармы?» (Алекс, 21 јаш).

Ашағыда дост сечиминә даир өз гајдаларыны јаз.

․․․․․

․․․․․

․․․․․

[Һашијә]

[14-ҹү сәһифәдәки чәрчивә]

ВАЛИДЕЈНЛӘРИНДӘН СОРУШ

Һәм бу, һәм дә «Ҝөзәтчи гүлләси»нин 2011-ҹи ил октјабр—декабр сајында «Ҝәнҹләрин суаллары» рубрикасыны валидејнләринлә бирҝә нәзәрдән кечир. Интернетдән истифадәнин 1) шәхси мәлуматларына, 2) вахтына, 3) адына вә 4) дост сечиминә неҹә тәсир етдијини мүзакирә един.

[15-ҹи сәһифәдәки чәрчивә]

Валидејнләрин Нәзәринә

Ушагларыныз Интернет һаггында сиздән даһа чох мәлуматлы ола биләрләр. Лакин онлар сизин гәдәр дәрракәли дејилләр (Сүлејманын мәсәлләри 1:4; 2:1—6). Интернет тәһлүкәсизлији үзрә мүтәхәссис Пери Афтаб дејир: «Ушаглар техниканы, валидејнләр исә һәјаты даһа јахшы билирләр».

Сон илләр әрзиндә сосиал шәбәкә чох популјар олуб. Бундан дүзҝүн истифадә етмәк үчүн ушағыныз кифајәт гәдәр узагҝөрәндирми? Буну сиз өзүнүз мүәјјән етмәлисиниз. Машын сүрмәк, банкда һесаб ачмаг вә ја кредит картындан истифадә етмәклә олдуғу кими, сосиал шәбәкәнин дә өз тәһлүкәләри вар. Бунлардан бәзиләри һансылардыр?

ШӘХСИ МӘЛУМАТ. Бир чох ҝәнҹләр Интернетдә өзләри һагда һәддиндән артыг мәлумат јерләшдирмәјин нәтиҹәсини анламырлар. Онлар јашадыглары үнваны, һансы мәктәбдә охудугларыны, јахуд евдә нә вахт олуб-олмадыгларыны јазмагла бүтүн аиләни тәһлүкәјә атырлар.

Нә етмәк олар? Ушагларыныз балаҹа оланда онлара јолу кечмәк гајдаларыны өјрәдирдиниз. Инди исә онлара Интернетдән дүзҝүн истифадә етмәји өјрәтмәлисиниз. Шәхси мәлумат барәдә «Ҝөзәтчи гүлләси»нин 2011-ҹи ил октјабр—декабр сајында «Ҝәнҹләрин суаллары» рубрикасындан охујун. Һәмчинин «Ојанын!» журналынын 2008-ҹи ил октјабр сајынын 3—9-ҹу сәһифәләринә (рус.) бахын. Сонра бу мәгаләләри ушагларынызла мүзакирә един. Онлара сағлам дүшүнҹә вә дәрракә ашыламаға чалышын (Сүлејманын мәсәлләри 3:21).

ВАХТ. Сосиал шәбәкәдә үнсијјәт асылылыг јарада биләр. 23 јашлы Рик дејир: «Өз сәһифәми ачдыгдан ҹәми бир нечә ҝүн сонра даима вахтымы орада кечирмәк истәјирдим. Шәкилләрә бахыб мәктублары охумаға саатларла вахтым ҝедирди».

Нә етмәк олар? «Ојанын!» журналынын 2011-ҹи ил јанвар сајынын «Ҝәнҹләрин суаллары» рубрикасында «Електрон јениликләрә алудәјәмми?» адлы мәгаләни ушағынызла охујуб мүзакирә един. 26-ҹы сәһифәдәки «Мән тәләјә дүшмүшдүм» адлы чәрчивәјә (рус.) хүсусилә диггәт јетирин. Јенијетмәнизә көмәк един ки, «һәр шејдә һәддини билән» олсун вә ајырдығы вахтдан артыг Интернетдә отурмасын (1 Тимотејә 3:2). Она хатырладын ки, һәјат јалныз Интернетдә үнсијјәтдән ибарәт дејил!

ГАЗАНДЫҒЫН АД. Мүгәддәс Китабда дејилир: «Ушаг... әмәлләри илә, ишләринин саф, доғру, јохса әксинә олмасы илә танынар» (Сүлејманын мәсәлләри 20:11). Бу мәсәл Интернетдән истифадә едән ушаглара да аиддир! Бундан башга, сосиал шәбәкә һамыја «иҹтимаи форум» олдуғу үчүн, ушағынызын Интернетә јерләшдирдији мәлумат тәк онун дејил, һәтта бүтүн аиләнизин адына хәләл ҝәтирә биләр.

Нә етмәк олар? Јенијетмәләр билмәлидирләр ки, Интернетә јерләшдирдикләри шејләр онларын неҹә инсан олдугларындан хәбәр верир. Бир аталар сөзүндә дејилдији кими, «ағыздан чыхан сөз, камандан чыхан ох кимидир». Доктор Гвен Шургин О’Киффи өз китабында јазыр: «Ола билсин, ушаглара Интернетдәки мәлуматын дәјишмәз олдуғуну баша дүшмәк чәтиндир, амма онлар буну билмәлидирләр. Онлара өјрәдә биләрсиниз ки, адәтән реал һәјатда кимә исә демәдикләри сөзләри Интернет сәһифәсиндә дә јазмасынлар» («CyberSafe»).

ДОСТЛАР. 23 јашлы Танја дејир: «Ҝәнҹләрин бир чоху садәҹә популјар олмаг хатиринә танымадыглары вә ја әхлаг нормаларына риајәт етмәјән инсанлары дост кими гәбул едирләр».

Нә етмәк олар? Ушағыныза көмәк един ки, достларынын сијаһысына кими гәбул едәҹәјини һәртәрәфли ҝөтүр-гој етсин. Мәсәлән, 22 јашлы Алисија, адәтән, достларынын достуну өз сијаһысына гәбул етмир. О дејир: «Әҝәр сәни танымырам вә ја сәнинлә үз-үзә ҝәлмәмишәмсә, садәҹә достумун достусан дејә сәни гәбул етмәрәм».

Тим вә Ҹулија адлы бир әр-арвад сосиал шәбәкәдә өз сәһифәләрини ачыблар вә гызларынын кимләрлә достлуг етдијинә вә неҹә јазышдығына нәзарәт едә билирләр. Ҹулија дејир: «Гызымыздан тәләб етдик ки, бизи достларынын сијаһысына әлавә етсин. Бунун сајәсиндә онун үнсијјәт етдији инсанлар, санки евимизин гонағы идиләр. Онларын ким олдуғуну билмәк истәјирик».

[12-ҹи сәһифәдәки јазы]

Мүгәддәс Китабын бир мәсәлиндә дејилир: «Јахшы ад бөјүк сәрвәтдән... үстүндүр» (Сүлејманын мәсәлләри 22:1).

[13-ҹү сәһифәдәки шәкил]

Сүрүҹүнүн еһтијатсызлығы уҹбатындан машын әзилдији кими, сајтына јерләшдирдијин әдәбсиз шәкилләр вә шәрһләр дә адыны ләкәләјә биләр

[14-ҹү сәһифәдәки шәкил]

Сәндән хаһиш етсә дә, танымадығын адамы машынына миндирәрдинми? Онда нәјә ҝөрә танымадығын инсаны өз сајтында дост кими гәбул едәсән?