An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 4: Gurano Kamapaniniwalaan an “Daan na Tipan”?
Sa masunod na pirang kapitulo, pag-oolayan niato an pira sa mga sahot nin modernong mga kritiko tumang sa Biblia. An iba nagsasahot na an Biblia nagkakakontrahan asin “bakong sientipiko,” asin an mga sahot na ini ipaliliwanag sa huri. Pero enot, horophoropa an parateng pagsahot na an Biblia koleksion sana nin mga osipon asin eroestorya sana. May marigon daw na pasisikadan an mga kalaban kan Biblia sa siring na pagkritika? Primero, helingon niato an Hebreong Kasuratan, an inaapod na Daan na Tipan.
1, 2. Ano an nangyari sa pagsalikop sa Jerico, asin anong mga hapot an pinalalataw mapadapit dian?
Nasasalikopan an sarong suanoy na siudad. An mga parasalakay burunyog na nagdakit sa Salog nin Jordan asin ngonyan nagkakampo sa atubangan kan haralangkaw na lanob kan siudad. Pero palaen nanggad an mga taktika ninda sa pakikilaban! Aroaldaw sa laog nin anom na aldaw, an hukbong nananalakay nagmartsa sa palibot kan siudad, na daing girong apuwera sa kaibang grupo nin mga saserdote na nagpapatanog nin mga amodyong. Ngonyan, sa ikapitong aldaw, an hukbo daing girong na nagmamartsa sa palibot kan siudad nin pitong beses. Bigla na sana, pinatanog kan mga saserdote an saindang amodyong sa bilog nindang kosog. An hukbo kuminurahaw nin makosogon na kurahaw sa pakikilaban, asin buminagsak an haralangkaw na lanob kan siudad sa panganoron nin talbo, kaya nawaran nin depensa an siudad.—Josue 6:1-21.
2 Ini an pagkaladawan kan libro nin Josue, an ikaanom na libro kan Hebreong Kasuratan, sa pagbagsak nin Jerico na nangyari haros 3,500 na taon na an nakaagi. Alagad iyan daw talagang nangyari? An dakol na kritiko kompiadong masimbag nin dai.a Sinasabi ninda na an librong Josue, kaiba an naeenot na limang libro sa Biblia, kompuwesto nin mga osipon na isinurat dakol nang siglo an nakaagi pakalihis na nangyari an sinasabing mga pangyayari. An dakol na arkeologo masimbag man nin dai. Sono sainda, kan an mga Israelita lumaog sa daga nin Canaan, tibaad mayo pa ngani an Jerico.
3. Taano ta mahalagang pag-olayan kun baga totoo an kasaysayan kan Biblia o bako?
3 Ini magagabat na sahot. Sa pagbasa nindo sa Biblia, maririsa nindo na an mga katokdoan kaiyan marigon na konektado sa kasaysayan. An Dios naghihiro may relasyon sa tunay na mga lalaki, babae, pamilya, asin nasyon, asin an saiyang mga pagboot itinao sa makasaysayan na mga tawo. An modernong mga iskolar na pinagdududahan an pagigin makasaysayan kan Biblia pinagdududahan man an halaga asin pagkamasasarigan kan mensahe kaiyan. Kun an Biblia talagang Tataramon nin Dios, an kasaysayan kaiyan kaipuhan na masasarigan asin mayo nin mga eroestorya asin osipon sana. May pasisikadan daw an mga kritikong ini sa pag-angat sa pagigin totoo kaiyan sa kasaysayan?
Mas Halangkaw na Gradong Pagkritika—Gurano Kamasasarigan?
4-6. Ano an pira sa mga teoriya ni Wellhausen sa mas halangkaw na gradong pagkritika?
4 An mas halangkaw na gradong pagkritika sa Biblia desididong nagpoon kan ika-18 asin ika-19 siglo. Kan huring kabangaan kan ika-19 siglo, an Aleman na kritiko sa Biblia na si Julius Wellhausen ginibong popular an teoriya na an enot na anom na libro kan Biblia, pati an Josue, isinurat kan ikalimang siglo B.C.E.—mga sangribong taon pakalihis kan isinasaysay na mga pangyayari. Pero sinabi nia na iyan may mga kabtang na isinurat nin mas amay. An teoriyang ini inimprenta sa ika-11 edisyon kan Encyclopædia Britannica, na ipunublikar kan 1911, na nagpaliwanag: “An Genesis sarong libro pakalihis kan pagkadistiyero na ginibo nin makasaserdoteng ginikanan pakalihis kan pagkadistiyero (P) asin mas naenot na mga ginikanan na bakong makasaserdote na may risang pagkakalaen sa P sa pananaram, estilo asin relihiyosong punto-de-vista.”
5 An pagheling ni Wellhausen asin kan saiyang mga parasunod sa gabos na kasaysayan na nasusurat sa naeenot na kabtang kan Hebreong Kasuratan “bakong literal na kasaysayan, kundi popular na mga tradisyon kan nakaagi.” An naeenot na mga tala ibinilang na ladawan sana kan nahuhuring kasaysayan nin Israel. Halimbawa, sinabi na an pag-iiwal ni Jacob asin Esau dai man talaga nangyari, kundi ladawan sana iyan kan pag-iiwal kan mga nasyon nin Israel asin Edom sa nahuhuring panahon.
6 Kaoyon digdi, an mga kritikong ini naghona na si Moises nungka na nakaresibi nin togon na gumibo nin arka kan tipan asin na an tabernakulo, sentro kan pagsamba nin mga Israelita sa kapatagan, nungka na nag-eksister. Naniniwala man sinda na an autoridad kan Aaronikong pagkasaserdote lubos sanang naestablisar pirang taon bago an paglaglag sa Jerusalem kan mga Babilonyo, na sa paniniwala kan mga kritiko nangyari sa pagpopoon kan ikaanom na siglo B.C.E.
7, 8. Ano an “pruweba” ni Wellhausen para sa saiyang mga teoriya, asin tama daw iyan?
7 Ano an “pruweba” ninda sa mga ideyang ini? Sinasabi nin mga kritiko na kaya nindang bangabangaon an teksto kan enot na mga libro sa Biblia sa nagkapirang laen-laen na dokumento. An sarong pundamental na prinsipyong ginagamit ninda iyo an pagpamugtak na, sa pankagabsan, an arin man na bersikulo sa Biblia na naggagamit sa termino sa Hebreo para sa Dios (’Elo·himʹ) nin solo sana isinurat nin sarong kagsurat, mantang an arin man na bersikulo na inaapod an Dios sa saiyang ngaran, Jehova, seguradong isinurat nin iba—na garo baga dai puwedeng gamiton nin sarong parasurat an duwang termino.
8 Siring man, kada nasurat nin labi sa sarong beses an sarong pangyayari sa sarong libro, iyan ibinibilang na pruweba na bako sanang saro an kagsurat, minsan ngani an ibang suanoy na babasahon na Semitiko may ibang kaagid na mga halimbawa nin pagrepetir. Dugang pa, ipinamumugtak na an ano man na pagliwat nin estilo nangangahulogan na naliwat an kagsurat. Pero, minsan an mga parasurat sa modernong mga tataramon sa parate nagsusurat sa laen-laen na estilo sa laen-laen na panahon sa saindang karera, o kun laen man an temang isinusurat ninda.b
9-11. Ano an pirang lataw na kaluyahan kan modernong mas halangkaw na gradong pagkritika?
9 Igwa daw nin tunay na pruweba an mga teoriyang ini? Mayo nanggad. An sarong komentador nagsabi: “An pagkritika, minsan an pinakamarahay, pagpamugtak sana asin tentatibo, bagay na perming puwedeng liwaton o patunayan na sala asin kaipuhan na salidahan. Iyan saro sanang klase nin pangangatanosan, na sakop kan gabos na pagduda asin pagpatibasang na perming kaiba kaiyan.” An mas halangkaw na gradong pagkritika sa Biblia, nangorogna, talagang grabeng “pagpamugtak sana asin tentatibo.”
10 Ipinaheling ni Gleason L. Archer, Jr., an saro pang diperensia sa pangangatanosan kan mas halangkaw na gradong pagkritika. An problema, sabi nia, iyo na “an grupo ni Wellhausen nagpoon sa purong pagpamugtak (na dai man ngani ninda pinatunayan) na an relihiyon nin Israel gikan sana sa tawo kapareho nin iba, asin na iyan ipaliliwanag bilang bunga sana nin ebolusyon.” Sa ibang pagtaram, si Wellhausen asin an saiyang mga parasunod nagpoon sa pagpamugtak na an Biblia tataramon sana nin tawo, dangan nangatanosan sinda basado dian.
11 Kan 1909, sinabi kan The Jewish Encyclopedia an duwa pang kaluyahan kan teoriya ni Wellhausen: “An mga argumento na paagi kaiyan haros nabihag ni Wellhausen an bilog na grupo nin katemporanyong mga kritiko sa Biblia basado sa duwang pagpamugtak: enot, na an rituwal nagigin mas komplikado mantang nag-ooswag an relihiyon; ikaduwa, na an mas enot na mga reperensia siyempre dapit man sa mas enot na mga tangga nin pag-oswag kan rituwal. An enot na pagpamugtak tumang sa ebidensia nin kagurang-guranging mga kultura, asin an ikaduwa daing suportasyon sa ebidensia nin mga kodigo nin rituwal arog kan sa India.”
[Mga Nota sa Ibaba]
a An “mas halangkaw na gradong pagkritika” (o “metodong historiko-kritiko”) sarong termino na ginagamit para sa pag-adal sa Biblia na an katuyohan aramon an mga detalye na arog baga kan kun siisay an autor, pinagkuanan, asin panahon nin pagsurat kan kada libro.
b Halimbawa, an Ingles na parasurat nin bersong si John Milton isinurat an saiyang nobleng plosa na “Paradise Lost” sa laen na gayong estilo sa saiyang bersong “L’Allegro.” Asin isinurat sa iba pang estilo an saiyang politikal na mga pulyeto.