Pagpaogma sa Saindong Buhay Pampamilya
Kapitulo 9: Pagpatood sa mga Aki Poon sa Pagkaomboy
1-4. Ano an ebidensia na an sadit na aki igwa nin dakulaon na kapasidad na makanood?
1 An isip nin sarong omboy na bagong mamundag ikinomparar sa sarong pahinang dai pang surat. Sa katunayan, dakol na an natatanom sa isip kan omboy minsan sa panahon na iyan nasa matris pa kan ina. Asin may mga ugale na nasusurat na dian huli sa henetikong pakamana. Alagad yaon an dakulaon na kapasidad na makanood poon sa oras na mamundag padagos. Imbes na saro sanang pahina, garo sarong bilog na libreriya an naghahalat na suratan nin impormasyon sa mga pahina kaiyan.
2 An gabat kan hotok nin omboy sa pagkamundag ikaapat sanang parte kan magigin gabat kaiyan kun nasa edad na. Alagad an hotok marikason na nagdadakula na sa laog sana nin duwang taon iyan nakaaabot sa tres-kuarto kan gabat kaiyan kun nasa edad na! Arog man kaiyan karikas an pagtalubo sa intelihensia. Sinasabi nin mga parasiyasat na an pagtalubo kan intelihensia nin aki sa laog kan enot na apat na taon nin buhay kapareho sa nagigin pagtalubo kaiyan sa laog kan masunod na treseng taon. Sa katunayan, may mga nagsasabi na “an mga ideya na nanonodan kan aki bago kan saiyang ikalimang kumpleanyo kabilang sa mga pinakadepisil na aatubangon nia.”
3 An pundamental na mga ideya na arog baga kan too asin wala, itaas asin ibaba, pano asin basiyo, patin iba-ibang pagkadakula asin gabat garo baga natural sanang marhay sa sato. Alagad an mga ini kaipuhan na manodan nin aki asin an kadakoldakol pang ibang ideya. An mismong ideya nin pagtaram kaipuhan na ikatanom asin magkagamot sa isip kan aki.
4 An lenguahe ibinibilang nin iba na “posibleng iyo an pinakadepisil na intelektuwal na bagay na ipinagigibo sa tawo kasuarin man.” Kun naprobaran na nindong mag-adal nin bagong lenguahe posibleng maoyon kamo. Alagad minsan paano igwa kamo kan bentaha na pakaaram kun paano pinoporma an lenguahe. An omboy mayo, pero an isip kaiyan may kakayahan na masabotan an ideya nin lenguahe asin gamiton iyan. Bako sana iyan, kundi may mga aking sadit na nag-iistar sa mga harong o lugar na duwa an tataramon na pasil na nakatataram nin duwang lenguahe—bago pa man sinda lumaog sa eskuelahan! Kaya, yaon an intelihensia, na naghahalat na pataluboon.
An Panahon na Pumoon Ngonyan Na Tolos!
5. Gurano kaamay maninigong ponan an pagpatood sa aki?
5 Sa pagsurat sa kaibaiba niang si Timoteo, ipinagirumdom sa saiya ni apostol Pablo na “poon sa pagkaomboy” naaraman na nia an banal na kasuratan. (2 Timoteo 3:15) Madonong an magurang na nakamimidbid sa natural na pagkagutom nin omboy sa pakanood. An mga omboy matibay na magmasid, perming bukas an mga mata asin talinga. Baga man aram o dai kan mga magurang, an saradit na aki sibot sa pag-ako nin impormasyon, na tinatandaan iyan, dinudugangan iyan, nagpoporma nin mga konklusyon. Sa katunayan, kun dai magmamaan an mga magurang, sa laog sana nin halipot na panahon puedeng manodan kan omboy kun paano sinda mamaniobrahon sono sa gusto nia. Kaya, an hatol sa Tataramon nin Dios minaaplikar poon sa pagkamundag: “Patoodon mo an aki oyon sa dalan para sa saiya; minsan kun sia maggurang dai sia masiko dian.” (Talinhaga 22:6) Siempre, an enot na mga leksion mapadapit sa pagkamoot, na may kaibang dakol na mamomoton na pangataman asin pagpadangat. Alagad kadungan kaini kaipuhan an pagtatanos na itinatao nin maboot alagad marigon.
6. (a) Anong klaseng pananaram an pinakamarahay na gamiton sa pakikipag-olay sa aki? (b) Ano an maninigong magin pagmansay sa dakol na hapot na puedeng ihapot nin aki?
6 Kaolayon an omboy, bakong sa “pananaram nin aki” kundi sa simpleng pananaram nin nasa edad na, na iyo an boot nindong manodan kaiyan. Kun makanood nang magtaram an aki paooranan nia kamo nin mga hapot: ‘Taano ta nag-ooran? Saen ako hale? Saen minaduman an mga bitoon kun aldaw? Ano an ginigibo mo? Taano ta arog kaini? Taano ta arog kaiyan?’ Padagos iyan, daing katapusan! Hinanyogon nindo iyan, ta an mga hapot kabilang sa pinakamarahay na instrumento nin aki sa pakanood. An pagpaontok sa mga hapot puedeng makapaontok sa pagtalubo kan isip.
7. Ano an tibaad pinakamarahay na paagi nin pagsimbag sa mga hapot nin aki, asin taano?
7 Alagad girumdoma, kapareho kan apostol, na “kan ako omboy pa, nagtaram ako kaidto siring sa omboy, nag-isip siring sa omboy, nangatanosan siring sa omboy.” (1 Corinto 13:11) Simbagon nindo sa pinakamarahay na paagi an mga hapot, alagad sa simple asin halipot sanang paagi. Kun an aki naghahapot, ‘Taano ta nag-ooran?’ dai man iyan naghahalat nin komplikado, detalyadong simbag. An simbag na, ‘An mga panganoron minagabat huli sa tubig dangan minabagsak an tubig,’ tibaad igo na. Halipot an panahon nin pag-atento nin aki; iyan madaling minabalyo sa ibang bagay. Kaya kun paanong pinapasuso nindo nin gatas an aki sagkod na makakakan na sia nin matagas, tawan sia nin simpleng impormasyon sagkod na kaya na niang saboton an mas detalyadong kaaraman.—Ikomparar an Hebreo 5:13, 14.
8, 9. Ano an magigibo tanganing progresibong matokdoan an aki sa pagbasa?
8 An pakanood maninigong magin progresibo. Arog kan nasabi na, si Timoteo nakaaram kan Kasuratan poon sa pagkaomboy. Malinaw na kaiba sa pinakaenot niang mga eksperyensia poon sa pagkaaki an pagtotokdo hale sa Biblia. Segurado na ini progresibo, arog kan pagpoon nin sarong ama o ina ngonyan na tokdoan an aki na bumasa. Basahan an saindong aki. Kun sia omboy pa, kulkulon sia nindo, na kugos-kugos sia asin magbasa sa nakaaakit na boses. Sia makamamate nin katiwasayan asin kagayagayahan, asin an pagbasa magigin maogmang eksperyensia, minsan pa gurano kakadikit kan saiyang nasasabotan. Paghaloyhaloy, puedeng itokdo nindo sa saiya an abakada, tibaad garo kawat sana. Dangan bumilog nin mga termino, asin sa huri bilogon an mga termino na magin mga sentence. Asin gibohon na kagayagayahan an pakanood, sagkod na mapupuede.
9 Halimbawa, may mag-agom na binabasahan nin makosog an saindang aki na tres anyos, na itinotokdo an kada termino tanganing masundan kan aki mantang binabasa. Sa pirang termino sinda minaontok, asin an aki na an minabasa kan termino, arog baga kan “Dios,” “Jesus,” “tawo,” “kahoy.” Luway-luway na nagdakol an mga terminong nababasa nia, asin sa edad na apat na taon nababasa na nia an kadaklan na termino. Kaiba kan pagbasa an pagsurat, sa primero mga letra sana, dangan bilog nang mga termino. Kaogmahan nanggad kan aki na ikasurat an saiyang ngaran!
10. Taano ta madonong na tabangan an lambang aki na pataluboon an sadiri niang potensial?
10 An kada aki laen man, na may sadiring personalidad, asin maninigong tabangan na magtalubo kaoyon sa saiyang minanang potensial asin mga balaog. Kun patotoodon nindo an lambang aki na pataluboon an sadiri niang minanang mga kosog asin abilidad, dai sia mauuri sa mga nagigibo nin ibang aki. An lambang aki maninigong kamotan asin apresyaron sa sadiri niang merito. Minsan ngani tinatabangan sia na haleon o kontrolon an salang mga tendensia, dai nindo maninigong piriton an aki na sumunod sa molde na dati nang nasa isip nindo. Imbes, giyahan sia na gamiton sa pinakamarahay na paagi an sadiri niang marahay na mga ugale.
11. Taano ta bakong madonong na ikomparar an sarong aki sa saro sa bakong marahay na paagi?
11 Puedeng pukawon nin magurang an espiritu nin paslong pagriribal paagi sa pagparisa na an sarong aki mas matibay o mas maluya kun ikokomparar sa iba. Minsan ngani an mga aking sadit pa nagpaparisa na nin kanaturalan na kapasloan, sa primero mayo sa sainda an ideya nin ranggo, pagkasuperyor, asin pakamate nin pagpaimportante sa sadiri. Kaya ngani nagamit ni Jesus an sarong sadit na aki bilang halimbawa tanganing ikatanos an espiritu nin ambisyon asin pagmakolog sa personal na importansia na ipinaheling kan saiyang mga disipulo sa sarong okasyon. (Mateo 18:1-4) Kaya, likayan nindo an bakong marahay na pagkokomparar nin sarong aki sa iba. Tibaad ibilang ini kan aki na pagsikwal sa saiya. Sa primero makokolgan an boot nia, asin kun magpapadagos an tratamientong ini, posible na sia magin maisog. Sa ibong na kampi, an aki na sinasabing superyor puedeng magin maabhaw asin haboan na nin iba. Bilang magurang, an saindong pagkamoot asin pag-ako dai noarin man maninigong magdepende sa kun paano an sarong aki nakakokomparar sa iba. Kawiliwili an pagkakalaenlaen. An sarong orkestra dakol an laen-laen na klase nin instrumento para sa pagkalaenlaen asin kagayonan nin musika, pero an gabos baragay. An laen-laen na personalidad nakadudugang nin kualidad asin pagigin kawiliwili kan pamilya, pero an pagkaoroyon dai man mawawara kun an gabos gumawe sono sa tamang mga prinsipyo kan saindang Kaglalang.
Tabangan an Saindong Aki na Magtalubo
12. Anong mga katotoohan dapit sa mga nasa edad na an nagpapaheling na an aki nangangaipo nin tamang paggiya?
12 An Tataramon nin Dios nagsasabi na ‘mayo sa tawong naglalakaw an kakayahan na giyahan an saiyang lakad.’ (Jeremias 10:23) Sinasabi nin mga tawo na iyan nasa tawo. Kaya sinda nagsasayuma sa paggiya nin Dios, nag-aako kan paggiya nin tawo, minalaog sa sunod-sunod na problema, asin sa katapustapusi pinatutunayan sanang totoo an Dios. Si Jehova Dios nagsasabi na igwa nin dalan na garo baga tama sa tawo, alagad an kaaabtan kaiyan dalan nin kagadanan. (Talinhaga 14:12) An mga tawo haloy nang naglakaw sa dalan na garo baga tama sa sainda, asin iyan guminiya pasiring sa guerra, gutom, helang asin kagadanan. Kun an dalan na garo baga tama sa sarong dakula na, may kabatidan nang tawo minasagkod sa kagadanan, paano an dalan na garo baga tama sa sarong aki masagkod sa ibang lugar? Kun mayo sa tawong naglalakaw an kakayahan na giyahan an saiyang lakad, paano an aking nagpupuaypuay pa magkakaigwa kan kakayahan na giyahan an saiyang dalan nin buhay? An Kaglalang nagtatao nin mga giya kapwa para sa magurang asin aki paagi sa Saiyang Tataramon.
13, 14. Paano matotokdoan nin mga magurang an mga aki, kaoyon sa hatol na yaon sa Deuteronomio 6:6, 7?
13 Sa mga magurang, an Dios nagsasabi: “An mga tataramon na ini na ipinagboboot ko sa saimo ngonyan dapat na mamugtak sa saimong puso; asin dapat na idoon mo an mga iyan sa saimong aki asin magtaram ka manongod dian kun ika nagtutukaw sa saimong harong asin kun ika naglalakaw sa dalan asin kun ika naghihigda asin kun ika minabangon.” (Deuteronomio 6:6, 7) Sa ano man asin sa gabos na panahon, basta yaon an angay na mga oportunidad, maninigong itao an pagtotokdo. Kun an pamilya durungan na namamahaw, minsan ngani para sa dakol an aga panahon na masibot huli sa pag-andam para sa trabaho o pag-eskuela, an pagpasalamat para sa kakanon magiya kan isip sa Kaglalang asin puedeng ibanan nin ibang punto na may espirituwal na halaga sa pamilya. Tibaad itogot kan panahon an kadikit na komento dapit sa maabot na mga aktibidad kan aldaw o dapit sa eskuelahan asin an marahay na hatol sa pag-atubang sa mga problema na tibaad lumataw. An panahon nin pagtorog, “kun ika naghihigda,” puedeng magin maogmang panahon para sa saradit na aki kun an mga magurang matao sainda nin ekstrang atension sa panahon na iyan. An mga estorya bago matorog puedeng magkaigwa nin dakulang halaga sa saradit na aki asin puedeng magin marahay na paagi nin pagtotokdo. An Biblia pano nin materyal na nangangaipo sana nin kadikit na pag-imbento asin init nin magurang tanganing magibo iyan na kawiliwili nanggad sa aki. An personal na mga eksperyensia nindo sa buhay magkakaigwa nin espesyal na pan-akit sa saindong mga aki asin puedeng magdoon nin marahay na mga leksion. Asin minsan ngani garo baga sarong angat an paghanap nin bagong ikaeestorya, parate na madidiskobre nindo na gusto kan aki na dangogon nin paorootro an iyo man sanang mga estorya. Tibaad madiskobre nindo na, sa pagtao kan dugang na panahon na ini, orog na mabubuksan an mga linya nin pakikikomunikar sa saindong mga aki. An pamimibi kaiba kan saradit na aki bago matorog makatatabang man na maestablisar an amay na pakikikomunikar sa Saro na pinakadakula an magigibo sa paggiya asin pag-ingat sa sainda.—Efeso 3:20; Filipos 4:6, 7.
14 Saen man kamo, ‘nagtutukaw sa harong’ o nagbibiahe ‘sa dalan,’ may mga oportunidad kamo na patoodon an saindong aki sa mga paagi na kawiliwili asin epektibo. Para sa mga aki, an iba kaini puedeng sa porma nin kawat. An sarong mag-agom nag-estorya kun paano ini nakatabang sa mga aki na magirumdoman an mga punto sa pagtiripon para sa pag-adal sa Biblia:
‘Sarong banggi ipinag-iba niamo an sarong aking lalaki na sais anyos an edad asin parateng daing gayo nag-aatento sa pagtiripon. Kan paduman kami sa Kingdom Hall, sinabi ko: “Magkawat kita. Sa pagpuli niato helingon ta kun magigirumdoman niato an mga kantang inawit asin an pira sa pangenot na mga puntong pinag-olayan sa pagtiripon.” Sa pagpuli mi napangalas kami. An pinakangohod na aki, na parateng dai nag-aatento, pinaenot na magtaram asin nagirumdoman nia an kadaklan sa mga punto. Dangan nagkomento an samong mga aki asin katapustapusi kaming duwang gurang nagkomento man. Imbes na trabaho, idto kawat para sa sainda.’
15. Paano madadagka an aki na paoswagon an saiyang mga nagibo?
15 Mantang nagdadakula an aki makanonood siang magpahayag nin mga ideya, magdrowing, magtrabaho, magtogtog sa sarong instrumento. Nakamamate sia na sia may nahaman. Sa sarong sentido, an saiyang ginibo ekstension kan saiyang sadiri. Iyan personal na gayo para sa saiya. Kun iyan pagmasdan nindo asin magsabi kamong ‘Marahay an pagkagibo mo,’ naoogma an aki. Humanap kamo nin sarong bagay sa saiyang ginibo na odok nindong maoomaw, asin sia mapakokosog. Tatsaran nindo iyan, asin sia posibleng mamondo asin panluyahan nin boot. Kun kaipuhan, maghapot dapit sa sarong bagay mapadapit dian, alagad dai iyan palatawon na pagsikwal sa saiyang ginibo. Halimbawa, imbes na kuanon an saiyang drowing asin liwaton iyan, puede nindong imuestra sa ibang papel an magigibong pagpakarhay. Itinotogot kaini sa saiya na liwaton an saiyang drowing kun gusto nia. Paagi sa pagpakosog sa saiyang paghihingoa pinakokosog nindo an saiyang pagtalubo; sa maringis na pagtatsar sa saiya, tibaad papanluyahon nindo an saiyang boot o mahale an saiyang pagmawot na magpadagos sa paghihingoa. Iyo, an prinsipyo sa Galacia 6:4 aplikado man sa mga aki: “Patunayan nin lambang saro an saiyang mga gibo, dangan may dahelan na siang mag-ogma dapit sa saiya sana, asin bakong sa pagkomparar sa ibang tawo.” An aki nangangaipo nin pagpakosog, orog na mapadapit sa enot niang mga paghihingoa. Kun marahay an pagkagibo kan proyekto kun ibabasar sa saiyang edad, omawon iyan! Kun bako, omawon an paghihingoa, asin dagkahon siang probaran giraray iyan. Total, dai sia tolos nakalakaw sa enot niang pagprobar.
Paano Ko daw Ipaliliwanag an Sekso?
16. Huli sa sinasabi kan Biblia, anong klaseng mga simbag an maninigong itao sa mga hapot kan aki dapit sa sekso?
16 Sinisimbag nindo an mga hapot kan saindong aki asin dinadagka siang makikomunikar. Alagad ta bigla na sana kamong hinapot dapit sa sekso. Kamo daw minasimbag nin prangka o nagtatao daw kamo nin salang simbag, arog baga kan pagsabi na an omboy na lalaki o babae na tugang nia kinua sa ospital? Kamo daw matao nin tamang impormasyon o totogotan nindo an mga aki na makakua nin kulang, sala pa nganing mga simbag hale sa mas matuang mga aki, na tibaad sa bastos pang orolay? An Biblia igwa nin prangkang mga tataramon dapit sa dakol na bagay na may koneksion sa sekso o sa mga organo sa sekso. (Genesis 17:11; 18:11; 30:16, 17; Levitico 15:2) Kan nagtatao nin instruksion sa saiyang banwaan dapit sa mga pagtiripon na dian babasahon an saiyang Tataramon, an Dios nagsabi: “Tiponon mo an banwaan, an mga lalaki asin an mga babae asin an saradit . . . tanganing sinda maghinanyog asin tanganing sinda makanood.” (Deuteronomio 31:12) Kaya an saradit na aki makadadangog sa arin man sa siring na mga tataramon sa sarong seryoso, kagalanggalang na kamugtakan, bakong sa porma nin “orolay sa kalye.”
17-19. Paano progresibong ikatatao an mga paliwanag dapit sa sekso?
17 An totoo, an pagpaliwanag dapit sa sekso bako man na arog kadepisil sa iniimahinar nin dakol na magurang. Naririsa tolos nin mga aki an hawak ninda, na dinidiskobre an laen-laen na parte. Nginangaranan nindo iyan para sa aki: kamot, bitis, dongo, tulak, lubot, ikinabuhay nin lalaki, ikinabuhay nin babae. Dai nasosopog an sadit na aki, puera sana kun kamo biglang magliwat asin magin masekreto manongod sa mga organo sa sekso. An ikinatatakot nin mga magurang iyo an paghona ninda na kaipuhan nindang ipaliwanag an gabos, oras na pumoon an paghapot. An totoo, an mga hapot minaabot nin dikit-dikit, mantang an aki minaabot sa laen-laen na tangga nin pagtalubo. Mantang naaabot an laen-laen na tangga, an kaipuhan sana itao nindo an tamang termino asin simpleng-simple, pankagabsan na esplikasyon.
18 Halimbawa, sarong aldaw kamo hahapoton, ‘Saen hale an mga omboy?’ Makasisimbag sana kamo nin simple sa pagsabi nin arog kaini: ‘Nagdadakula sinda sa laog kan saindang ina.’ Parate na iyan sana an kaipuhan, ngonyan. Paghaloyhaloy tibaad ihapot kan saindong aki, ‘Paano nakaluluwas an omboy?’ ‘Igwa nin espesyal na luluwasan para kaiyan.’ Asin parate na iyan bastante na, ngonyan.
19 Pakalihis nin pirang panahon tibaad umabot an hapot na, ‘Paano nagpoon an omboy?’ An saindong simbag puedeng: ‘Boot ni tatay asin ni nanay na magkaigwa nin aki. An sarong banhi hale ki tatay minasabat sa sarong semilya sa laog ni nanay asin an omboy nagpopoon na magdakula, kapareho nin sarong banhi sa daga na minadakula sa pagigin burak o kahoy.’ Kaya, iyan estoryang ipinagpapadagos, na kada kabtang nagpapanigo sa aki para sa panahon na iyan. Paghaloyhaloy tibaad maghapot an aki, ‘Paano an banhi kan tatay nakalalaog sa nanay?’ Puede kamong magsabi sana: ‘Aram mo kun ano an itsura nin aking lalaki. Igwa sia nin ikinabuhay. An babae igwa nin labot sa saiyang hawak na pinagkakaigoan kaiyan. Ikinatatanom an banhi. An mga tawo linalang na siring tanganing an mga omboy mahaman asin magdakula sa ina, asin sa huri lumuwas bilang omboy.’
20. Taano ta marahay na an mga magurang an magpaliwanag sa saindang mga aki dapit sa sekso?
20 An sadiosan na paaging ini mas marahay nanggad kisa sa putik na mga estorya o reaksion na garo may isinesekreto na nagigin logod garo bastos an tema. (Ikomparar an Tito 1:15.) Mas marahay man na madangog kan aki an mga katotoohan hale sa saiyang mga magurang, na puedeng magdugang sa saindang mga paliwanag nin mga dahelan kun taano an omboy ta maninigong maghale sana sa mag-agom na nagkakaminootan asin nag-ako kan paninimbagan na kamotan asin atamanon an omboy. Ginigibo kaini an tema na marahay, espirituwal, imbes na iyan manodan sa kamugtakan na minagibo kaiyan na garo marigsok.