An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?

Kapitulo 2: An Pagpakasakit kan Biblia na Makapagdanay

Kadakol kan garo awat na ebidensia na nagpapatunay na an Biblia talagang Tataramon nin Dios. An kada awat makosog, pero kun pagsasararoon, iyan dai mapapatod. Sa kapitulong ini asin sa masunod, pag-oolayan niato an saro sanang garo awat na ebidensia: an kasaysayan kan Biblia bilang sarong libro. An totoo, milagro nanggad na an pambihirang librong ini nagdanay sagkod ngonyan. Helinga nindo mismo an mga katunayan.

1. Ano an pirang detalye manongod sa Biblia?

An Biblia bako sanang sarong libro. Iyan mayaman na librariya nin 66 na libro, an iba halipot asin an iba halaba, na may laog na pagboot, hula, kasaysayan, mga berso, hatol, asin dakol pang iba. Mga siglo bago mamundag si Cristo, an enot na 39 sa mga librong ini isinurat—an kadaklan sa tataramon na Hebreo—nin maimbod na mga Judio, o Israelitas. An kabtang na ini parateng inaapod na Daan na Tipan. An huring 27 libro isinurat sa Griego nin mga Kristiano asin midbid nin kadaklan na Bagong Tipan. Sono sa panlaog na ebidensia asin sa pinakasuanoy na mga tradisyon, an 66 na librong ini isinurat sa laog nin mga 1,600 na taon, na nagpoon kan an Egipto nagdodominar na kapangyarihan asin natapos kan an Roma an Kagurangnan kan kinaban.

An Biblia Sana an Nagdanay

2. (a) Ano an kamugtakan kan Israel kan ponan na isurat an Biblia? (b) Ano an pira sa iba pang nasusurat na mga libro na ginibo kan panahon na idto?

² Kaidtong labi nang 3,000 na taon an nakaagi, kan ponan an pagsurat kan Biblia, an Israel sadit pa sanang nasyon sa tahaw nin dakol sa Tahaw na Sirangan. Si Jehova an saindang Dios, mantang an nakapalibot na mga nasyon nakariribaraw an pagkalaenlaen nin mga dios asin diosa. Kan panahon na idto, bako sanang an mga Israelitas an naggibo nin relihiyosong mga babasahon. An ibang nasyon naggibo man nin nasusurat na mga libro na nagpaaninag kan saindang relihiyon asin kan saindang nasyonal na mga pamantayan. Halimbawa, an Akadianong osipon manongod ki Gilgames hale sa Mesopotamia asin an mga plosang Ras Shamra, na isinurat sa Ugaritico (tataramon na ginamit kaidto sa ngonyan amihanan na Siria), daing duwa-duwa na popular na marhay. Kabale man sa kadakol na mga babasahon kan panahon na idto an mga libro na arog kan The Admonitions of Ipu-wer asin The Prophecy of Nefer-rohu sa tataramon na Egipcio, mga himno sa laen-laen na dios sa Sumeriano, asin makahulang mga libro sa Akadiano.

3. Ano an nagpapalaen kan Biblia sa ibang relihiyosong babasahon na ginibo sa Tahaw na Sirangan kan panahon na idto?

³ Pero an gabos na librong ini sa Tahaw na Sirangan parareho an naabtan. Iyan gabos nalingawan, asin pati an mga tataramon na ginamit sa pagsurat kaiyan nawara. Kaini pa sanang nakaaging mga taon na naaraman kan mga arkeologo asin pilologo an pag-eksister kaiyan asin nadiskobre kun paano iyan babasahon. Sa ibong na lado, an enot na nasusurat na mga libro kan Hebreong Biblia nagdanay sagkod sa satong panahon asin sagkod ngonyan dakol an nagbabasa. Kun beses sinasabi nin mga iskolar na an mga librong Hebreo sa Biblia kinua sa suanoy na mga isinurat na idto. Pero an bagay na an kadaklan sa mga babasahon na idto nalingawan na mantang an Hebreong Biblia nagdadanay tanda na an Biblia laen nanggad.

An mga Paraingat sa Tataramon

4. Anong grabeng mga problema kan mga Israelitas an garo baga nagbugtak sa pagduda kan pagdadanay kan Biblia?

⁴ Dai kita masala, sa punto-de-vista nin tawo an pagdadanay kan Biblia bako tolos na segurado. An mga komunidad na naggibo kaiyan nag-agi sa masakiton na mga pagbalo asin mapait na pan-aapi na talagang pambihira an pakapagdanay kaiyan sagkod sa satong aldaw. Kan mga taon bago si Cristo, an mga Judio na naggibo kan Hebreong Kasuratan (an “Daan na Tipan”) sadit sanang nasyon. Peligroso an kamugtakan ninda sa tahaw nin makokosog na mga estado politikal na nagdidinaogan para sa pagdominar. An Israel kinaipuhan na makilaban tanganing mabuhay tumang sa sunod-sunod na mga nasyon, arog kan mga Filisteo, Moabita, Amonita, asin Edomita. Kaidtong an mga Hebreo nababanga sa duwang kahadean, an maringis na Imperyo nin Asiria haros pinara an kahadean sa amihanan, mantang linaglag man kan mga Babilonyo an kahadean sa timog, na dinarang bihag an banwaan na saro na sanang natatada an nagpuli pakalihis nin 70 taon.

5, 6. Anong mga pagprobar an ginibo na isinapeligro an mismong pag-eksister kan mga Hebreo bilang sarong nasyon?

⁵ May mga bareta pa ngani nin pagprobar na paraon an bilog na nasyon kan mga Israelitas. Kaidtong kaaldawan ni Moises, ipinagboot ni Faraon an paggadan sa gabos nindang lalaki na bagong ipangaki. Kun kinuyog an pagboot nia, napara kutana an banwaan na Hebreo. (Exodo 1:15-22) Pakalihis nin mga taon, kan an mga Judio masakop kan Persia, nagkasapakat an saindang mga kaiwal na maaprobaran an sarong ley sa pagpara sa sainda. (Ester 3:1-15) An pagkasudya kan pakanang ini sagkod ngonyan siniselebrar sa Judiong Kapiyestahan nin Purim.

⁶ Pakalihis pa nin mga taon, kan an mga Judio sakop nin Siria, pinagmaigotan na marhay ni Hadeng Antioco IV na gibohon na Heleniko an nasyon, na pinipirit iyan na umarog sa Griegong mga kostumbre asin sumamba sa Griegong mga dios. Nasudya man sia. Imbes na mapara o makasalak, nagdanay an mga Judio mantang, sunod-sunod, an kadaklan na nasyon sa palibot ninda nawara sa kinaban. Asin an Hebreong Kasuratan kan Biblia nagdanay kaiba ninda.

7, 8. Paano namugtak sa peligro an pagdadanay kan Biblia paagi sa mga kasakitan kan mga Kristiano?

⁷ An mga Kristiano, na naggibo kan ikaduwang kabtang kan Biblia (an “Bagong Tipan”), inaapi man na grupo. An namomoon sainda, si Jesus, ginadan na garo ordinaryong kriminal. Kan enot na mga aldaw pagkagadan nia, pinagmaigotan sindang papondohon nin Judiong mga autoridad sa Palestina. Kan an Kristianismo makalakop sa ibang nasyon, pinaghanap sinda nin mga Judio, na pinagmamaigotan na olangon an saindang pagmimisyonero.—Gibo 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.

⁸ Kan panahon ni Nero, naliwat an dati nagpapabaya sanang kaisipan kan mga autoridad na Romano. Ipinaghambog ni Tacito an “makuri sa kolog na mga pasakit” sa mga Kristiano kan maringis na emperador na idto, asin poon kan saiyang panahon, an pagigin Kristiano ibinilang na sarong kasalan na an padusa kagadanan. Kan 303 C.E., si Emperador Diocletian huminiro tumang mismo sa Biblia.a Sa paghihingoa na paraon an Kristianismo, ipinagboot nia na soloon an gabos na Bibliang Kristiano.

9. Ano kutana an nangyari kun naotob an mga kampanya nin pagpara tumang sa mga Judio asin Kristiano?

⁹ An mga kampanyang ini nin pan-aapi asin pagpara sa nasyon grabeng peligro sa pagdadanay kan Biblia. Kun an mga Judio nawara arog kan mga Filisteo asin Moabita o kun naotob an mga paghihingoa primero kan mga Judio dangan kan Romanong mga autoridad na paraon an Kristianismo, siisay kutana an nagsurat asin nag-ingat kan Biblia? Marahay sana, an mga paraingat sa Biblia—enot an mga Judio dangan an mga Kristiano—dai napara, asin an Biblia nagdanay. Minsan siring, may saro pang grabeng peligro kun bakong sa pagdadanay kisuerra sa pagigin tama kan Biblia.

Mga Kopya na Puwedeng Masala

10. Paano orihinal na naingatan an Biblia?

¹⁰ An dakol sa nasambitan na suanoy na mga surat na nalingawan sa huri inukit sa gapo o itinatak sa durableng mga tablang dalipay. An Biblia bako. Ini sa orihinal isinurat sa papiro o pergamino—mga materyales na mas madaling mawara. Kaya, an mga manuskrito na ginibo kan orihinal na mga kagsurat haloyon nang nawara. Kun siring, paano napreserbar an Biblia? An dai mabilang na rinibong kopya pinagmaigotan na isurat sa kamot. Ini an pinagkatodan na paagi nin pagkopya nin libro kan mayo pa an pag-imprenta.

11. Ano an dai malilikayan na nangyayari kun an mga manuskrito kinokopya sa kamot?

¹¹ Pero may peligro sa pagkopya sa kamot. Si Sir Frederic Kenyon, an bantog na arkeologo asin namamahala sa librariya kan British Museum, nagpaliwanag: “An kamot asin hotok nin tawo dai pa linalang na makakopya kan kabilogan nin halabang libro na daing sala. . . . Seguradong may sala.” Kun nagkakaigwa nin sala an manuskrito, naootro iyan kun an manuskritong iyan an nagigin basihan nin mga kopya sa ngapit. Kun ginigibo an dakol na kopya sa halawig na panahon, nagkakaigwa nin pirang sala.

12, 13. Siisay an nagsaabaga kan paninimbagan na ingatan an teksto kan Hebreong Kasuratan?

¹² Huli sa ginibong rinibong kopya kan Biblia, paano niato naaaraman na an paaging ini nin pagkopya dai iyan liniwat sagkod na harayoon na iyan sa orihinal? Bueno, kuanon niatong halimbawa an Hebreong Biblia, an “Daan na Tipan.” Kan ikaduwang kabtang kan ikaanom na siglo B.C.E., kan an mga Judio magbuwelta hale sa pagkadistiyero ninda sa Babilonya, an sarong grupo nin mga iskolar na Hebreo na inapod Soferim, “mga eskriba,” nagin an mga paraingat kan teksto kan Hebreong Biblia, asin paninimbagan ninda na kopyahon an Kasuratan tanganing magamit sa pampubliko asin pribadong pagsamba. Sinda may marahayon na motibo, propesyonal na mga lalaki, asin pinakahalangkaw an kuwalidad kan saindang trabaho.

¹³ Poon kan ikapitong siglo sagkod sa ikasampulong siglo kan satong Komon na Kapanahonan, an mga eridero kan mga Soferim iyo an mga Masorete. An ngaran ninda gikan sa terminong Hebreo na an kahulogan “tradisyon,” asin sa pundamental sinda man mga eskriba na an trabaho ingatan an tradisyonal na tekstong Hebreo. Maingat an mga Masorete. Halimbawa, an eskriba kaipuhan na gumamit nin sarong kopya na seguradong tama bilang saiyang tekstong kokopyahan, asin dai sia puwedeng sumurat nin ano man hale sa memorya. Kaipuhan na helingon nia an kada letra bago iyan isurat. Si Propesor Norman K. Gottwald nagbabareta: “An pag-iingat na ginigibo ninda sa pag-otob kan saindang mga obligasyon ipinaririsa kan rabinikong kahagadan na an gabos na bagong manuskrito kaipuhan na siyasaton asin iapon tolos an mga kopyang may sala.”

[Nota sa Ibaba]