1914—An Taon na Nakapakubhan sa Kinaban

“An Dakulang Guerra kan 1914-18 garo linya nin nasolong daga na isiniseparar an panahon na idto sa sato. Sa pagpara sa kadakol na buhay . . . , sa paglaglag sa mga tinutubod, pagliwat sa mga ideya, asin pagwalat nin dai na napipilang mga lugad nin pagkadisganar, iyan naggibo nin pisikal saka sikolohikong pag-oltanan sa duwang kapanahonan.”—Hale sa The Proud Tower​—A Portrait of the World Before the War 1890–1914, ni Barbara Tuchman.

“Iyan haros​—pero bako pang gayo—kabtang na nin kasaysayan, ta an rinibo na hoben pa kaidtong pagpopoon kan mahalagang ikabeinteng siglong ini buhay pa.”—Hale sa librong 1914, ni Lyn MacDonald, ipinublikar kan 1987.

TAANO ta dapat kitang magkainteres sa taon 1914? ‘An pinaghahaditan ko an ngapit,’ tibaad sabihon nindo, ‘bakong an nakaagi.’ Huli sa mga problema na arog kan panglobong polusyon, pagkalaglag nin mga pamilya, pagdakol nin krimen, helang sa isip, asin kadaihan nin trabaho, garo baga daing paglaom an ngapit nin tawo. Pero an dakol na nagsiyasat sa kahulogan kan 1914 nakanompong nin pasisikadan para sa paglaom sa mas marahay na ngapit.

Sa dakol nang dekada ipinaliwanag kan An Torrengbantayan na kan 1914 naeksperyensiahan kan katawohan an inaapod na “kapinonan nin kasakitan.” An mga tataramon na iyan kabtang kan dakulang hula ni Jesu-Cristo manongod sa mga mangyayari bago an katapusan kan maraot na palakaw nin tawo.​—Mateo 24:​7, 8.

Ngonyan, nagigirumdoman pa nin sadit na porsiento kan katawohan an dramatikong mga pangyayari kan 1914. Malihis daw an gurang nang kapag-arakian na iyan bago iligtas nin Dios an daga sa pagkalaglag? Dai sono sa hula kan Biblia. “Kun maheling na nindo an gabos na bagay na ini,” an panuga ni Jesus, “aramon nindo na sia harani na sa mga tata. Sa katotoohan sinasabi ko saindo na an kapag-arakian na ini dai noarin man makalilihis sagkod na an gabos na bagay na ini mangyari.”​—Mateo 24:​33, 34.

Tanganing masabotan kun taano ta may dakulaon na kahulogan sa kasaysayan an taon 1914, horophoropa an kamugtakan kan kinaban sagkod kan kabangaan nin 1914. Bago kan panahon na idto, an mga hade na arog ni Czar Nicolas nin Rusya, Kaiser Wilhelm nin Alemania, asin Emperador Franz Josef nin Austria-Hungaria nagkapot nin dakulang kapangyarihan. An kada saro sa mga tawong ini kayang andamon an labing apat na milyon na parapakilaban asin isobol sindang makilaban. Alagad ta an saindang mga apoon nagpirma sa inaapod na Banal na Alyansa, na sinasabi na isinugo sinda nin Dios na mamahala sa laen-laen na kabtang kan sarong dakulang “Kristianong nasyon.”

Sono sa The Encyclopædia Britannica, an dokumentong ini “mapuwersang nakaapektar sa dalagan nin diplomasya sa Europa kan ika-19 siglo.” Ginamit idto sa pagtumang sa demokratikong mga mobimiento asin sa pag-oyon sa banal daang diretso nin mga hade. “Kita na Kristianong mga Hade,” an isinurat ni Kaiser Wilhelm ki Czar Nicolas, “may sarong banal na obligasyon, na itinao sa sato nin Langit, na suportaran an prinsipyo kan [banal na diretso nin mga hade].” Ini daw nangahulogan na an mga hade sa Europa konektado sa Kahadean nin Dios? (Ikomparar an 1 Corinto 4:8.) Asin kumusta man an mga iglesya na nagsuportar sa mga hadeng idto? Tunay daw an saindang paghihingako nin pagka-Kristiano? An simbag sa mga hapot na ini nagin malinaw sa mga taon pakalihis tolos kan 1914.

Bigla Na Sana, kan Agosto

“An tigsoli asin tig-init nin 1914 nagkaigwa nin pambihirang katrangkilohan sa Europa,” an isinurat kan estadistang Britano na si Winston Churchill. Sa kagabsan marahay an paglaom nin mga tawo sa ngapit. “An kinaban kan 1914 pano nin paglaom asin panuga,” sabi ni Louis Snyder sa saiyang librong World War I.

Totoo, sa dakol na taon mainit an pagriribal kan Alemania asin Britania. Pero, arog kan paliwanag kan historyador na si G. P. Gooch sa saiyang librong Under Six Reigns: “An ralaban sa Europa garo baga mas harayo sa posibilidad kan 1914 kisa kan 1911, 1912, o 1913 . . . An relasyon kan duwang gobyerno mas marahay kisa nakaaging dakol na taon.” Sono ki Winston Churchill, miembro kan gabinete sa Britania kan 1914: “An Alemania garo baga kapareho niato, na determinadong magkaigwa nin katoninongan.”

Pero, huli sa pag-asesinar sa Sarajevo kan eridero sa trono kan Imperyo nin Austria-Hungaria kan Hunyo 28, 1914, nagkaigwa nin madiklom na panganoron sa langit. Pakalihis nin sarong bulan, si Emperador Franz Josef nagdeklarar nin pakikiguerra sa Serbia dangan pinagbotan an saiyang mga hukbo na salakayon an kahadean na iyan. Mientras tanto, kan banggi nin Agosto 3, 1914, sa pagboot ni Kaiser Wilhelm, bigla na sanang sinalakay nin sarong dakulang hukbo nin Alemania an kahadean nin Belgium asin nakilaban sa mga inaagihan pasiring sa Pransia. Kan sumunod na aldaw an Britania nagdeklarar nin guerra sa Alemania. Kun dapit ki Czar Nicolas, ipinagboot nia an pag-andam kan dakulaon na hukbo nin Rusya para sa pakikiguerra sa Alemania asin Austria-Hungaria. An Banal na Alyansa dai nakaolang sa mga hade sa Europa na ipahamak an kontinente sa grabeng paggaradanan. Pero nasa umaaboton pa an mas nakakukubhan na mga bagay.

Natapos kan Navidad?

An pagputok kan guerra dai nakapaluya sa marahay na paglaom nin mga tawo. Dakol an naniwala na iyan magbubunga nin mas marahay na kinaban, asin nagtiripon an darakulang kadaklan sa bilog na Europa tanganing ipahayag an pagsuportar dian. “Mayo nin siisay man kan 1914,” an isinurat ni A. J. P. Taylor sa saiyang librong The Struggle for Mastery in Europe​—1848–1918, “na isinaboot an mga peligro nin guerra apuwera sana sa militar. . . . Mayo nin naglaom sa sosyal na kapahamakan.” Imbes, dakol an naghula na iyan matatapos sa pira sanang bulan.

Minsan siring, haloy pa bago maselebrar kan mga Europeo an saindang Navidad kan 1914, nagkaigwa na nin madugong pagkaguot sa linya nin mga trintsera na labing 700 kilometros an laba poon sa Switzerland sa timog sagkod sa baybayon nin Belgium sa amihanan. Inapod ining Labanan sa Solnopan, asin nasambitan iyan kan autor na Aleman na si Herbert Sulzbach sa isinurat nia sa saiyang diary sa ultimong aldaw nin 1914. Sabi kan isinurat nia: “Nagpapadagos an teribleng guerrang ini, asin minsan ngani kan kapinonan an paghona iyan matatapos sa pira sanang semana, ngonyan daing katapusan na naheheling.” Mientras tanto, sa ibang parte nin Europa, mainit an madugong labanan sa pag-oltanan kan mga hukbo nin Rusya, Alemania, Austria-Hungaria, asin Serbia. Dai nahaloy nakaluwas sa Europa an ralaban, asin nagralaban na sa mga oseano asin sa Aprika, Tahaw na Sirangan, asin mga isla kan Pasipiko.

Pakalihis nin apat na taon biyong nagaba an Europa. An kada saro sa Alemania, Rusya, asin Austria-Hungaria nawaran nin poon saro sagkod duwang milyon na soldados. Nawaran pa ngani nin monarkiya an Rusya sa rebolusyon na Bolshevik kan 1917. Nakabibigla nanggad ini para sa mga hade sa Europa asin sa saindang mga parasuportar na klero! Sagkod ngonyan nagpapahayag pa nin pagngalas an modernong mga historyador. Sa saiyang librong Royal Sunset, si Gordon Brook-Shepherd naghapot: “Paano nangyari na an mga hade, na sa kadaklan magpaparyentes huli sa dugo o pag-aragoman asin gabos dedikado sa pagpreserbar sa paghade, nagtogot na sinda maholog sa paggaradanan nin mga kadugo na puminara sa nagkapira sa sainda asin nagpaluya sa gabos na natada?”

An republika nin Pransia nawaran man nin labing sarong milyon na soldados, asin an Imperyong Britano, na dati nang luminuya an monarkiya haloy pa bago magkaguerra, nawaran nin labing 900,000. Sa kagabsan, labing 9 milyones na soldados an nagadan, asin 21 milyones pa an erido. Mapadapit sa napierdeng mga bakong soldados, an The World Book Encyclopedia nagsasabi: “Mayo nin nakaaaram kun pirang sibilyan an nagadan sa helang, gutom, asin iba pang causa na konektado sa guerra. May mga historyador na naniniwala na an sibilyan na nagadan arog kadakol kan mga soldados.” An epidemyang trangkaso Española kan 1918 kuminua nin 21,000,000 pang buhay sa bilog na daga.

Radikal na Pagkaliwat

Dai na nakabalik sa dati an kinaban pagkatapos kan Dakulang Guerra, na apod kaiyan kaidto. Mantang kadakol na iglesya kan Kakristianohan an entusiastikong nagpartisipar dian, dakol na disganadong mga natadang buhay an tinalikdan an relihiyon apabor sa ateismo. An iba man naghanap nin materyal na mga kayamanan asin kaalingan. Sono ki Propesor Modris Eksteins sa saiyang librong Rites of Spring, an mga taon nin 1920 “nakaheling nin grabeng hedonismo asin narsisismo.”

“An guerra,” an paliwanag ni Propesor Eksteins, “sinalakay an moral na mga pamantayan.” An mga soldados sa man-ibong-ibong na lado tinokdoan nin relihiyoso, militar, asin politikal na mga namomoon na ibilang na marahay sa moral an lagduan na paggadan. Ini, an inadmitir ni Eksteins, “pinakabulgar sanang pagsalakay sa moral na areglo na naghihingakong nakagamot sa Judeo-Kristianong pamantayan.” “Sa Labanan sa Solnopan,” an idinugang nia, “dai nahaloy an harong nin mga patotot permi nang katakod nin mga kampo militar . . . Sa mga sibilyan nagin man inmoral kapwa an mga babae asin lalaki. Luminangkaw na gayo an pagpapatotot.”

Tunay nanggad, dakula an liniwat kan 1914. Iyan dai nakapaluwas nin mas marahay na kinaban, asin an guerra dai nagin “an guerra na matapos sa gabos na guerra,” siring sa linaoman nin dakol. Imbes, arog kan ikinomento kan historyador na si Barbara Tuchman: “An haralangkawon na ideya asin entusiasmo na puwede sagkod kan 1914 luway-luway na nalunod sa dagat nin makuring pagkadisganar.”

Minsan siring, an iba na nakaheling sa mamondong pangyayari kan 1914 dai napangalas sa mga pangyayari kan taon na idto. An totoo, bago nagkaguerra, hinahalat na ninda an “grabeng panahon nin kariribokan.” Siisay sinda? Asin ano an aram ninda na dai aram nin iba?

[Kahon sa pahina 5]

Paglaom sa Marahay kan mga Britano kan 1914

“Sa laog nin haros sarong siglo mayo nin kaiwal na naglataw sa kadagatan sa palibot kan satong isla. . . . Depisil minsan an pag-imahinar kan posibilidad nin peligro sa matoninong na mga baybayon na ini. . . . Nungka na an Londres nagin mas maogma asin maasenso. Nungka na nagkaigwa nin siring kadakol na magigibo, asin maheheling, patin madadangog. An gurang o hoben pareho dai man lamang nagsuspetsa na an naheheling ninda, kaidtong daing kaagid na panahon kan 1914, sa katotoohan, katapusan nin sarong kapanahonan.”​—Before the Lamps Went Out, ni Geoffrey Marcus.