Puwede daw na Mamuhay an Tawo Asin an Hayop sa Katoninongan?

“Sa pagmate ko garo ako yaon sa tata kan paraiso; an tawo asin an hayop may panarig na nagkakaoyon.” Siring kaiyan an paglaladawan ni Joy Adamson sa sarong eksena sa tampi kan Salog nin Ura sa Kenya mantang minamasdan nia an manlaenlaen na klase nin gamgam asin hayop na nag-iirinom. An kawiliwiling kabtang kan eksena iyo an hayop na matoninong na nagtutukaw sa kataed nia​—sarong dakula nang babaeng leon!

May pambihira daw sa partikular na babaeng leon na ini, si Elsa, na nabasa kan minilyon sa librong Born Free, ni Joy Adamson? Dai, sia sarong ordinaryong babaeng leon. An pagkakalaen iyo na sia nakanood na mamuhay nin matoninong kairiba nin mga tawo.

Dai nahaloy, kan ginibo an pelikulang Born Free, nagkapirang magarong babaeng leon an ginamit tanganing kumua kan papel ni Elsa. An saro inapod na si Mara. Sia suspetsosa kan enot, dangan nagin labi-labi kamapagprotehir, na habong mawara sa pagheling nia an saiyang bagong mga katood na tawo. Tanganing mapatoninong sia, an agom ni Joy, si George Adamson, ibinalyo an saiyang tolda sa kataed kan langoban ni Mara. Pakatapos, ibinalyo nia an saiyang tolda sa laog mismo kan langoban! “Kan suminunod na tolong bulan,” an isinurat nia sa saiyang librong Bwana Game, “regular siang natotorog sa laog [kan sakong tolda], na parateng nakaunat sa salog na kataed kan sakong higdaan asin kun beses yaon na sa ibabaw kaiyan. . . . Nungka na tinawan nia ako nin dahelan na mapurisaw manongod sa sakong personal na kaligtasan.”

“An saro kan samong paboritong kawat,” an isinurat ni Mr. Adamson, “iyo an paghigda ko sa daga na nagtatago sa likod kan dakol na doot. Patago akong hahanapon ni Mara, na an tulak nakaduot sa daga sa angay na paagi nin leon dangan an marikas na pangultimong pagdalagan asin matugpa sia sa ibabaw ko. Permi niang kinokontrol an saiyang makatatakot na nakauldot na mga kuko asin nungka akong nakolgan.”

An saro pang babaeng leon na nagkaigwa kan kabtang ni Elsa may ngaran na Girl. Kan natapos an pelikula, nagbalik si Girl sa kadlagan, na duman nagkaigwa sia nin kapareha asin nag-ogbon nin duwa. Nanompongan kan duwang katood ni Adamson an lungib. Isinurat ni Adamson: “Sa pinakapambihirang pagkompiar asin kabootan tinogotan ni Girl an duwang lalaki, na nagsapeligro nin dakula, na makadolok sagkod sa mga sarong metro kan pinag-ogbonan . . . An paggawe ni Girl orog na pambihira mantang [an saro sa mga lalaki] medyo estranyo sa saiya.” Kun para ki Adamson, tinogotan pa ngani sia ni Girl na kaptan an saiyang mga ogbon, mantang an ibang leon pinahale.

Pagpagaro sa Maringis na Leon

An mga karakteristiko nagkakalaen sa kada leon. Mantang inaataman ni Joy Adamson si Elsa, duman pa sa timog sa Norteng Rhodesia (ngonyan Zambia), sarong nag-aataman sa mga hayop, si Norman Carr, an naggigibo man nin siring sa duwang ogbon na lalaking leon. An saro sa mga ogbon, si Big Boy, makikatood na gayo. An saro pa, si Little Boy, may tendensiang magin punguton. Manongod sa huri, isinurat ni Carr an minasunod sa saiyang librong Return to the Wild:

“Kun si Little Boy may siring na disposisyon, nagkakadat ako sa kataed nia mantang sia nagngangarub sako, na may distansia sa saiyang mga bitis na posibleng gamiton nia sa maringis na pagkawit kan duwang pulgadang nakauldot na garo labahang mga kuko. May pasensiang pinoprobaran kong pagaroon sia paagi sa pakikiolay saiya sa nakararangang paagi mantang nagrarani ako saiya; asin kun sa katapustapusi nakadoot na ako nagngangarub pa man sia pero bako nang gayo sa determinadong paagi. Mantang kinukugos ko an saiyang barahibohon na abaga asin inaapihap an saiyang daghan, maheheling na toninong na sia na garo napalumoy an saiyang anggoton na mga laman. . . . Ihinihigda nia an saiyang payo sa sakong paa, na nag-iimbitar sa sako na haproson sia.”

Sa introduksion kan libro ni Carr, an Conde kan Dalhousie, na gobernador-heneral kan nasyon, nagsaysay kan pangyayari na naheling nia kan an mga leon labing duwang taon an edad asin naglilibot na daing kairiba sa kaplanodohan harani sa kampo ni Carr. Nagsiwit si Carr, asin arog kaini an paglaladawan kan Conde sa paghimate: “Nag-arabot sindang nagdadalagan sa siwit kan saindang kagurangnan asin iginisgis an saindang darakulang payo sa saiya, kadungan kaiyan nag-uungal kan saindang maogma pero nakatatakot na pataratara. An saindang pagkamoot saiya sierto nanggad na dai nainaan.”

An mga leon may natural na pagkatakot sa tawo asin normal sanang linilikayan sia. An natural na reaksion na ini nin mga leon asin iba pang hayop tamang ilinadawan sa Biblia. (Genesis 9:2) Kun mayo iyan an tawo an pinakamadaling mabiktima. Pero, an ibang hayop nagin mga maniniba nin tawo.

“Napapalaen sa Kadaklan”

Sarong eksperto sa temang ini, si Roger Caras, an nagpaliwanag: “Sa haros gabos na klase nin darakulang ikos may minalataw na pirang abnormal na indibiduwal na naghahanap nin tawo na masisiba. An mga ini napapalaen sa kadaklan . . . An tawo sa pankagabsan puwedeng mamuhay sa katoninongan kairiba [an darakulang ikos].”

Dakol na hayop an garo dai nakakarisa sa tawo kun nagtutukaw siang nakatago sa lunadan. Sa paaging ini an mga tawo nakakakua nin haranihan na retrato nin mga leon. “Pero,” an patanid kan librong Maberly’s Mammals of Southern Africa, “nag-iimbitar kamo nin awad-awad na peligro kun bubuksan nindo an pintuan, o probaran na -rumani sa mga leon, huli ta naaaraman ninda an presensia nin tawo, asin an biglang paglataw nakadudugang sa pagkabigla sa takot na puwedeng madali sanang magpangyari sa pag-atake na hinohonang pagdepensa sa sadiri. . . . May mas dikit na peligro kun aktuwal na makipag-atubang sa leon sa kadlagan kisa sa biglang paglataw hale sa kotse sa atubang nia!”

Kumusta an mga Leopardo?

An mga leopardong nagigin maniniba nin tawo napapalaen man sa kadaklan. Ipinaliwanag ni Jonathan Scott sa saiyang librong The Leopard’s Tale: “Kun dai pinakikiaraman asin may marahay na salud, an leopardo masosopgon, daing girong na linalang na nagpapaheling nin pambihirang takot sa tawo. Kun makaatubang iyan parateng nagdudulag sa pinakaharaning makukuang taguan.”

Nagdanay si Scott nin pirang bulan sa Masai Mara Game Reserve kan Kenya sa pag-adal kan mga hiro kan babaeng leopardo na nginaranan niang Chui. Luway-luway na natood si Chui sa presensia kan kotse ni Scott, asin sa sarong okasyon an saiyang mga ogbon, na an ngaran Dark asin Light, ruminani mismo asin pinagmasdan an saiyang kotse. Nagtutubod si Scott na sa likod kan garo pagigin daing interes kan leopardo yaon an potensial na mainit na naturalesa.

Naprobaran nin iba an mainit na lado kan naturalesa nin leopardo. Halimbawa, inataman ni Joy Adamson an sarong nailong ogbon na leopardo na inapod niang si Penny. Pakabutasi sa kadlagan, nagkaigwa si Penny nin kapareha asin nag-ogbon. Kan yaon sa harani an saiyang mga katood na tawo, nagpaheling si Penny asin inakit sindang rumani asin helingon an saiyang bagong mamundag na mga ogbon. Sa lungib, nagtutukaw sa kataed kan nag-oorgolyong ina, ilinadawan ni Adamson an kawiliwiling eksena: “Dinilaan nia an samong mga kamot mantang an mga ogbon nakukulkol sa pag-oltanan kan saiyang nasa enotan na mga tabay, gabos may mamuraway na kaogmahan. An pankagabsan na paniniwala iyo na an mga leopardo an pinakapeligroso sa gabos na hayop sa Aprika, asin an mga babaeng leopardo na may ogbon nangorognang maringis.” Pero sinabi ni Adamson na an saiyang eksperyensia ki Penny puwedeng magpatunay na an “kadaklan kan inaakong mga paniniwala sala.”

An saro pang “maboot” na babaeng leopardo, na Harriet an ngaran, nagtao ki Arjan Singh na taga-amihanan kan India nin orog pang pambihirang eksperyensia. Inataman ni Singh si Harriet magpoon kan ogbon pa asin pinatood sia tanganing mapangatamanan nia an saiyang sadiri sa kadlagan na kataed kan saiyang oma. Bilang kabtang kan pagpatood, dinadagka nia kun minsan an leopardo na umatake. “Kun minalukob ako asin inaagyat siang umatake,” an paliwanag nia sa saiyang librong Prince of Cats, “diretso siang nadalagan sako . . . , pero kun nalukso sia sa sako sinisierto niang nasa ibabaw sia, na iniibabawan an sakong payo asin napadusdos sa likod ko, na dai man lamang ni sarong kamros an sakong daing gubing na mga abaga.”

An paagi nin pakikawat kan leopardo sa ayam ni Singh na si Eelie pambihira man. Si Singh nagkomento na an sarong “pelikula nagpaheling [sa leopardo] na nagtutukaw asin nakikilaban mantang inaatake sia kan ayam​—pero dai sia naprobar na patumbahon an nag-aatake. An saiyang darakulang bitis iniitaas sa sarong lado kan liog ni Eelie, sa payo nia asin sa ibong na lado na arog kalomhok sa pantakpid nin talbo.”

An makikatood na relasyon na ini sa pag-oltanan nin tawo, ayam, asin leopardo nagpadagos pakatapos na maghale si Harriet sa saiyang harong tanganing mamuhay sa kataed na kadlagan. “Kun may magsabing an mga leopardo dai masasarigan,” an konklusyon ni Singh, “dapat ko sanang isipon an dakol na beses na pagduman ni Harriet sa [sakong oma] sa matangang banggi asin maluway na pinupukaw ako tanganing magtaratara mantang natotorog ako sa luwas.”

Katapustapusi, nagkaigwa nin kapareha si Harriet asin nag-ogbon nin duwa. Kan nameligro an saiyang lungib huli sa baha, kinagat kan leopardo an mga ogbon asin saro-saro sindang dinara pasiring sa kaligtasan sa harong ni Singh. Kan maghubas an baha, naglunad si Harriet sa baroto ni Singh, na inaagda si Singh na pabalikbalik siang ipagsagwan sa ibong kan salog mantang saro-sarong dinadara an saiyang mga ogbon pasiring sa bagong lungib sa kadlagan.

An Aprikanong Elepante

Sinasabing an Aprikanong elepante layas na gayo tanganing mapagaro. Alagad, dakol na tawo an nagpapatotoo na an kabaliktaran an totoo. An sarong halimbawa iyo an nakapupukaw nin boot na relasyon sa pag-oltanan nin tolong Aprikanong elepante asin sarong Amerikano na si Randall Moore. An mga elepante kabilang sa sarong grupo nin mga ogbon na elepante na nadakop sa Kruger National Park sa Timog Aprika asin ipinadara sa Estados Unidos. Pag-abot kan panahon tinokdoan sinda para sa pasale sa sirko asin mahusay an pagpasale. Kan magadan an kagsadiri ninda, itinao ki Moore an tolo asin ibinalik iyan sa Aprika.

An duwang babae, na an ngaran Owalla asin Durga, iinintrodusir sa Pilanesberg Reserve kan Bophuthatswana kan 1982. Kan panahon na iyan an parke may nagkapirang ilong elepante na bakong marahay an kamugtakan asin nangangaipo nin pangangataman nin adultong mga babae. An tinokdoan daw sa sirko na si Owalla asin Durga makagigibo kan kabtang na ini?

Pakalihis nin sarong taon, nabaretaan ni Moore na an saiyang mga elepante inampon an 14 gabos na ilo asin mas dakol pang ilo an iiintrodusir sa parke. Pakatapos nin apat na taon na pagkawara, nagbalik si Moore tanganing maheling nia mismo. Sa pag-antisipar nin haloy na paghanap sa Kabukidan nin Pilanesberg, nagngalas sia na dai nahaloy kan pag-abot nia, naheling nia si Owalla asin Durga na kabilang sa dakulang aripompon. “An sakong enot, bakong propesyonal na pagmate,” an isinurat nia sa Back to Africa, “iyo an dumalagan sa sainda, kuguson sinda asin omawon sinda. Sinalihidan ko iyan nin mas rasonableng pagdolok.”

Enot, dapat masierto ni Owalla asin Durga an presensia kan saindang dating katood. Siniyasat ninda an saiyang inunat na kamot paagi kan saindang mga ungos. “Si Owalla,” an isinurat ni Moore, “tuminindog nin halangkawon sa atubangan ko na garo naghahalat sa masunod na pagboot. An natatada sa aripompon nagtiripon sa palibot na garo mga estatuwa. Nagpaonra ako. ‘Owalla . . . ITAASAN an ungos asin BITIS!’ Tolos-tolos na iinitaas ni Owalla nin halangkaw an saiyang nasa enotan na bitis asin ibinulokon an saiyang ungos na paitaas sa tipikong pansaludong posisyon na kaagid kan sa haloyon nang mga panahon nia sa sirko. Siisay an enot na nagsabing an elepante nungka na nakakalingaw?”

Pakalihis nin tolong taon, kan Oktubre 1989, an memorya ni Owalla tinawan nin saro pang pagbalo. Ngonyan nagdesisyon si Moore na probaran an bagay na dai pa nia ginibo magpoon kan iintrodusir an mga elepante sa parke pitong taon na an nakaagi. Kinuyog ni Owalla an saiyang pagboot na magtukaw asin togotan siang maglunad sa saiyang likod. Naogmang gayo an mga nagheheling sa telebisyon sa Timog Aprika na maheling siang nakalunad ki Owalla sa tahaw nin labing 30 layas na elepante. “Ginibo ko ini,” an paliwanag ni Moore sa sarong interbio kan Magmata!, “bakong para sa publisidad kundi huli ta interesado akong maaraman kun gurano an posibleng pagkadayupot asin intelihensia sa sarong elepante.” An mga ilo sa Pilanesberg nag-oswag sa irarom kan intelihenteng pangangataman ni Owalla asin Durga.

Totoo, an mga halimbawa nin pagigin magkatood sa pag-oltanan nin tawo asin layas na hayop bakong an pankagabsan na kamugtakan ngonyan; kaipuhan kaiyan an maingat na pagkultibar. Tunay nanggad na kalolongan para sa ordinaryong tawo na mangahas sa kadlagan asin probaran na dolokon an mga leon, leopardo, asin elepante. Pero mantang an siring na pagigin magkatood sa pag-oltanan nin layas na mga hayop asin mga tawo bihira ngonyan, kumusta sa ngapit? Iyan daw an magigin pankagabsan na kamugtakan?

[Kahon/Mga ritrato sa pahina 8]

An mga Leon Puwedeng Pagaroon!

“MADIA asin retratoha ako na kairiba an sakong mga leon,” an sabi ni Jack Seale, direktor kan Hartebeespoortdam Snake and Animal Park sa Timog Aprika. Nininerbiyos, sinundan ko sia sa langoban nin mga leon, na naglalaom na totogotan nia akong magretrato hale sa luwas kan nagpoprotehir na kudal.

An langoban malinig, na may dakol na lindong kan nakapalibot na mga kahoy. Siyam na makokosog an lawas na leon an tolos na nakamidbid sa saindang parapatood sa paglaog nia sa langoban kaiba an sarong katabang. An mga leon makikatood na nag-urungal asin maogmang nagsarabat.

“Maglaog ka,” an sabi ni Jack. Nagsagin akong dai nakadangog. “Maglaog ka,” inotro niang mas makosog. Tanganing idepensa an saindang sadiri sa mga leon, mga badas sana an dara ninda! Marikas an kuba-kuba kan puso ko mantang linalabanan ko an pagkatalaw, asin sa katapustapusi naglaog ako. Marikas kong pinonan na ipitik an kamera mantang hinahapros ni Jack an iba sa saiyang pambihirang mga ataman. Kanigoan na kaginhawahan an namatean ko kan kami gabos nakaluwas na ligtas! Pero dai akong dapat na ikatakot.

“An dahelan na naglaog kaming may darang mga badas,” an paliwanag ni Jack pakatapos, “iyo na an mga leon karinyoso asin nangangagat na may pagkarinyo. Kapot mi an mga badas tanganing kagaton ninda iyan imbes na an samong mga takyag.” Si Jack asin an saiyang grupo nin mga leon hale pa sana sa Etosha National Park sa Namibia. Taano ta dinara nia an mga ini nin harayoon pasiring sa kadlagan? Ipinaliwanag nia:

“Ginamit sinda sa paggibo nin totoong pelikula dapit sa ginigibo nin nagsisiyasat na mga sientista tanganing makontrol an pagdakol kan mga leon sa kadlagan nin Namibia. Pero an sakong mga leon mas gusto an buhay na pinagkatodan ninda digdi. Sa Namibia, pakaheling ninda tolos sa sakong trak, nagsakat sinda dian. Mayong kasakitan na papulion sinda!”​—Ikinontribuwir.

[Credit Line]

Sa karahayan nin boot kan Hartebeespoortdam Snake and Animal Park

[Ritrato sa pahina 9]

Si Randall Moore, kairiba an saiyang mga ataman sa kadlagan sa Aprika