Tawan nin Atension an Hula ni Daniel!
Kasumpay kan Kapitulo Dos: Daniel—Sarong Libro na Binibista
MAKAHULOGAN NA MGA DETALYE
16, 17. Paano an arkeolohikong ebidensia nagsusuportar sa salaysay ni Daniel manongod sa (a) pagpatindog ni Nabucodonosor nin sarong relihiosong imahen na sasambahon kan bilog niang banwaan? (b) paghahambog ni Nabucodonosor manongod sa saiyang mga proyekto nin pagtogdok sa Babilonya?
16 Ibalyo ta ngonyan an satong atension hale sa negatibo pasiring sa positibo. Estudyare an nagkapirang ibang detalye sa libro ni Daniel na nagpaparisa na an kagsurat may direktang kaaraman sa mga panahon na isinusurat nia.
17 An pagigin pamilyar ni Daniel sa tagong mga detalye manongod sa suanoy na Babilonya mapuersang ebidensia sa pagigin totoo kan saiyang salaysay. Halimbawa, sinasabi kan Daniel 3:1-6 na si Nabucodonosor nagpatindog nin dakulaon na imahen tanganing sambahon kan bilog na banwaan. An mga arkeologo nakadiskobre nin ibang ebidensia na hiningoa kan monarkang ini na orog na ilabot an mga sakop nia sa nasyonalistiko asin relihiosong mga gibo. Siring man, isinurat ni Daniel an paghahambog ni Nabucodonosor manongod sa dakol niang proyekto nin pagtogdok. (Daniel 4:30) Ngonyan na sanang presenteng mga panahon na pinatunayan nin mga arkeologo na si Nabucodonosor talagang nasa likod kan dakol sa mga pagtogdok sa Babilonya. Kun dapit sa pagigin hambogon—tara, ipinatatak ni Nabucodonosor an ngaran nia sa mismong mga ladrilyo! Dai ikapaliwanag kan mga kritiko ni Daniel kun paano naaraman kan sinasabi nindang palsipikador na nabuhay kaidtong panahon kan mga Macabeo (167-63 B.C.E.) an manongod sa siring na mga proyekto nin pagtogdok—mga apat na siglo pagkatogdokan kan mga proyektong idto asin haloy pa bago iyan madiskobre nin mga arkeologo.
18. Paano an salaysay ni Daniel manongod sa laen-laen na klase nin padusa sa irarom kan pamamahala nin Babilonya asin pamamahala nin Persia nagpapabanaag nin pagkaeksakto?
18 An libro ni Daniel naghahayag man nin nagkapirang importanteng marhay na pagkakalaen kan ley nin Babilonya asin nin Medo-Persia. Halimbawa, sa irarom kan ley nin Babilonya an tolong kairiba ni Daniel iinapon sa sarong nagkakalayong horno huli sa pagsayumang kumuyog sa pagboot kan hade. Pakalihis nin mga dekada, si Daniel iinapon sa bobon nin mga leon huli sa pagsayumang kumuyog sa sarong ley nin Persia na naglalapas sa saiyang konsensia. (Daniel 3:6; 6:7-9) An nagkapira prinobaran na palimanlimanan bilang leyenda an kasaysayan kan nagkakalayong horno, alagad may nadiskobre an mga arkeologo na aktuwal na surat hale sa suanoy na Babilonya na espesipikong nasasambitan an arog kaining padusa. Minsan siring, para sa mga Medo asin Persiano, sagrado an kalayo. Kaya ibang maisog na klase nin padusa an ginamit ninda. Huli kaini, bakong makangangalas an bobon nin mga leon.
19. Anong pagkakalaen kan mga sistema sa ley kan Babilonya asin Medo-Persia an linilinaw kan libro ni Daniel?
19 May saro pang pagkakalaen na minaluwas. Ipinaheheling ni Daniel na si Nabucodonosor puedeng gumibo nin asin liwaton an mga ley na kapritso sana. Si Dario mayo nin maginibo na liwaton ‘an mga ley kan mga Medo asin Persiano’—dawa an mga sia mismo an kaggibo! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Isinurat kan historyador na si John C. Whitcomb: “Pinatutunayan kan suanoy na kasaysayan an pagkakalaen na ini sa pag-oltanan kan Babilonya, na an ley sakop kan hade, asin kan Medo-Persia, na an hade sakop kan ley.”
20. Anong mga detalye mapadapit sa bangkete ni Belsasar an nagpapabanaag kan direktang kaaraman ni Daniel sa mga kostumbre nin Babilonya?
20 An nakapangigirabong salaysay kan bangkete ni Belsasar, na nasusurat sa Daniel kapitulo 5, kadakoldakol kan detalye. Minalataw na iyan nagpoon sa maogmang karakanan asin dakol na irinoman, ta nagkapira an pagkasambit sa arak. (Daniel 5:1, 2, 4) Sa katunayan, an mga inukit na retrato nin kaagid na mga bangkete arak sana an ipinaheheling na nakokonsumo. Kun siring, minalataw na importanteng marhay an arak sa siring na mga kaorogmahan. Sinasabi man ni Daniel na may mga babae sa bangketeng ini—an segundang mga agom kan hade asin an saiyang mga sangbay. (Daniel 5:3, 23) Sinusuportaran nin arkeolohiya an detalyeng ini manongod sa kostumbre nin Babilonya. An ideya na an mga agom na babae makiiba sa mga lalaki sa sarong bangkete dai gusto nin mga Judio saka Griego kaidtong kapanahonan kan mga Macabeo. Tibaad iyan an dahelan na linalaktawan kan enot na mga bersion kan traduksion na Griegong Septuaginta kan Daniel an pagkasambit sa mga babaeng ini.a Pero, an soboot palsipikador kan Daniel nabuhay kutana sa iyo man sanang kulturang nagin Helenistiko (Griego), asin tibaad durante pa kan iyo man sanang pankagabsan na kapanahonan, na nagprodusir kan Septuaginta!
21. Ano an pinakarasonableng paliwanag sa pagkaigwa ni Daniel nin pamilyar na kaaraman sa mga panahon asin kostumbre kaidtong pagkadistiero sa Babilonya?
21 Huli sa mga detalyeng iyan, garo baga haros masakit paniwalaan na nasabi kan Britannica na an autor kan libro ni Daniel “bakong kompleto asin bakong eksakto” an kaaraman manongod sa nagin buhay kaidtong pagkadistiero sa Babilonya. Paano nagin pamilyar na marhay sa mga kostumbre kan suanoy na Babilonya asin Persia an siisay man na palsipikador na nabuhay sa huri nang mga siglo? Girumdoma man na an duwang imperyong ini nagruro na haloy pa bago an ikaduwang siglo B.C.E. Malinaw na mayo nin mga arkeologo kaidto; ni ipinag-oorgolyo man kan mga Judio kaidto an pagkaigwa nin kaaraman sa mga kultura asin kasaysayan nin ibang nasyon. Solamente si Daniel na propeta, na nakaheling mismo sa mga panahon asin pangyayari na sinasabi nia, an makasusurat kan libro sa Biblia na inaapod sa ngaran nia.
PINATUTUNAYAN DAW NIN PANLUWAS NA MGA BAGAY NA PALSIPIKADO AN DANIEL?
22. Ano an hinihingako nin mga kritiko mapadapit sa kategoriya kan Daniel sa canon kan Hebreong Kasuratan?
22 An saro sa pinakalakop na argumento tumang sa libro ni Daniel may labot sa kategoriya kaiyan sa canon kan Hebreong Kasuratan. Inareglar kan suanoy na mga rabi an mga libro kan Hebreong Kasuratan sa tolong grupo: an Ley, an Mga Propeta, asin an Mga Isinurat. Ilinista ninda an Daniel, bakong kaiba kan Mga Propeta, kundi kaiba kan Mga Isinurat. Ini nangangahulogan, an argumento kan mga kritiko, na an libro seguradong dai pa midbid kan panahon na kinolekta an mga isinurat kan ibang mga propeta. Iyan daa iiniba sa Mga Isinurat ta an mga iyan mas huring kinolekta.
23. Ano an punto de vista kan suanoy na mga Judio sa libro ni Daniel, asin paano niato ini naaaraman?
23 Minsan siring, bakong gabos na parasiyasat sa Biblia minaoyon na binanga kan suanoy na mga rabi an canon sa siring kaestriktong paagi o na ipinuera ninda an Daniel sa Mga Propeta. Alagad dawa kun ilinista kan mga rabi an Daniel kaiba kan Mga Isinurat, ini daw magpapatunay na iyan isinurat sa mas huring petsa? Dai. An marahay an dangog na mga intelektuwal nagsuherir nin nagkapirang dahelan kun taano ta tibaad ipinuera kan mga rabi an Daniel sa Mga Propeta. Halimbawa, tibaad ginibo ninda iyan huli ta anggot sinda sa libro o huli ta ibinilang ninda si Daniel na napapalaen sa ibang mga propeta ta sia nagkapot nin sekular na katongdan sa ibang nasyon. Sa paano man, an talagang mahalaga iyo ini: An suanoy na mga Judio hararom an pagpahalaga sa libro ni Daniel asin naniwala na iyan kabtang kan Biblia. Dugang pa, isinusuherir kan ebidensia na an canon kan Hebreong Kasuratan kompleto na haloy pa bago an ikaduwang siglo B.C.E. An mas huring mga idinagdag dai tinogotan, pati an nagkapirang libro na isinurat durante kan ikaduwang siglo B.C.E.
24. Paano an apokripal na librong Eclesiastico ginamit tumang sa libro ni Daniel, asin ano an nagpapaheling na may depekto an pangangatanosan na ini?
24 Kabaliktaran sa tibaad linalaoman, an saro sa mas huring mga librong ini na hinaboan ginagamit bilang argumento tumang sa libro ni Daniel. An apokripal na librong Eclesiastico, ni Jesus Ben Sirach, minalataw na ginibo kaidtong mga 180 B.C.E. Paboritong sabihon nin mga kritiko na si Daniel dai nasasambitan sa halawig na lista kan libro nin matanos na mga tawo. An pangangatanosan ninda si Daniel seguradong dai midbid kan panahon na idto. An argumentong ini akseptado nin dakol na intelektuwal. Alagad pensara ini: An listang iyan dai man nasasambitan si Esdras asin Mardoqueo (na pareho bantog na mga eroe sa pagheling kan mga Judio kaidtong pakalihis kan pagkadistiero), an marahay na si Hadeng Josafat, asin an tanos na tawong si Job; sa gabos na hokom, si Samuel sana an nangaranan kaiyan.b Huli ta an mga tawong iyan dai nasambitan sa sarong lista na dai man naghihingakong kompleto, na yaon sa sarong libro na bakong kabtang kan Biblia, dapat daw na palimanlimanan sinda gabos bilang eroestorya sana? Kalokohan an mismong ideyang iyan.
PATOTOO SA LUWAS APABOR SA DANIEL
25. (a) Paano pinatotoohan ni Josefo an pagigin tunay kan salaysay ni Daniel? (b) Sa anong paagi na an salaysay ni Josefo mapadapit ki Alejandrong Dakula asin sa libro ni Daniel tama sa aram na kasaysayan? (Helingon an ikaduwang nota sa ibaba.) (c) Paano an ebidensia sa lenguahe nagsusuportar sa libro ni Daniel? (Helingon an pahina 25.)
25 Magduman giraray kita sa positibo. Isinuherir na mayo nin ibang libro sa Hebreong Kasuratan na arog kan Daniel kadakol kan patotoo. Bilang ilustrasyon: An bantog na historyador na Judio na si Josefo nagpapatotoo sa pagigin totoo kaiyan. Sinasabi nia na si Alejandrong Dakula, kaidtong pakikiguerra nia tumang sa Persia kan ikaapat na siglo B.C.E., nagduman sa Jerusalem, na duman ipinaheling sa saiya kan mga saserdote an sarong kopya kan libro ni Daniel. Inisip mismo ni Alejandro na an mga tataramon kan hula ni Daniel na itinokdo sa saiya nanonongod sa saiyang militar na kampanya may labot sa Persia.c Ini mga saro may kabangang siglo bago an “pagpalsipikar” na ipinoproponer kan mga kritiko. Siempre, si Josefo inatake kan mga kritiko may labot sa halipot na kotasyon na ini. Sia inaatake man ninda huli sa pagkomento na naotob an nagkapirang hula sa libro ni Daniel. Pero, siring sa komento kan historyador na si Joseph D. Wilson, “[Si Josefo] mas dakol gayod an aram manongod sa bagay na iyan kisa gabos na kritiko sa kinaban.”
26. Paano an Mga Balumbon sa Gadan na Dagat nagsuportar sa pagigin totoo kan libro ni Daniel?
26 An pagigin totoo kan libro ni Daniel nag-ako nin dugang pang suporta kan madiskobre an Mga Balumbon sa Gadan na Dagat sa mga lungib nin Qumran, Israel. Makangangalas na balakid sa mga nadiskobre kan 1952 an mga balumbon asin kapidaso kan libro ni Daniel. An kaguranggurangi pinetsahan na kaidtong huring kabtang kan ikaduwang siglo B.C.E. Kun siring, sa amay pang petsang iyan, an libro ni Daniel dati nang midbid na marhay asin iginagalang nin dakol. Sabi kan The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible: “Dapat na lingawan na an pagtao nin petsang Macabeo sa Daniel, nin huli na sana sa dahelan na dai puedeng magkaigwa nin igong interbalo sa pag-oltanan kan pagsurat kan Daniel asin kan paglataw kaiyan sa porma nin mga kopya sa libreriya nin sarong relihiosong sekta nin mga Macabeo.”
27. Ano an kagurangguranging ebidensia na si Daniel aktuwal na tawo na midbid na marhay kaidtong panahon kan pagkadistiero sa Babilonya?
27 Minsan siring, may mas haloy nang marhay asin mas masasarigan na patotoo sa libro ni Daniel. An saro sa mga katemporanyo ni Daniel iyo an propetang si Ezequiel. Sia naglingkod man bilang propeta kaidtong pagkadistiero sa Babilonya. Nagkapirang beses, nangaranan si Daniel kan libro ni Ezequiel. (Ezequiel 14:14, 20; 28:3) Ipinaheheling kan mga pagkasambit na ini na dawa kaidto mismong panahon na sia nabubuhay, kan ikaanom na siglo B.C.E., si Daniel dati nang midbid na marhay bilang matanos asin madonong na tawo, na maninigong sambiton kaiba kan matatakton sa Dios na si Noe asin Job.
AN NAKALALABI SA GABOS NA SAKSI
28, 29. (a) Ano an pinakanakakokombensir na prueba sa gabos na totoo an libro ni Daniel? (b) Taano ta maninigo niatong tubodon an patotoo ni Jesus?
28 Pero, ultimo, pag-olayan niato an nakalalabi sa gabos na saksi sa pagigin totoo ni Daniel—daing iba kundi si Jesu-Cristo. Sa saiyang pagpapaliwanag kan huring mga aldaw, nasasambitan ni Jesus si “Daniel na propeta” asin an saro sa mga hula ni Daniel.—Mateo 24:15; Daniel 11:31; 12:11.
29 Ngonyan kun tama an teoriya kan mga kritiko na an libro ni Daniel isinurat kaidtong panahon kan mga Macabeo, kaipuhan na tama an saro sa duwang bagay. Magsalang si Jesus nadaya kan pagpalsipikar na ini o nungka na sinabi nia an kinokotar ni Mateo na sinabi nia. Pareho bakong posible an duwang opsion na ini. Kun dai niato mapananarigan an Ebanghelyo ni Mateo, paano niato mapananarigan an ibang kabtang kan Biblia? Kun hahaleon niato an mga fraseng iyan, anong mga tataramon an isusunod niatong haleon sa mga pahina kan Banal na Kasuratan? Isinurat ni apostol Pablo: “An gabos na Kasuratan ipinasabong nin Dios asin kapakipakinabang para sa pagtokdo, . . . sa paghusay kan mga bagay.” (2 Timoteo 3:16) Kaya kun mandaraya si Daniel, iyo man si Pablo! Posible daw na nadaya si Jesus? Dai nanggad. Buhay sia sa langit kan isurat an libro ni Daniel. Sinabi pa ngani ni Jesus: “Bago nabuhay si Abraham, buhay na ako.” (Juan 8:58) Sa gabos na tawo na nabuhay kasuarin man, si Jesus an pinakamarahay na hagadan niato nin impormasyon mapadapit sa pagigin totoo kan Daniel. Alagad dai na niato kaipuhan na maghagad. Arog kan naheling niato, malinaw nang marhay an saiyang patotoo.
30. Paano orog pang pinatunayan ni Jesus na totoo an libro ni Daniel?
30 Orog pang pinatunayan ni Jesus na totoo an libro ni Daniel sa mismong panahon kan saiyang bautismo. Kaidto sia nagin an Mesiyas, na inootob an hula sa Daniel mapadapit sa 69 semana nin mga taon. (Daniel 9:25, 26; helingon an Kapitulo 11 kan librong Pay Attention to Daniel’s Prophecy!) Dawa kun totoo an puedeng apodon na teoriya nin mas huring petsa, mga 200 na taon pa man giraray antes pa na naaraman kan kagsurat kan Daniel an ngapit. Siempre, dai pasasabngan nin Dios an sarong palsipikador na magtaram nin tunay na mga hula sa irarom nin bakong totoong ngaran. Dai, an patotoo ni Jesus bilog na pusong tinutubod nin mga tawo na fiel sa Dios. Kun an gabos na eksperto, gabos na kritiko sa kinaban, magkakasararo sa pagdenunsiar ki Daniel, sinda patutunayan na sala kan patotoo ni Jesus, huli ta sia “an fiel asin totoong saksi.”—Kapahayagan 3:14.
31. Taano an dakol na kritiko sa Biblia ta sagkod ngonyan dai kombensido sa pagigin totoo kan Daniel?
31 Dawa an patotoong ini bako pang igo para sa dakol na kritiko kan Biblia. Pakaestudyare nin lubos kan temang ini, dai malikayan nin saro na isip-isipon kun baga magigin igo an minsan guranong ebidensia na kombensiron sinda. An sarong propesor sa Unibersidad nin Oxford nagsurat: “Mayo nin pakinabang sa pagsimbag sana sa mga pagkontra, sagkod na yaon an orihinal na prehuwisyo na ‘dai puedeng magkaigwa nin lihis sa natural na hula.’” Kaya binubuta sinda kan saindang prehuwisyo. Alagad iyan an ginusto ninda—asin kawaran ninda.
32. Ano an nakatagama sa satong pag-adal sa Daniel?
32 Kumusta man kamo? Kun naheheling nindo na mayo nin tunay na dahelan na pagdudahan an pagigin totoo kan libro ni Daniel, kun siring andam na kamo para sa nakaoogmang biahe nin diskobremiento. Maheheling nindo na nakapupukaw sa boot an mga estorya sa Daniel, kawiliwili an mga hula. Orog pang mahalaga, maheheling nindo na nagkokosog an saindong pagtubod sa kada kapitulo. Nungka na pagbabasolan nindo an pagtao nin maingat na atension sa hula ni Daniel!
[Mga Nota sa Ibaba]
a An nag-espesyalisar sa Hebreo na si C. F. Keil nagsurat manongod sa Daniel 5:3: “Digdi, asin siring man sa ber. 23, linaktawan kan LXX. an pagsambit sa mga babae, segun sa kostumbre kan mga Macedonio, Griego, asin Romano.”
b Sa kabaliktaran, an ipinasabong na lista ni apostol Pablo nin fiel na mga lalaki asin babae na sinasabi sa Hebreo kapitulo 11 minalataw na nananabihan an mga pangyayari na nasusurat sa Daniel. (Daniel 6:16-24; Hebreo 11:32, 33) Minsan siring, bako man na kompleto an lista kan apostol. Dakol, kaiba si Isaias, Jeremias, asin Ezequiel, an dai nangangaranan sa lista, alagad dai nanggad ini nagpapatunay na sinda nungka na nabuhay.
c Nagkomento an nagkapirang historyador na ini an magpapaliwanag kun taano si Alejandro ta mabooton sa mga Judio, na haloy nang mga katood kan mga Persiano. Kaidto, nasa kampanya si Alejandro na laglagon an gabos na katood nin Persia.
[Kahon sa pahina 25]
An Kuestion Manongod sa Lenguahe
AN PAGSURAT kan libro ni Daniel natapos kaidtong mga 536 B.C.E. Iyan isinurat sa mga lenguaheng Hebreo asin Aramaiko, na may pira sanang termino sa Griego asin Persiano. An siring na pagsaralak nin lenguahe pambihira alagad dai nasosolo sa Kasuratan. An libro man sa Biblia na Esdras isinurat sa Hebreo asin Aramaiko. Pero, nag-iinsistir an nagkapirang kritiko na ginamit kan kagsurat sa Daniel an mga lenguaheng ini sa paagi na nagpapatunay na sia nagsusurat sa petsa na mas huri sa 536 B.C.E. An sarong kritiko kinokotar nin dakol na nagsasabi na an paggamit sa Daniel nin mga termino sa Griego naghahagad nin huring petsa nin pagsurat. Sia positibong nagsasabi na an Hebreo nagsusuportar asin an Aramaiko kisuerra nagtatao nin lugar sa siring na huring petsa—dawa an petsa na kaidto pa sanang ikaduwang siglo B.C.E.
Minsan siring, bakong gabos na nag-espesyalisar sa lenguahe minaoyon. Nagsabi an nagkapirang eksperto na an Hebreo kan Daniel kaagid kan sa Ezequiel saka Esdras asin bakong kapareho kan yaon sa mas huring mga librong apokripal na arog kan Eclesiastico. Kun dapit sa paggamit kan Daniel nin Aramaiko, estudyare an duwang dokumento na nadiskobre kaiba kan Mga Balumbon sa Gadan na Dagat. An mga iyan Aramaiko man asin hale sa enot asin ikaduwang siglo B.C.E.—dai pa nahahaloy pagkatapos kan pagpalsipikar daa kan Daniel. Alagad narisa nin mga nag-espesyalisar an grabeng pagkakalaen kan Aramaiko sa mga dokumentong ini asin kan yaon sa Daniel. Sa siring, isinusuherir nin nagkapira na an libro ni Daniel seguradong mas naenot nin dakol na siglo kisa sinasabi kan mga kritiko kaiyan.
Paano man an “kuestionableng” mga termino sa Griego na yaon sa Daniel? An nagkapira digdi nadiskobreng Persiano, bako palan na Griego! An solamenteng mga termino na sagkod ngonyan hinohonang Griego iyo an ngaran nin tolong instrumento sa pagtugtog. An pagigin yaon daw kan tolong terminong ini talagang naghahagad na an Daniel tawan nin huring petsa? Dai. Nadiskobre nin mga arkeologo na an kulturang Griego maimpluwensia na mga siglo pa bago nagin kapangyarihan pankinaban an Grecia. Apuera kaini, kun an libro ni Daniel isinurat kaidtong ikaduwang siglo B.C.E., na lakop sa gabos na lugar an kultura saka lenguaheng Griego, iyan daw magkakaigwa nin tolo sanang termino sa Griego? Dai nanggad. Posibleng marhay na iyan magkakaigwa nin mas dakolon pa. Kaya an ebidensia sa lenguahe talagang nagsusuportar sa pagigin totoo kan Daniel.