Pagpaogma sa Saindong Buhay Pampamilya
Kasumpay kan Kapitulo 7: An Pagkaigwa nin mga Aki—Paninimbagan Asin Balos
Pag-ataman sa “Mana”
11. Ano an maninigong ihapot sa saindang sadiri kan mga nagpaplanong magpamilya, asin taano?
11 Bako sanang moralidad an dahelan na ibinugtak ni Jehova Dios an pagboot na an relasyon sa sekso para sana sa mga mag-agom. Nasa isip man nia an pag-abot nin mga aki. An aki nangangaipo nin ama asin ina na nagkakaminootan saka mamomoot asin magpapadangat sa saindang aki. An aking bagong mamundag nangangaipo kan init asin seguridad nin sarong harong, na may ama asin ina na gusto sia asin magtatao kan mga kamugtakan na kaipuhan para sa saiyang pagdakula asin pagkaporma nin personalidad. An mag-agom na nagpaplanong mag-aki maninigong maghapot sa saindang sadiri: Gusto daw niato na magkaigwa nin aki? Ikatatao daw niato an mga kaipuhan kaiyan—bako sanang sa pisikal, kundi patin emosyonal asin espirituwal? Sasanayon daw niato iyan nin tama, itatao an tamang mga arogan para sa saiya? Andam daw kitang akoon an mga paninimbagan na dara kan pagkaigwa nin mga aki, akoon an mga pagsasakripisyong napapalabot? Bilang mga aki tibaad pinaghona niato na sobra an pagpogol sa sato kan satong mga magurang, alagad kun kita magin nang mga magurang madidiskobre niato na an pagpadakula sa mga aki sarong proyekto na nakauubos nanggad nin panahon. Pero kadungan kan paninimbagan nin pagigin magurang an dakulang mga kagayagayahan.
12-14. Oras na magbados an sarong babae, paano sia makatatabang sa pagdakula nin mabagsik na omboy paagi (a) sa saiyang pagkakan? (b) sa ginigibo nia dapit sa alkohol, tabako, droga? (c) sa pagpogol sa saiyang mga emosyon?
12 Nahaman na an desisyon—baga man kan mga magurang o kan biolohikong mga kamugtakan. Kamo, agom na babae, bados. Minapoon na an pag-ataman nindo kaining “mana hale ki Jehova.” May mga dapat kamong kakanon, asin may iba man na dapat nindong likayan o limitaran. An mga kakanon na mayaman sa irona mahalaga, ta sa laog kan matris an omboy nagtitipon nin iron na bastante para sa anom na bulan pagkamundag kaiyan. Nangangaipo kamo nin mas dakol na gatas (marahay man an keso) tanganing ikatao an kalsium na kaipuhan kan saindong omboy sa paggibo nin mga tolang. Asin an balanseng pagkakan nin carbohidratob makatatabang na malikayan an sobrang paglangkaw kan saindong gabat. Totoo, para sa duwa an kinakakan nindo, alagad an saro sa saindo sadit-sadit pa!
13 An ibang mga bagay tibaad kaipuhan o dai kaipuhan na konsideraron, depende sa saindong pamumuhay. An mga inomon na de alkohol magdadara nin alkohol sa feto, kaya kaipuhan an pagmamaan, ta an pagpalabilabi dian puedeng magbunga nin atrasadong pagtalubo sa mental asin pisikal. May mga omboy na namumundag na burat ta an saindang ina makosog na mga parainom. An pagsigarilyo nagbubugtak nin nikotina sa dugo kan feto, asin causa man na an oksiheno sa dugo kaiyan masalidahan nin carbon monoxide. Sa siring, an mga oportunidad kan omboy sa normal na salud puedeng permanente nang madanyaran bago pa man iyan mamundag. An mga biglang pakakua nin aki asin mga aking namumundag na gadan mas parateng nangyayari sa mga babae na nagsisigarilyo. An nakaaadiktong mga droga na ininom kan ina puedeng magin causa na an omboy mamundag na sarong adikto sa droga, asin an ibang dai nakaaadiktong mga droga na ininom bilang bolong puede man na magin peligroso, na tibaad makapilay sa omboy. Minsan an sobrang pag-inom nin kape pinaghohonang causa nin pirang danyos.
14 Saro pa, an pagkahadit kan ina puedeng makaliwat sa napoprodusir niang hormona asin gibohon an feto na sobra kaaktibo, sa siring ginigibo an bagong mamundag na omboy na magin dai mapamugtak asin aranggoton. An nagdadakulang omboy tibaad ‘natatago sa tulak kan saiyang ina,’ alagad sala na isipon na iyan dai man lamang nin pakaaram sa mga nangyayari sa kinaban. Paagi sa ina iyan puedeng maapektaran; an ina an solamenteng koneksion kaiyan sa kinaban na nasa luwas, asin huli kaiyan an ina an “nagmamaneho” kun baga an epekto marahay o maraot. Iyan depende sa pag-ataman kan ina sa saiyang sadiri asin sa saiyang mga reaksion sa mga kamugtakan. Dai na kaipuhan na sabihon pa na sa bagay na ini kaipuhan kan ina an kooperasyon kan mga nasa palibot nia, asin nangorogna an pagkamoot asin pangataman kan saiyang agom na lalaki.—Ikomparar an 1 Samuel 4:19.
Mga Pagdedesisyon na Kaipuhan Nindong Gibohon
15, 16. Anong mga desisyon an tibaad kaipuhan na gibohon dapit sa lugar asin paagi nin pangangaki?
15 Kamo daw mangangaki sa ospital o sa harong? Sa pirang kaso tibaad mayo kamo nin pagpipilian. Sa dakol na lugar tibaad mayo ngani nin ospital. Sa ibang lugar tibaad bihira an nangangaki sa harong asin tibaad peligroso huli ta mayo nin makatatabang na eksperyensiado, arog baga nin partera. Sagkod na mapupuede, perming marahay na paeksamen sa doktor kun bados, tanganing maaraman kun baga magigin normal an saindong pangangaki o magkakaigwa nin mga komplikasyon.
16 Mapasaksak daw kamo nin anestesia sa pangangaki o magkakaigwa kamo nin natural na pangangaki? Kamo mag-agom an kaipuhan na magdesisyon, pakapagturotimbanga kan mga bentaha asin disbentaha. An natural na pangangaki puedeng ilabot an agom na lalaki sa pinakamahalagang okasyon na iyan. An omboy itinataed tolos sa ina. May mga nagtutubod na an mga ini mga bentaha na dapat na seryosong konsideraron, kun ipinaheheling nin mga pag-eksamen na dai magkakaigwa nin mga komplikasyon an pangangaki. May pirang parasiyasat na nagsasabi na an mga omboy na namumundag sa mas matoninong na mga kamugtakan nin natural na pangangaki mas kadikit an nagigin problema sa emosyon asin mga kamatean sa hawak na gikan sa isip.
17-19. Ano an ipinaheling nin pagsiyasat dapit sa karahayan nin pagtaed kan omboy sa ina sa pinakamadaling panahon pagkamundag?
17 An magasin na Psychology Today, isyung Disyembre 1977, nagsasabi:
“Haloy nang aram nin mga sikologo na an enot na taon kan buhay nin omboy puedeng magkaigwa nin nagdadanay na epekto sa magigin pagtalubo nia sa mental asin pisikal. Minalataw ngonyan na an enot na aldaw kan omboy—tibaad pati an enot na 60 minutos nia—arog man kaiyan kakritikal. An emosyonal na pagkadayupot kan ina sa aki, asin an klase nin pag-ataman na pinoponan niang itao sa aki, partikularmenteng importante pagkamundag. Ipinaheheling man nin bagong mga pagsiyasat na an enot na mga oras puedeng magkaigwa nin dakulang epekto sa pagkaporma kan kaisipan kan ina para sa aki, sa kosog kan debosyon nia sa aki, asin sa saiyang kapasidad sa pagigin ina.”
18 Kun an ina mayo nin pambilog na hawak na anestesia sa panahon kan pangangaki, an omboy magigin alisto, buklat an mga mata, mangangalagkalag sa palibot, susundan an mga hiro-hiro, masalingoy kun saen sia makadangog nin boses, asin orog nang makaririsa sa mas tiling na boses nin babae. Madaling maestablisar an paghehelingan kan ina asin aki. Garo ini mahalaga, asin sa pirang pagsiyasat may mga inang nagsabi na kan oras na humeling sa sainda an saindang omboy orog sindang nagin dayupot dian. Ibinibilang na nakararahay para sa duwa an pagkakadukotan nin hawak, kublit sa kublit, kan ina asin aki pagkamundag tolos.
19 Sinasabi nin mga parasiyasat na an mga problema nin mga omboy na inataman nin mga ospital may beses na masususog sa enot na pirang oras nin buhay. An mga pagkokomparar nin mga aki na tinawan kan normal na tratamiento kan ospital pagkamundag sa iba na itinaed tolos sa saindang ina nagpaparisa na pakalihis nin sarong bulan mas marahay an pag-oswag kan mga omboy na ipinangaki nin natural. “An mas risa pa,” sabi kan Psychology Today, “pag-edad nin limang taon, an mga aki na mas haloy na nakataed nin ina mas halangkaw na gayo an IQ [ebidensia nin intelihensia] asin mas halangkaw an puntos sa mga pag-eksamen sa lenguahe kisa sa mga aki na nag-agi sa normal na paagi sa ospital.”
20. Tanganing makapagdesisyon nin madonong sa mga bagay na ini, ano pa an kaipuhan na isaisip?
20 Minsan siring, kaipuhan na pagturotimbangon na gayo an mga kamugtakan sa gabos na ini. Dai niato maninigong paglingawan na pinamanahan kita nin pagkabakong sangkap kan satong enot na mga magurang. Hinahalean kaini ngonyan an “natural na pangangaki” nin pira sa pagigin natural kaiyan, asin an minana niatong mga depekto puedeng magin causa nin mga komplikasyon. (Genesis 3:16; 35:16-19; 38:27-29) An saindo logod na mga desisyon basado sa saindong personal na mga kamugtakan asin sa tinutubod nindong pinakamadonong sa sadiri nindong kaso, baga man iyan kapareho o dai kan “pinakamarahay” na pangangaki na gusto nin iba.
21, 22. Ano an pira sa mga pakinabang sa pagpasuso?
21 Pasususohon daw nindo an saindong aki? Kadakol kan bentaha kapwa para sa saindo asin sa saindong aki. An gatas kan ina iyo an sangkap na kakanon para sa mga omboy. Iyan madaling matunaw, asin proteksion iyan tumang sa impeksion, pagkaraot kan tulak asin mga problema sa respiratoryo. Sa enot na pirang aldaw an mga suso nagpoprodusir nin colostrum, sarong madarag na fluido na espesyalmenteng marahay para sa mga omboy ta (1) iyan hababa sa taba asin carbohidrato kaya madaling matunaw, (2) mas mayaman iyan sa mga panlaban sa helang kisa sa gatas kan ina na maabot pag-agi nin pirang aldaw, asin (3) iyan may kadikit na epekto bilang laksante na nakatatabang na haleon an mga selula, plema asin apdo na natipon sa bituka kan omboy bago mamundag.
22 An pagpasuso napapakinabangan kan ina. Iniinaan kaiyan an pagdugo kan ina ta an pagsuso kan aki nakapahihiro sa matris na sumadit. An pagsuso nakapahihiro man sa mga suso na magprodusir nin mas dakol na gatas, asin an mga ina na natakot na dai sinda magkakaigwa nin bastanteng gatas nakadiskobre na dai sinda magkukulang. Sa pirang kaso an regular na pagpasuso nakaaatraso sa pagbalik kan pagprodusir nin mga semilya nin babae asin kan pagregla, asin sa puntong iyan nagseserbing natural na pan-olang sa pangingidam. An American Cancer Society nagsasabi na “an mga ina na nagpapasuso nagpapaheling nin mas kadikit na kaso nin kanser sa suso.” An pagpasuso nagtatao man nin pakinabang sa badyet kan pamilya!
Pagdakula kan Aki—Paano Nindo Ipupunteriya an Pana?
23. Anong mga prinsipyo dapit sa pagpatood sa aki an ipinaririsa sa Salmo 127:4, 5?
23 “Siring sa mga pana sa kamot nin sarong parapakilaban, iyo man an mga aki kan pagkabarobata nin saro. Maogmahon nanggad an tawo na an suksukan nin pana pano kaiyan!” (Salmo 127:4, 5, An American Translation) An halaga nin pana depende sa pagkapunteriya kaiyan sa paghale kaiyan sa busog. An pana dapat na maingat asin ekspertong ipunteriya tanganing tumama iyan sa target. Sa siring man na paagi, mahalaga na, bilang mga magurang, kamo madonong asin mapagngayongayong maghorophorop sa klase nin pagpopoon sa buhay na itatao nindo sa saindong aki. Sia daw magigin timbang asin maygurang na tawo kun sia humale na sa saindong poder, na iginagalang nin iba asin nagtatao nin onra sa Dios?
24. (a) Anong klaseng kamugtakan sa harong an maninigong pagmaigotan nin mga magurang na itao sa saindang mga aki? (b) Taano ta mahalaga ini?
24 Kaipuhan na gibohon an mga desisyon bago mamundag an aki dapit sa pag-ataman asin pagpatood kaiyan. Sa pundamental an mga magurang iyo an bilog na kinaban kan aking panganay. Magigin arog sa ano an kinaban na iyan? Ipaheheling daw kaiyan na isinasapuso kan mga magurang an hatol na ini hale sa Tataramon nin Dios: “Magkaharale na saindo an gabos na maraot an kamawotan na kapaitan asin kaanggotan asin kabangisan asin sirilyakan patin pagraway kaibahan an gabos na karatan. Kundi magin maboot sa lambang saro, madinamayon sa mamomoton na paagi, na lubos na nagpapatarawadtawad siring na an Dios man lubos na nagpatawad saindo paagi ki Cristo”? (Efeso 4:31, 32) Ano man an pamumuhay kan pamilya, iyan maririsa sa omboy. Pagmaigotan nindo na an kinaban kan saindong omboy magin kinaban na may katoninongan asin katiwasayan, init asin pagkamoot. An omboy na minamahal makanonood kan mga kualidad na ini asin popormahon kaiyan an saiyang mga emosyon sono dian. Mamamatean an saindong mga saboot, aarogon an saindong mga halimbawa. An henetikong mga ley kan satong Kaglalang naggibo nin makangangalas na mga probisyon para sa pagdakula kan omboy sa laog kan matris; paano nindo iyan padadakulaon sa luwas kan matris? Dakulang gayo an epekto kan mga kamugtakan sa harong. Ini, arog kan genes, minadeterminar kun magigin anong klaseng tawo an omboy. “Patoodon mo an aki oyon sa dalan para sa saiya; minsan kun sia maggurang dai sia masiko dian.”—Talinhaga 22:6.
25, 26. Taano ta makatanosan para sa mga magurang na magtao nin dakol na oras asin atension sa saindang mga aki?
25 An lalaki o babae dai makagigibo nin sarong dahon nin doot, alagad kun magkaibanan makagigibo sinda nin sarong tawo, saro na daing sagkod an pagkakomplikado asin laen sa siisay pa man na ibang tawo sa daga! Iyan makangangalas nanggad na nagibo, makangangalas na gayo na masakit tubodon na kadakol ngonyan kan dai nagpapahalaga sa pagkasagrado kan paninimbagan na kaiba kaiyan! An mga tawo nagtatanom nin mga burak, binabaribian iyan, binubugtakan iyan nin abono, hinahawanan iyan—tangani sanang magkaigwa nin magayon na hardin. Bako daw na maninigo kitang gumamit nin mas dakol na oras asin gumibo nin orog na paghihingoa sa pagpagayon sa mga aki?
26 An mag-agom may diretsong mag-aki. An saindang mga aki igwa man kan katimbang na diretso na magkaigwa nin mga magurang, bako sanang sa ngaran kundi sa katunayan. An Kristiano na dusay sa Dios puedeng gumamit nin dakol na oras asin kosog sa paghiras kan kaaraman sa Biblia sa paglaom na makagibo nin sarong disipulo, pero dai perming nagigin mapanggana. Bako daw na an Kristianong mga magurang maninigong gumamit nin mas dakol pang oras tanganing ‘padakulaon an saindang mga aki sa disiplina asin pagtatanos nin isip ni Jehova’? (Efeso 6:4) Kun mapadakula ninda an sarong aki tanganing magin marahay na lingkod kan Paratao nin buhay, si Jehova Dios, bako daw iyan na dahelan nin dakulang paggayagaya? Dangan an saindang pangangaki sa aking lalaki o babaeng iyan mayaman nanggad na babalosan.—Talinhaga 23:24, 25.
27. Sa paggiya sa pagdakula nin aki, taano ta maninigong konsideraron an sadiring personalidad kan aki?
27 An mga aki ibinabaing kan Salmo 128:3 sa mga poon na olibo: “An saimong agom na babae magigin siring sa namumungang poon sa kalaoglaogi kan saimong harong. An saimong mga aki magigin siring sa mga supang nin mga kahoy na olibo sa palibot kan saimong lamesa.” An mga kahoy puedeng kortehan sa manlaenlaen na porma paagi sa pagpatood dian. May mga pinatutubo na nagkakanap sa lanob. An iba man hababa sana. An iba ngani pinasasadit asin pinopogolan an pagtubo paagi sa pagtabas sa mga gamot kaiyan asin pagpiot dian, arog kan bonsai. An sarong daan na sarabihon nagdodoon kun paano an amay na pagpatood makapoporma man sa aki: “Kun ano an korte kan supang iyo man an magigin korte kan kahoy.” Kaipuhan digdi an pagkatimbang. Sa sarong kampi, an aki nangangaipo nin paggiya tanganing iyan makaoyon sa matanos na mga pamantayan. Kadungan kaiyan dai man iyan maninigong laoman na makaoyon sa dati nang nasa isip kan mga magurang na maninigong magin personalidad kaiyan. Dai nindo mapabubunga nin higos an kahoy na olibo. Patoodon nindo an saindong aki sa tamang mga dalan alagad dai nindo sia pagpiriton na makaoyon sa molde na dati nang nasa isip nindo na makaoolang sa normal na paglataw kan saiyang laen na personalidad asin minanang mga balaog. Tawan nindo nin panahon an saindong sadiri na mamidbid an aking ini na saindong ginibo. Dangan, kapareho kan ginigibo nindo sa hoben pang kahoy, tawan nindo an saindong aki nin giya na may igong kosog tanganing protehiran asin suportaran sia sa tamang direksion, pero may igo man na kabootan tanganing dai maolang an pagtalubo kan aki sa lubos na kapasidad nia para sa karahayan.
Sarong Balos Hale ki Jehova
28. Paano kita makikinabang sa sinasabi kan Genesis 33:5, 13, 14 dapit sa pagmakolog ni Jacob sa saiyang mga aki?
28 Si Jacob kan suanoy na mga panahon nagpaheling kan saiyang pagmakolog sa pag-ataman kan saiyang mga aki. Kan pinaplano an pagbaklay, na an rikas tibaad dai ninda makaya, si Jacob nagsabi sa nagpaplano: “An sakong kagurangnan nakaiisi na an mga aki maluya pa asin nasa sakong pangataman an mga karnero asin baka na may mga ogbon, asin kun papagbaklayon sinda nin marikason sa laog nin sarong aldaw, magagadan nanggad an bilog na aripompon. Maenot na tabi an sakuyang kagurangnan sa saiyang lingkod, alagad togotan ako na maglakaw nin luway-luway sono sa rikas kan mga hayop na naeenot sa sako asin sono sa rikas kan mga aki.” Kan sabaton nia an saiyang tugang, si Esau, bago pa kaini sia hinapot: “Sairisay ining kaibanan mo?” An simbag ni Jacob, “An mga aki na itinao nin Dios sa saimong lingkod.” (Genesis 33:5, 13, 14) An mga magurang ngonyan bako sanang maninigong magpaheling nin maheherakon na konsiderasyon sa saindang mga aki kapareho ni Jacob, kundi maninigong helingon man sinda nin arog sa pagheling ni Jacob—bilang itinao ni Jehova. Siempre, bago mag-agom, maninigong seryosong pagturotimbangon nin lalaki kun baga kaya niang bumuhay nin agom asin mga aki. An Biblia nagsasadol: “Enot husayon an gabos sa luwas asin andamon an gabos sa daga; dangan patindogon an saimong harong asin pamilya.” (Talinhaga 24:27, New English Bible) Kaoyon sa praktikal na hatol na ini, an lalaki maninigong patienot na mag-andam para sa pag-agom asin pagpamilya. Dangan, minsan an dai pinaplanong pangangaki ipaggagayagaya asin dai katatakotan bilang pasan sa pinansial.
29. Taano an pangangaki ta maninigong tawan nin patienot na seryosong paghorophorop?
29 An pagkakaigwa nin aki malinaw na nangangaipo nin seryosong gayong pagkonsiderar, bako sanang mapadapit sa panganay kundi pati sa masurunod pa. An mga magurang daw nadedepisilan na pakakanon, atamanon asin patoodon an mga dati na nindang aki? Kun siring an paggalang sa saindang Kaglalang saka an kualidad nin pagkamoot maninigo nanggad na magpahiro sa sainda na horophoropon kun ano an magigibo nindang pagpopogol sa sadiri tanganing mapaluway an pagdakol kan pamilya.
30. (a) Taano ta masasabi niato na sa katunayan an aki sadiri nin Dios? (b) Paano ini maninigong makaapektar sa punto-de-vista nin mga magurang?
30 Sa katunayan, kiisay iyan na aki? Saindo, sa sarong sentido. Alagad, sa ibang sentido, an aki sadiri kan Kaglalang. Ipinaniwala sa saindo an pag-ataman kaiyan, kun paanong ipinaniwala sa saindong mga magurang an pag-ataman sa saindo bilang aki. Alagad kamo sa katunayan bakong rogaring kan saindong mga magurang na puedeng trataron sa ano man na paaging gusto ninda; ni na an saindong aki rogaring nindo sa sentidong iyan. Dai kayang giyahan o kontrolon nin mga magurang an panahon nin pangingidam ni an pagdakula kan aki sa matris. Dai ngani ninda naheheling o lubos na nasasabotan an makangangalas na mga prosesong napapalabot. (Salmo 139:13, 15; Eclesiastes 11:5) Kun huli sa pisikal na pagkabakong sangkap makua an aki o mamundag na gadan, dai ninda kayang buhayon an gadan na aki. Sa siring, kaipuhan na mapakumbaba niatong midbidon na an Dios iyo an Parataong-Buhay sa sato gabos, asin kita gabos sadiri nia: “Sadiri ni Jehova an daga asin an nakapapano dian, an mabungang daga asin an mga nag-eerok dian.”—Salmo 24:1.
31, 32. (a) Ano an paninimbagan nin mga magurang sa atubangan nin Dios? (b) Ano an ibinubunga kan tamang pag-asikaso sa paninimbagan na iyan?
31 Paninimbagan nindo an mga aki na saindong dinadara sa kinaban asin maninimbag man kamo sa Kaglalang dapit sa saindong pagpadakula sa sainda. Saiyang linalang an daga, katuyohan na iyan pag-erokan, asin sinangkapan an satong enot na mga magurang nin kapangyarihan na mag-aki tanganing maotob an katuyohan na iyan. Huli sa saindang pagsuhay sa saiya sinda nagin kakampi kan Kaiwal na nag-angat sa may diretsong pagkapot nin Dios kan saiyang soberaniya sa saiyang pamilya nin mga linalang sa langit asin sa daga. Paagi sa pagpatood sa saindong mga aki na magdakula bilang mga tawong may integridad sa saindang Kaglalang, kamo asin an saindong pamilya makapagpapatotoo na putikon an Kaiwal na iyan asin totoo si Jehova Dios. Arog kan sabi kan Talinhaga 27:11: “Magpakadonong ka, aki ko, asin pagayagayaha an sakong puso, tanganing makasimbag ako sa saiya na nagduduhagi sa sako.”
32 An pag-otob sa saindong obligasyon sa saindong mga aki, kaiba kan saindong paninimbagan sa Dios, makatatao saindo nin pakamate na kamo may tunay na nahaman sa buhay. Makaiiba kamo sa bilog na pusong pagpahalaga sa sinasabi kan Salmo 127:3: “An bunga kan tulak sarong balos.”
(Ipagpapadagos sa masunod na luwas.)
[Mga Nota sa Ibaba]
a Arog baga kan mga karne, mga gulay na berde asin madarag.
b Mga kakanon na dakol an starch asin dakol na asukar.