An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kasumpay kan Kapitulo 2: An Pagpakasakit kan Biblia na Makapagdanay
14. Anong diskobremiento an nagpangyari na mapatunayan an pagkopya sa teksto kan Biblia kan mga Soferim asin Masorete?
14 Gurano katama kan pagkopya sa teksto kan mga Soferim asin Masorete? Sagkod kan 1947 depisil na simbagon an hapot na iyan, mantang an yaon na pinakaenot na kompletong manuskrito sa Hebreo gikan sa ikasampulong siglo kan satong Komon na Kapanahonan. Pero, kan 1947, an pirang suanoy nang marhay na mga kapidaso nin manuskrito nadiskobre sa mga kuweba sa palibot kan Gadan na Dagat, kaiba an mga kabtang kan mga libro kan Bibliang Hebreo. An nagkapirang kapidaso kaidto pang bago an panahon ni Cristo. Ikinomparar ini nin mga iskolar sa yaon nang mga manuskritong Hebreo tanganing patunayan an katamaan kan pagkopya sa teksto. Ano an resulta kan pagkokomparar na ini?
15. (a) Ano an resulta kan pagkokomparar kan manuskrito kan balumbon ni Isaias sa Gadan na Dagat sa tekstong Masoretiko? (b) Ano an maninigo niatong magin konklusyon sa bagay na an pirang manuskrito na nadiskobre sa Gadan na Dagat nagpapaheling nin tekstuwal na pagkakalaen? (Helingon an nota sa ibaba.)
15 An saro sa kagurang-guranging librong nadiskobre iyo an kompletong libro ni Isaias, asin makangangalas nanggad an pagkakapareho kan teksto kaiyan sa Bibliang Masoretiko na nasa satuya ngonyan. Si Propesor Millar Burrows nagsurat: “An dakol na kalaenan kan [bagong madiskobreng] St. Mark’s Isaiah scroll asin kan tekstong Masoretiko ikapaliliwanag bilang mga sala sa pagkopya. Apuwera kaini, igwa nin pambihirang pagkakapareho, sa kabilogan, sa teksto na yaon sa mga manuskrito kaidtong Edad Media. An siring na pakapareho sa manuskrito na mas gurang na marhay nagtatao nin nakapakokosog nin boot na patotoo sa pankagabsan na katamaan kan tradisyonal na teksto.” Idinugang pa ni Burrows: “Makangangalas nanggad na sa laog nin mga sangribong taon kadikiton an pagkaliwat kan teksto.”a
16, 17. (a) Taano ta makasisierto kita na tama an teksto kan Kristianong Griegong Kasuratan? (b) Ano an patotoo ni Sir Frederic Kenyon manongod sa teksto kan Griegong Kasuratan?
16 Sa kaso kan kabtang kan Biblia na isinurat sa Griego kan mga Kristiano, an inaapod na Bagong Tipan, an mga parakopya mas masasabing arog nin maabilidad na mga bagohan kisa arog kan natokdoan na marhay na propesyonal na mga Soferim. Alagad minsan sinda nagtatrabaho sa irarom nin peligrong padusahan kan mga autoridad, isinaboot ninda an saindang gibohon. Asin duwang bagay an naggagarantiya sato na kita ngonyan igwa nin teksto na kapareho kan isinurat kan orihinal na mga kagsurat. Enot, igwa kita nin mga manuskrito na mas harani an petsa sa panahon nin pagsurat kisa sa kaso kan Hebreong kabtang kan Biblia. Sa katunayan, an sarong kapidaso kan Ebanghelyo ni Juan hale sa enot na kabangaan kan ikaduwang siglo, mayo pang 50 taon poon kan petsa na posibleng isinurat ni Juan an saiyang Ebanghelyo. Ikaduwa, an kadakolan kan mga manuskrito na nakaabot sato nagtatao nin marigon na pagpapaheling kan katamaan kan teksto.
17 Sa puntong ini, si Sir Frederic Kenyon nagpatotoo: “Dai niato ikadodoon nin sobra na sa pundamental an teksto kan Biblia segurado. Ini nangorogna sa kaso kan Bagong Tipan. An kabilangan nin mga manuskrito kan Bagong Tipan, nin enot na mga traduksion kaiyan, asin nin mga kotasyon dian sa kagurang-guranging mga parasurat kan Iglesya, dakulaon kaya segurado na an tunay na sinasabi nin kada pinagdududahan na teksto napreserbar sa saro sa suanoy na mga autoridad na ini. Ini dai masasabi manongod sa arin man na ibang suanoy na libro sa kinaban.”
An Banwaan Asin an Saindang mga Tataramon
18, 19. Paano na an Biblia dai nalimitaran sa mga tataramon na dian iyan orihinal na isinurat?
18 An orihinal na mga tataramon na dian isinurat an Biblia, sa kahaloyan, nagin man kaolangan sa pakapagdanay kaiyan. An enot na 39 libro sa kadaklan isinurat sa Hebreo, an tataramon kan mga Israelita. Pero an Hebreo nungka na lakop na nanodan. Kun nagdanay sa tataramon na iyan an Biblia, iyan kutana nungka na nagkaigwa nin impluwensia sa luwas kan nasyon na Judio asin kan pirang dayo na nakababasa kaiyan. Pero, kan ikatolong siglo B.C.E., para sa kapakinabangan nin mga Hebreo na nag-iistar sa Alexandria, Egipto, pinonan an pagtradusir kan Hebreong kabtang kan Biblia sa Griego. Kaidto Griego an internasyonal na tataramon. Kaya, an Bibliang Hebreo nagin madaling basahon nin mga bakong Judio.
19 Pag-abot kan panahon na isusurat na an ikaduwang kabtang kan Biblia, Griego pa an tataramon nin kadaklan, kaya an huring 27 libro kan Biblia isinurat sa tataramon na iyan. Pero bakong gabos nakasasabot sa Griego. Kaya, an mga traduksion kapwa kan mga kabtang na Hebreo asin Griego kan Biblia nagpoon na lumataw sa pan-aroaldaw na mga tataramon kan enot na mga siglong idto, arog baga kan Siriaco, Coptico, Armeniano, Georgiano, Gotico, asin Etiopiko. An opisyal na tataramon kan Imperyo nin Roma Latin, asin kadakol kan traduksion na Latin kaya kaipuhan na ipagibo an sarong “autorisadong bersion.” Ini natapos kaidtong mga 405 C.E. asin inapod na Vulgata (na an boot sabihon “popular” o “komon”).
20, 21. Ano an mga kaolangan sa pagdadanay kan Biblia, asin taano ta napangganahan ini?
20 Kaya, sa ibong nin dakol na kaolangan na an Biblia nakaabot sa enot na mga siglo kan satong Komon na Kapanahonan. An mga naggibo kaiyan dinuduhagi asin pinaglalamag na mga minoriya na masakit an buhay sa maringis na kinaban. Pasil sana kutana iyan na nabiribid sa pagkopya, pero dai man. Saro pa, nakaligtas iyan sa peligro na mabasa sana nin mga tawo na tatao sa nagkapirang tataramon.
21 Taano ta depisilon para sa Biblia na magdanay? Sinasabi mismo kan Biblia: “An bilog na kinaban namumugtak sa kapangyarihan kan maraot.” (1 Juan 5:19) Huli kaini, malalaoman niato an kinaban na magin kaiwal nin ipinublikar na katotoohan, asin ini man nanggad an nangyari. Kun siring, taano man nanggad ta nagdanay an Biblia mantang kadakol na ibang babasahon na dai napaatubang sa kaparehong mga kasakitan an nalingawan na? Ini sinisimbag man kan Biblia. Iyan nagsasabi: “An tataramon ni Jehova nagdadanay sagkod lamang.” (1 Pedro 1:25) Kun an Biblia talagang tataramon nin Dios, mayo nin kapangyarihan nin tawo na makalalaglag kaiyan. Asin sagkod sa ika-20 siglong ini, ini totoo.
22. Anong mga pagkaliwat an nangyari sa pagpopoon kan ikaapat na siglo kan satong Komon na Kapanahonan?
22 Minsan siring, kan ikaapat na siglo kan satong Komon na Kapanahonan, may nangyari na sa huri nagbunga nin bagong mga pag-atake sa Biblia asin nakaapektar na gayo sa dalagan kan kasaysayan nin Europa. Sampulong taon sana pakalihis na probaran ni Diocletian na laglagon an gabos na kopya kan Biblia, naliwat an palakaw kan imperyo asin nagin legal an “Kristianismo.” Pakalihis nin doseng taon, kan 325 C.E., an sarong Romanong emperador nangenot sa “Kristianong” Konsilyo sa Nicea. Taano ta nagin peligroso sa Biblia an garo baga paborableng pangyayaring ini? Maheheling niato an simbag sa minasunod na kapitulo.
[Mga Nota sa Ibaba]
a Bakong gabos na manuskrito na nadiskobre sa Gadan na Dagat eksaktong nakakapareho kan yaon na mga teksto kan Biblia. An iba igwa nin medyo dakol na tekstuwal na kalaenan. Minsan siring, an mga kalaenan na ini dai nangangahulogan na naliwat na an kahulogan kan teksto. Sono ki Patrick W. Skehan kan Catholic University of America, an kadaklan nagrerepresentar sa “pagrebisar [kan teksto kan Biblia] basado sa sadiring kabilogan na lohika kaiyan, kaya an porma minahiwas pero an pinakasustansia nagdadanay na iyo man sana . . . An pundamental na kaisipan hayag na paggalang sa teksto na ibinibilang na sagrado, kaisipan na pagpaliwanag (sono sa pananaram niato) kan Biblia paagi sa Biblia sa mismong pagkopya kan teksto.”
Idinugang nin saro pang komentador: “Sa ibong kan gabos na kadaihan nin kasegurohan, nagdadanay an dakulang katotoohan na an teksto na yaon sato ngonyan, sa kadaklan, nagrerepresentar sa aktuwal na mga tataramon kan mga autor na nabuhay, an iba sainda, haros tolong ribong taon na an nakaagi, asin dai kita kaipuhan na magkaigwa nin seryosong pagduda sa pagkaraot kan teksto kun dapit sa pagigin balido kan mensahe na itatao sato kan Daan na Tipan.”