Sarong Paraimprenta na Nagwalat kan Saiyang Marka

BINOOT na daw nindong hanapon an sarong teksto sa Biblia pero dai nindo magirumdoman kun yaon saen iyan? Alagad, paagi sa paggirumdom sa saro sanang tataramon, nakua nindo iyan paagi sa paggamit nin konkordansia sa Biblia. O tibaad nag-atender kamo sa sarong Kristianong pagtiripon kun saen an ginatos, o rinibo pa ngani, na nag-aatender nabuksan an saindang Biblia tanganing basahon an sarong teksto mga segundo sana pakasitar kaiyan.

Sa arin man na kaso, may utang kamo sa sarong tawo na puwedeng bako kamong pamilyar. Mas pinapasil nia an saindong pag-adal sa Biblia, asin nakatabang man sia sa pagsierto na kita ngonyan igwa nin eksaktong mga Biblia. Naimpluwensiahan ngani nia an pagkagibo sa dakol na Biblia.

An tawo iyo si Robert Estienne.a Saro siang paraimprenta, namundag na aki nin sarong paraimprenta, sa Paris, Pransia, kan madali nang pumoon an ika-16 na siglo. Idto an panahon kan Renaissance asin kan Repormasyon. An makina sa pag-imprenta nagin instrumento para sa duwa. Si Henri Estienne, an ama ni Robert, sarong bantog na paraimprenta, na nagpoprodusir kan nagkapira sa pinakamarahay na mga edisyon nin libro na prinodusir durante kan Renaissance. Kabale sa saiyang mga ginibo an mga libro sa akademya asin sa Biblia para sa Unibersidad nin Paris asin sa eskuwelahan kaiyan sa teolohiya​—an Sorbonne.

Pero isentro ta an satong atension sa aki, si Robert Estienne. Dikit an aram dapit sa saiyang pormal na edukasyon. Pero, poon sa amay na edad, pinolbos nia an Latin asin dai nahaloy nakanood nin Griego patin man Hebreo. Sa saiyang ama, nanodan ni Robert an abilidad sa pag-imprenta. Kan sia na an suminalida ki Henri bilang paraimprenta kan 1526, si Robert Estienne bantog na bilang sarong iskolar na may halangkaw na mga pamantayan sa tataramon. Minsan ngani nagpublikar sia nin sa kritikong mga edisyon kan mga babasahon sa Latin asin iba pang libro na pan-iskolar, an saiyang enot asin dai mapagdududahan na kinawiwilihan iyo an Biblia. Galagang gibohon para sa Biblia sa Latin an nagibo na para sa klasikong Latin, si Estienne nagpoon na establisaron liwat sa pinakaeksaktong magigibo an orihinal na teksto kan ikalimang siglo kan Biblia ni Jerome na Vulgata Latina.

Sarong Pinakarhay na Vulgata

Si Jerome nagtradusir hale sa orihinal na Hebreo asin Griego kan Biblia, pero kan kaaldawan ni Estienne, an Vulgata sangribong taon na. Dakol na sala asin pagraot an nakalaog bilang resulta kan pagkopya sa Vulgata sa laog nin nag-aging mga kapag-arakian. Saro pa, durante kan Edad Media, an ipinasabong nin Dios na mga tataramon sa Biblia natahoban nin nakariribaraw na mga eroestorya kan edad media, tinawan nin kahulogan na mga teksto, asin palsipikadong mga isinaliot. An mga ini nakasalak nang marhay sa teksto kan Biblia kaya nagpoon nang akoon iyan bilang ipinasabong na mga surat.

Tanganing haleon an gabos na bakong orihinal, ginamit ni Estienne an mga paagi nin pag-imbestigar sa teksto na ginamit sa pag-adal sa klasikong mga babasahon. Hinanap asin nakua nia an yaon pang pinakadaan asin pinakamarahay na mga manuskrito. Sa mga libreriya sa laog asin palibot kan Paris asin sa mga lugar na arog baga kan Évreux asin Soissons, nakadiskobre sia nin nagkapirang suanoy na manuskrito, na an saro minalataw na kaidto pang ikaanom na siglo. Saro-saro na maingat na pinagkomparar ni Estienne an manlaenlaen na teksto sa Latin, na pinipili sana an mga teksto na garo baga igwa kan pinakadakol na autoridad. An librong ibinunga, an Biblia ni Estienne, enot na ipinublikar kan 1528 asin iyan sarong mahalagang pag-oswag sa pagparahay kan pagkaeksakto kan teksto kan Biblia. Suminunod an pinakarhay na mga edisyon ni Estienne. An iba bago sa saiya nagprobar nang ikorehir an Vulgata, alagad an saiya an enot na edisyon na nagtao nin epektibong impormasyon para sa pag-imbestigar sa teksto. Sa mga marhen, isinurat ni Estienne kun saen nia hinale an nagkapirang nakadududang teksto o kun saen posible an bako sanang sarong bersion. Isinurat man nia an reperensiang mga manuskrito na nagtao nin autoridad para sa mga pagkorehir na ini.

Si Estienne nag-introdusir nin dakol na iba pang tampok na kabtang na bago nanggad para sa ika-16 na siglo. Pinaglaen nia an Apokripal na mga libro asin an Tataramon nin Dios. Ibinugtak nia an libro nin Mga Gibo kasunod kan mga Ebanghelyo asin bago kan mga surat ni Pablo. Sa itaas kan kada pahina, nagbugtak sia nin nagkapirang mahalagang tataramon tanganing matabangan an mga parabasa na mahanap an espisipikong mga teksto. Ini an pinakaenot na halimbawa kan sa ngonyan inaapod nin kadaklan na running head. Imbes na gamiton an maitomon na Gotico, o tipo nin letra na de kanto asin mahibog an agi, an tipo nin letra na nagpoon sa Alemania, si Estienne saro sa mga enot na nag-imprenta kan bilog na Biblia sa mas malinaw asin mas madaling basahon na tipong romano na ngonyan lakop na ginagamit. Nagbugtak man sia nin dakol na reperensia sa ibang kabtang kan libro asin mga nota sa pilolohiya tanganing makatabang na linawon an nagkapirang teksto.

Dakol na mahal na tawo asin prelado an nag-apresyar sa Biblia ni Estienne, huli ta iyan mas marahay kisa sa arin pa man na inimprentang edisyon kan Vulgata. Huli sa kagayonan, pagkagibo, asin kapakinabangan, an saiyang edisyon iyo an nagin modelo asin dai nahaloy inaarog na sa bilog na Europa.

An Paraimprenta kan Hade

“Nakaheling ka na nin tawong eksperto sa saiyang trabaho? Sa atubangan nin mga hade sia mamumugtak,” an sabi kan Talinhaga 22:29. An bagong mga ideya sa paggibo asin abilidad sa lenguahe ni Estienne narisa ni Francis I, an hade sa Pransia. Si Estienne an nagin paraimprenta kan hade sa Latin, Hebreo, asin Griego. Bilang siring, si Estienne nagprodusir kan sagkod ngonyan nagdadanay na mga obra maestra kan tipograpiya sa Pransia. Kan 1539 pinonan niang produsiron an enot asin pinakamarahay na kompletong Hebreong Biblia na inimprenta sa Pransia. Kan 1540 nag-introdusir sia nin mga ilustrasyon sa saiyang Latin na Biblia. Alagad imbes kan parateng iniimahinar sanang mga paglaladawan kan mga pangyayari sa Biblia na uso kan mga Edad Media, si Estienne nagbugtak nin nakapagtotokdong mga drowing na basado sa patotoo nin arkeolohiya o sa mga sokol asin paglaladawan na yaon sa Biblia mismo. An mga drowing na ini na inukit sa kahoy detalyadong nagpaheling kan mga bagay na arog baga kan kaban kan tipan, kan gubing kan halangkaw na saserdote, kan tabernakulo, asin kan templo ni Salomon.

Ginagamit an espesyal na tipo sa Griego na pinedido nia para sa pag-imprenta kan koleksion nin mga manuskrito kan hade, si Estienne nagpadagos sa pagprodusir kan enot na sa kritikong edisyon kan Kristianong Griegong Kasuratan. Minsan ngani an enot na duwang edisyon kan tekstong Griego ni Estienne daing gayo nin ikinalabi sa libro ni Desiderius Erasmus, sa ikatolong edisyon kan 1550, idinagdag ni Estienne an mga komparasyon asin pagsambit hale sa mga 15 manuskrito, kabale an Codex Bezae kan ikalimang siglo C.E. asin an Biblia na Septuagint. An edisyon na ini ni Estienne lakop na gayong inako kaya kan huri iyan an nagin basihan para sa inaapod na Textus Receptus, o Inakong Teksto, na pinagbasaran kan dakol na nahuring mga traduksion, kabale an King James Version kan 1611.

An Sorbonne Kontra sa Repormasyon

Huli sa paglakop sa bilog na Europa kan mga ideya ni Luther asin kan iba pang Repormista, hiningoang pogolan kan Iglesya Katolika an iniisip kan mga tawo paagi sa pagkontrol kan saindang binabasa. Kan Hunyo 15, 1520, si Papa Leo X nagpaluwas nin orden na nagboboot na mayo nin libro na igwa nin “mga erehiya” na iimprentahon, ipapabakal, o babasahon sa arin man na dagang Katoliko asin naghahagad na an orden ipaotob kan sekular na mga autoridad sa saindang mga sakop. Sa Inglaterra, an pagsensura ipinagibo ni Hadeng Henry VIII sa Katolikong obispo na si Cuthbert Tunstall. Alagad, sa kadaklan na lugar sa Europa, an dai mapagdududahan na autoridad kun manongod sa doktrina, na ikaduwa sa papa, iyo an mga propesor na teologo sa Unibersidad nin Paris​—an Sorbonne.

An Sorbonne an boses kan Katolikong ortodoksia. Sa laog nin mga siglo minansay iyan bilang an kuta kan Katolikong pagtubod. An mga sensor kan Sorbonne tinumang an gabos na sa kritikong edisyon asin mga traduksion sa dialekto kan Vulgata, na ibinibilang iyan na bako sanang “daing kamanungdanan sa iglesya kundi nakararaot.” Bako ining makangangalas sa panahon na an mga Repormista kinukustion an mga doktrina, seremonya, asin tradisyon kan iglesya na bakong basado sa autoridad kan Kasuratan. Alagad, an dakol na teologo sa Sorbonne ibinilang an iginagalang na mga doktrina kan iglesya na mas importante kisa sa tamang pagtradusir sa Biblia mismo. An sarong teologo nagsabi: “Oras na nakamtan an mga doktrina, an Kasuratan garo andamyo na hinahale pakatapos na itogdok an lanob.” An kadaklan sa mga propesor ignorante sa Hebreo asin Griego, pero binasangbasang ninda an mga pag-adal ni Estienne asin kan iba pang iskolar kan Renaissance na nagsisiyasat sa orihinal na mga kahulogan kan mga termino na ginamit sa Biblia. An sarong propesor sa Sorbonne nangahas pa nganing magsabi na “an pagpalakop nin kaaraman sa Griego asin Hebreo mag-aagyat kan pagkalaglag kan gabos na relihiyon.”

Nag-atake an Sorbonne

Minsan ngani an enot na mga edisyon kan Vulgata ni Estienne nakapasar sa mga sensor kan mga propesor, dai iyan nawaran nin kontrobersia. Kaidtong ika-13 siglo, an Vulgata iningatan bilang an opisyal na Biblia kan unibersidad, asin para sa dakol na tawo an teksto kaiyan dai nasasala. Kinondenar pa ngani kan mga propesor an iginagalang na iskolar na si Erasmus huli sa saiyang ginibo sa Vulgata. An bagay na an sarong lokal na ordinaryong paraimprenta magkakaigwa kan kosog nin boot na ikorehir an opisyal na teksto ikinatakot kan nagkapira.

Posibleng orog kisa ano pa man, an mga nota sa marhen ni Estienne an ikinahadit kan mga teologo. An mga nota nagpukaw nin pagduda dapit sa pagkalehitimo kan teksto kan Vulgata. An pagmawot ni Estienne na linawon an nagkapirang teksto nagbunga kan pagsahot sa saiya nin pag-entremeter sa rona nin teolohiya. Pinaindahan nia an sahot, na sinasabi na an saiyang mga nota haralipot sanang sumaryo o pilolohiko sana. Halimbawa, an saiyang nota sa Genesis 37:35 nagpaliwanag na an terminong “impierno” [sa Latin, infernum] dian dai puwedeng saboton na lugar kun saen pinadudusahan an mga maraot. An mga propesor nagsahot na pinaindahan nia an inmortalidad kan kalag asin an kapangyarihan na mangoltanan kan mga “santo.”

Alagad, si Estienne igwa kan pag-oyon asin proteksion kan hade. Si Francis I nagpaheling nin dakulang interes sa mga pag-adal kan Renaissance, partikularmente an gibo kan saiyang paraimprenta. Sinasabi na si Francis I dinalaw pa ngani si Estienne asin sarong beses mapasensiang naghalat mantang si Estienne naggigibo nin ultimo-orang mga pagkorehir sa sarong teksto. Huli sa suporta kan hade, napaglabanan ni Estienne an Sorbonne.

Ipinagbawal kan mga Teologo an Saiyang mga Biblia

Alagad kan 1545 an mga pangyayari nagin dahelan na an biyong kaanggotan kan mga propesor sa Sorbonne isinentro ki Estienne. Naheheling an pakinabang sa nagkakasararong pagtumang sa mga Repormista, an mga unibersidad na Katoliko sa Cologne (Alemania), Louvain (Belgium), asin Paris naenot nang nag-oyon na magtarabangan sa pagsensura sa palaen na mga katokdoan. Kan an mga teologo sa Unibersidad nin Louvain magsurat sa Sorbonne na nagpapahayag kan saindang pagkabigla na an mga Biblia ni Estienne mayo sa lista kan mga kondenadong libro sa Paris, an Sorbonne putik na nagsimbag na talagang kokondenaron kutana ninda iyan kun naheling ninda iyan. An mga kaiwal ni Estienne sa tahaw kan mga propesor nagin kompiado ngonyan na an pinagsarong autoridad kan mga propesor sa Louvain asin Paris igo na tanganing makombensir si Francis I dapit sa mga sala kan saiyang paraimprenta.

Mientras tanto, huling napatanidan na dapit sa intension kan saiyang mga kaiwal, si Estienne naenot nang nagsongko sa hade. Isinuherir ni Estienne na kun an mga teologo magibo nin lista nin ano man na mga sala na saindang nakua, andam nanggad sia na imprentahon an mga ini kaiba kan mga ikinorehir kan mga teologo asin na iiba iyan sa kada Biblia na ipinapabakal. An solusyon na ini inoyonan kan hade. Hinagad nia ki Pierre du Chastel, an lektor kan hade, na asikasohon an bagay. Kan Oktubre 1546 an mga propesor nagsurat ki Du Chastel na nagpoprotesta na an mga Biblia ni Estienne “pagkakan kan mga nagpapainda sa satong Pagtubod asin nagsusuportar sa presenteng . . . mga erehiya” asin pano-pano nin mga sala kaya maninigo na iyan “gabos pondohon asin paraon.” Dai nakombensir, an hade personal ngonyan na nagboot sa mga propesor na iluwas an mga sensura tanganing maimprenta iyan kaiba kan mga Biblia ni Estienne. Nanuga sindang gigibohon ini, alagad an totoo ginibo ninda an gabos nindang magigibo na malikayan an pagpaluwas nin detalyadong lista kan soboot mga sala.

Si Francis I nagadan kan Marso 1547, asin nawaran si Estienne kan saiyang pinakamakosog na kasurog tumang sa kapangyarihan kan Sorbonne. Kan si Henry II magtukaw sa trono, inotro nia an pagboot kan saiyang ama na an mga propesor magpaluwas kan saindang mga sensura. Pero, inoobserbaran kun paano an mga prinsipeng Aleman ginagamit an Repormasyon para sa politikal na mga katuyohan, si Henry II mas kadikit an interes sa soboot mga bentaha o disbentaha kan mga Biblia kan paraimprenta kan hade kisa sa pagpapadanay sa Pransia na Katoliko asin sararo sa irarom kan bagong hade kaiyan. Kan Disyembre 10, 1547, an Konseho Pribado kan hade nagdesisyon na ipagbawal an pagpabakal kan mga Biblia ni Estienne sagkod na ikaluwas na kan mga teologo an saindang lista nin mga sensura.

Sinahotan na Erehe

An mga propesor ngonyan naghanap nin paagi na an kaso ni Estienne ikatao sa kaeestablisar pa sanang espesyal na korte sa pagbista sa mga kaso nin erehiya. Dai na kaipuhan ni Estienne na paaramon dapit kan peligrong inaatubang nia. Mayo pang duwang taon poon kan iyan pormahon, an korte namidbid bilang chambre ardente, o “naglalaad na kuwarto.” Mga 60 biktima an ipinasolo sa harigi, kabale an nagkapirang paraimprenta asin paratinda nin mga libro na sinolong buhay sa Place Maubert, nagkapirang minuto sanang lalakawon hale sa harong ni Estienne. An harong ni Estienne paorootrong siniyasat tanganing makakua nin ano man na ebidensia tumang sa saiya. Labing 80 testigo an hinapot. An mga espiya pinanugaan na tatawan kan un-kuwarto kan personal na rogaring ni Estienne kun sia masesentensiahan sa kasalan na erehiya. Minsan siring, an sainda sanang ebidensia iyo an hayag na inimprenta ni Estienne sa saiyang mga Biblia.

Sa giraray ipinagboot kan hade na an lista kan sensura kan mga propesor itao sa saiyang Konseho Pribado. May katagasan, an mga propesor nagsimbag na ‘an mga teologo mayo nin ugaleng isurat an mga dahelan kan pagkondenar ninda sa sarong bagay bilang erehe kundi minasimbag sinda paagi sana sa pagtaram, na dapat nindong paniwalaan, ta kun dai mayo nin katapusan an pagsurat.’ Uminoyon na sana si Henry. Ipinaotob an ultimong pagbawal. Kinondenar an haros gabos na Biblia na prinodusir kasuarin pa man ni Estienne. Minsan ngani nakadulag sia sa mga laad kan Place Maubert, nagdesisyon siang maghale sa Pransia huli kan biyong pagbawal sa saiyang mga Biblia asin kan posible pang mga huma.

An Desterradong Paraimprenta

Kan Nobyembre 1550, si Estienne nagbalyo sa Geneva, Switzerland. Ginibong ilegal kan mga propesor an pagpublikar sa Pransia nin ano man na Biblia apuwera sa Vulgata. Ngonyan na libre nang ipublikar an gusto nia, inimprenta giraray ni Estienne an saiyang Griegong “Bagong Tipan” kan 1551, na igwa nin duwang bersion sa Latin (an Vulgata asin an ki Erasmus) sa magkarayang kolumna. Sinundan nia ini, kan 1552, nin traduksion sa Pranses kan Griegong Kasuratan na karaya kan teksto sa Latin ni Erasmus. Sa duwang edisyon na ini, iinintrodusir ni Estienne an saiyang sistema sa pagbanga kan teksto kan Biblia sa may numerong mga bersikulo​—an kaparehong sistema na ginagamit sa pankagabsan ngonyan. Minsan ngani an iba kaidto nagprobar nin laen na mga paagi sa pagbanga sa mga bersikulo, an ki Estienne an nagin inaakong porma. An saiyang Biblia sa Pranses kan 1553 iyo an enot na kompletong Biblia na igwa kan saiyang mga pagbanga sa mga bersikulo.

An may duwang bersion na Biblia sa Latin ni Estienne kan 1557 risa man na gayo sa paggamit nia kan personal na ngaran nin Dios, an Jehova, sa bilog na Hebreong Kasuratan. Sa marhen kan ikaduwang salmo, isinurat nia na an pagsalida kan ʼAdho·naiʹ para sa Hebreong Tetragrammaton (יהוה) basado sana sa Judiong superstisyon asin maninigong sayumahan. Sa edisyon na ini, si Estienne naggamit nin italiko tanganing iparisa an mga termino sa Latin na idinagdag tanganing makompleto an kahulogan kan Hebreo. An metodong ini kan huri ginamit sa ibang Biblia, sarong pamana na parateng pinagngangalasan kan mga parabasa ngonyan na tuod na sa modernong paggamit nin italiko tanganing magpaheling nin pagdodoon.

Desididong ihiras sa iba an saiyang inadalan, idinusay ni Estienne an saiyang buhay sa pagpublikar kan Banal na Kasuratan. An mga nagpapahalaga ngonyan sa Tataramon nin Dios makapagpapasalamat sa saiyang mga paghihingoa asin sa pagpapagal kan iba na maingat na nagmaigot na ihayag an mga tataramon kan Biblia sono sa orihinal na pagkasurat. An proseso na saindang pinonan nagpapadagos mantang kita nagkakamit nin orog pang tamang kaaraman dapit sa suanoy na mga lenguahe asin nakakadiskobre nin mas daan asin mas eksaktong manuskrito kan Tataramon nin Dios. Kan madali na siang magadan (1559), ginigibo ni Estienne an sarong bagong traduksion kan Griegong Kasuratan. Hinapot sia: “Siisay an mabakal kaiyan? Siisay an mabasa kaiyan?” May kompiansa siang nagsimbag: ‘An gabos na tawong may inadalan na igwa nin diosnon na debosyon.’

[Mga Nota sa Ibaba]

[Retrato sa pahina 10]

An mga paghihingoa ni Robert Estienne nakatabang sa dakol na kapag-arakian nin mga estudyante sa Biblia

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Retrato sa pahina 12]

An nakapagtotokdong mga ilustrasyon ni Estienne inarog sa laog nin dakol na kapag-arakian

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

Bibliothèque Nationale, Paris