Kabtang Unoa—Kun Paano Nakaabot sa Sato an Biblia

A SARONG sadit na talyer, an sarong paraimprenta asin an saiyang hoben na mga painante kumpasadong nagpapadalagan kan saindang imprentahan na kahoy, na maingat na iiniibabaw an blangkong mga papel sa tipo. Mantang kinukua ninda iyan, hineheling ninda an naimprenta. Sa mga lubid na nakakabit sa mag-ibong na lanob, isinasablay ninda an nakatiklop na mga pahina tanganing pamarahon.

Bigla na sana, may makosogon na lagatob sa pinto. Natakot, tinangkas kan paraimprenta an barat sa pinto, asin an sarong grupo nin armadong mga soldados duminaguso palaog. Nagpoon sindang magrekisa sa paghanap kan pinakakondenadong ilegal na literatura​—an Biblia sa lenguahe kan komun na mga tawo!

Sinda huri na. Napatanidan sa peligro, an paratradusir asin sarong katuwang naghidali na pasiring sa talyer, hinakbot an dakol na pano sa takyag na mga pahina, asin ngonyan padulag na paagi sa Salog nin Rin. Minsan paano ikinaligtas ninda an kabtang kan saindang ginibo.

An paratradusir sa kasong ini iyo si William Tyndale, na naghihingoang produsiron an saiyang prohibidong Ingles na “Bagong Tipan” sa Colonia, Alemania, kan 1525. An saiyang eksperyensia komun na marhay. Sa laog kan haros 1,900 na taon poon na matapos an pagsurat kan Biblia, an dakol na lalaki asin babae isinapeligro an gabos tanganing matradusir asin ikadistribwir an Tataramon nin Dios. Sagkod ngonyan kita nakikinabang sa saindang ginibo. Ano an ginibo ninda? Paano nakaabot sa sato an mga Biblia na nakakaptan niato ngonyan?

An Enot na Pagkopya Asin Pagtradusir kan Biblia

Perming estimadong marhay kan tunay na mga lingkod nin Dios an saiyang Tataramon. Minimidbid kan New Catholic Encyclopedia: “Arog kan saindang mga apoon na Judio, pinahalagahan kan enot na mga Kristiano an pagbasa kan Sagradong mga Libro. Sinusunod an halimbawa ni Jesus (Mat 4.4; 5.18; Lu 24.44; Ju 5.​39), pamilyar an mga Apostol sa D[aan] na T[ipan] na nagpaparisa nin halawig asin maingat na pagbasa asin pag-adal, asin isinadol ini sa saindang mga disipulo (Ro 15.4; 2 Ti 3.15-​17).”

Sa katuyohan na iyan, kinaipuhan na gumibo nin mga kopya kan Biblia. Kan mga panahon bago kan mga Kristiano, an kadaklan sa gibohon na ini ginibo nin propesyonal nanggad na ‘ekspertong mga parakopya’ na grabe an takot na masala. (Esdras 7:​6, 11, 12) Pinagmamaigotan an pagkasangkap, sinda nagtao nin halangkaw na pamantayan para sa gabos na nagsurunod na parakopya kan Biblia.

Minsan siring, durante kan ikaapat na siglo B.C.E., naglataw an problema. Gusto ni Alejandrong Dakula na maedukar an gabos na tawo sa kinaban sa kulturang Griego. Ginibong balido kan saiyang mga kongkista na an komun na Griego, o Koine, an magin pankagabsan na lenguahe sa bilog na Tahaw na Sirangan. Bilang resulta, an dakol na Judio nagdakula na nungkang nakanood na bumasa nin Hebreo kaya dai sinda nakababasa kan Kasuratan. Kun siring, kan mga 280 B.C.E., an sarong grupo nin mga iskolar na Hebreo tinipon sa Alejandria, Egipto, tanganing tradusiron sa popular na Koine an Hebreong Biblia. An saindang traduksion namidbid bilang an Septuagint (sa Bicol, Septuaginta), an Latin para sa “Setenta,” na nanonongod sa kinakarkulong bilang nin paratradusir na sinasabing kalabot. Iyan natapos kan mga 150 B.C.E.

Kan kapanahonan ni Jesus, ginagamit pa an Hebreo sa Palestina. Pero kaidto Koine an nagdodominar duman asin sa iba pang hararayong probinsia kan Romanong kinaban. Kun siring, ginamit kan Kristianong mga parasurat kan Biblia an komun na pormang ini nin Griego tanganing aboton an pinakadakol na tawo kan mga nasyon na mapupuede. Siring man, suelto sindang nagkotar sa Septuaginta asin ginamit an dakol sa mga termino kaiyan.

Mantang an enot na mga Kristiano maigot na mga misyonero, madali sindang natuod sa paggamit kan Septuaginta tanganing patunayan na si Jesus an haloy nang hinahalat na Mesiyas. Nakapurisaw ini sa mga Judio asin nakapahiro sa sainda na magprodusir nin nagkapirang bagong traduksion sa Griego, na dinisenyo tanganing halean an mga Kristiano kan saindang mga argumento paagi sa pagrebisar kan saindang paboritong mga tekstong pansuportar. Halimbawa, sa Isaias 7:14 ginamit kan Septuaginta an Griegong termino na an kahulogan “daraga,” na sa makahulang paagi nagtataram manongod sa ina kan Mesiyas. An bagong mga traduksion ginamit an laen na termino sa Griego, na an kahulogan “hoben na babae.” An padagos na paggamit kan mga Kristiano sa Septuaginta nakapahiro sa mga Judio sa katapustapusi na biyong abandonaran an saindang taktika asin suportaran an pagbalik sa Hebreo. Sa katapustapusi, an ginibong ini nagin bendisyon sa pagtradusir kan Biblia sa huri huli ta iyan nakatabang na papagdanayon na buhay an lenguaheng Hebreo.

An Enot na Kristianong mga Publikador nin Libro

Pinonan kan maigot na enot na mga Kristiano an pagprodusir nin pinakadakol na kopya kan Biblia sagkod sa kaya ninda, na gabos kinopya nin kamot. Sinda man an enot na naggamit kan kodise, na igwa nin mga pahina na arog sa modernong libro, imbes na padagos na gamiton an mga balumbon. Apuera sa pagigin mas kombenyente para sa marikas na paghanap nin mga teksto, an sarong kodise mas dakol an laog sa sarong tomo kisa sa ikarerekord sa sarong balumbon​—halimbawa, an bilog na Griegong Kasuratan o an bilog na Biblia pa ngani.

An canon kan Kristianong Griegong Kasuratan natapos kan mga 98 C.E. sa mga libro kan huring natadang buhay na apostol, si Juan. Yaon an sarong kapidaso kan kopya kan Ebanghelyo ni Juan, na inapod na Papiro sa Rylands 457 (P⁵²), na an petsa kaidto pang dai malampas sa 125 C.E. Kaidto pang 150 sagkod 170 C.E., si Taciano, na estudyante ni Justinong Martir, nagprodusir kan Diatessaron, sarong may laen-laen na kabtang na pagkasaysay kan buhay ni Jesus na kinompilar hale sa iyo man sanang apat na Ebanghelyo na makukua sa satong mga Biblia sa presente.b Ipinaririsa kaini na an mga Ebanghelyo sanang idto an ibinilang niang tunay asin na an mga iyan nasa sirkulasyon na. Kan mga 170 C.E., prinodusir an pinakaenot na midbid na katalogo kan mga libro sa “Bagong Tipan,” na inapod na Kapidaso ni Muratori. Nasa lista kaiyan an kadaklan na libro kan Kristianong Griegong Kasuratan.

An paglakop kan Kristianong mga paniniwala dai nahaloy nagbunga nin pangangaipo para sa mga traduksion kan Kristianong Griegong Kasuratan saka kan Hebreong Kasuratan. An balakid na bersion sa mga lenguahe na siring kan Armeniano, Coptico, Georgiano, asin Siriaco ginibo sa katapustapusi. Sa parate kinaipuhan na umimbento nin abakada para sana sa katuyohan na iyan. Halimbawa, si Ulfilas, sarong obispo kan Iglesia Romana kan ikaapat na siglo, napabaretang nag-imbento kan nasusurat na mga letrang Gotico tanganing tradusiron an Biblia. Alagad linaktawan nia an mga librong Mga Hade huli ta sa paghona nia aanimaron kaiyan an makiguerrang mga tendensia kan mga Godo. Minsan siring, an aksion na ini dai nakaolang sa “Kristianisadong” mga Godo na samsaman an Roma kan 410 C.E.!

An mga Bibliang Latin Asin Esclavonio

Mientras tanto, an Latin nagin importante, asin naglataw an nagkapirang bersion sa Daan na Latin. Alagad an mga iyan may laen-laen na estilo asin pagkaeksakto. Kaya kan 382 C.E., sinugo ni Papa Damaso an saiyang sekretaryo, si Jeronimo, na andamon an may autoridad na Biblia sa Latin.

Nagpoon si Jeronimo paagi sa pagrebisar kan mga bersion sa Latin kan Kristianong Griegong Kasuratan. Minsan siring, para sa Hebreong Kasuratan, sia nag-insistir na magtradusir hale sa orihinal na Hebreo. Sa siring, kan 386 C.E., sia nagbalyo sa Betlehem tanganing mag-adal nin Hebreo asin maghagad nin tabang sa sarong rabi. Huli kaini, pinukaw nia an darudakulang kontrobersia sa mga grupo kan iglesia. May nagkapira, kabale an katemporanyo ni Jeronimo na si Agustin, na naniniwala na ipinasabong an Septuaginta, asin inakusar ninda si Jeronimo nin “pagkampi sa mga Judio.” Sa luway-luway na pag-abante, natapos ni Jeronimo an saiyang gibohon kan mga 400 C.E. Paagi sa pagrani sa pinaggikanan kan orihinal na mga lenguahe asin dokumento saka paagi sa pagtradusir kaiyan sa ginagamit na lenguahe kaidto, naenotan ni Jeronimo nin sangribong taon an modernong mga paagi nin pagtradusir. An saiyang ginibo namidbid bilang an Vulgata, o Komun na Bersion, asin pinakinabangan iyan nin mga tawo sa laog nin dakol na siglo.

Sa Kakristianohan sa sirangan na kabtang kan Europa an dakol nakababasa pa kan Septuaginta asin kan Kristianong Griegong Kasuratan. Minsan siring, kan huri, an Suanoy na Esclavonio, na ginikanan kan mga lenguaheng Eslavo ngonyan, nagin an pangenot na lenguahe sa amihan-sirangan kan Europa. Kan 863 C.E., an magtugang na lalaki na Griego an tataramon, si Cirilo asin si Metodio, nagduman sa Moravia, na ngonyan yaon sa Republikang Czech. Pinonan nindang tradusiron an Biblia sa Suanoy na Esclavonio. Tanganing magibo iyan, inimbento ninda an abakadang Glagolitico, na kan huri sinalidahan kan abakadang Cirilico, na isinunod an ngaran ki Cirilo. Ini an ginikanan kan nasusurat na mga letrang Ruso, Ucrainiano, Serbiano, asin Bulgario sa presenteng aldaw. An Esclavoniong Biblia ginamit kan mga tawo sa lugar na iyan sa dakol na henerasyon. Pero, pag-abot nin panahon, mantang nagbabago an mga lenguahe, iyan dai na nasasabotan kan ordinaryong tawo.

An Hebreong Biblia Nagdadanay

Durante kan peryodong ini, poon kan mga ikaanom sagkod ikasampulong siglo C.E., an sarong grupo nin mga Judio na midbid na mga Masorete nagpaoswag nin sistematikong mga paagi nin pagkopya tanganing preserbaron an teksto kan Hebreong Kasuratan. Naghingoa pa ngani sindang bilangon an gabos na linya asin minsan an kada indibiduwal na letra, na rinirisa an mga baryasyon sa mga manuskrito, na gabos sa paghihingoang preserbaron an sarong tunay na teksto. An saindang mga paghihingoa bakong daing kamanungdanan. Sa pagsitar nin sarong halimbawa, an pagkomparar kan modernong mga teksto Masoretiko sa Mga Balumbon sa Gadan na Dagat, na isinurat sa pag-oltanan nin 250 B.C.E. asin 50 C.E., mayo nin ipinaheheling na pagbabago sa doktrina sa laog nin labing 1,000 taon.c

Sa Europa an Edad Media sa pankagabsan iyo man sana an Panahon nin Kadikloman. Ruro na an kamugtakan nin pagbasa asin pakanood sa tahaw kan komun na mga tawo. Sa katapustapusi, dawa an klero, sa kadaklan, dai na nakababasa nin Latin na ginagamit kan iglesia asin sa parate dai ngani nakababasa kan sadiri nindang lenguahe. Ini man an panahon sa Europa na an mga Judio tiniripon sa mga suway na lugar nin grupong minoriya. Sa sarong kabtang huli sa pagkasuway na ini, napreserbar an inadalan sa Hebreo kan Biblia. Minsan siring, huli sa prehuwisyo asin kadaihan nin pagtitiwala, an kaaraman kan mga Judio sa parate bakong madaling makua sa luwas kan suway na lugar nin grupong minoriya. Sa solnopan na Europa, an kaaraman sa Griego nagrururo man. An situwasyon orog pang pinagrabe kan dakulang paggalang kan Iglesia sa Solnopan sa Vulgata Latina ni Jeronimo. Sa pankagabsan iyan minimidbid bilang an solamenteng autorisadong bersion, dawa ngani kan katapusan kan panahon Masoretiko, nagagadan nang lenguahe an Latin. Sa siring, mantang an pagmawot na manodan an Biblia luway-luway na nagtatalubo, andam na an kamugtakan para sa grabeng pagkakalaban.

An Pagtradusir kan Biblia Napaatubang sa Oposisyon

Kan 1079, si Papa Gregorio VII nagpaluwas kan enot sa dakol na edikto nin iglesia kan edad media na nangangalad kan pagprodusir asin kun beses dawa kan pagkaigwa sana nin mga bersion na nasa lokal na tataramon. Rinebokar nia an permiso na gibohon an Misa sa lenguaheng Esclavonio sa rason na mangangaipo iyan na tradusiron an pirang kabtang kan Banal na Kasuratan. Biyong sarongat sa paninindogan kan enot na mga Kristiano, sia nagsurat: “Ginusto kan Makakamhan sa gabos na Dios na an banal na kasuratan magin sekreto sa nagkapirang lugar.” Mantang ini an opisyal na paninindogan kan iglesia, an mga promotor kan pagbasa nin Biblia nag-orog na ibinilang na peligroso.

Sa ibong kan bakong marahay na kamugtakan, an pagkopya asin pagtradusir kan Biblia sa komun na mga lenguahe nagpadagos. An mga bersion sa dakol na lenguahe naglakop nin sekreto sa Europa. Gabos ini kinopya nin kamot, mantang an pag-imprenta paagi sa hale-haleng mga tipo kaidto sanang kabangaan kan mga taon nin 1400 naimbento sa Europa. Alagad huling an mga kopya may kamahalan asin limitado an bilang, an ordinaryong namamanwaan puedeng ibilang an sadiri na mapalad na magkaigwa nin kabtang sana kan saro sa mga libro kan Biblia o dawa pirang pahina. May mga nakatuom nin haralawig na kabtang, kan bilog na Kristianong Griegong Kasuratan pa ngani!

Minsan siring, pag-abot nin panahon, nagkaigwa nin mga pagpopoon nin lakop na mga mobimiento para sa pagreporma kan iglesia. An mga ini minotibar sa sarong kabtang kan nabuhay giraray na pakaaram kan halaga kan Tataramon nin Dios sa pan-aroaldaw na buhay. Paano makaaapektar sa Biblia an mga mobimientong ini asin an progreso sa pag-imprenta? Asin ano an nangyari ki William Tyndale asin sa saiyang traduksion, na nasambitan kasubago? Susundan niato an interesanteng gayo na estoryang ini sagkod sa satong panahon sa masunod na mga isyu.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Tsart sa pahina 8, 9]

Importanteng Marhay na mga Petsa sa Pagpaabot kan Biblia

(Para sa aktuwal na format, helingon an publikasyon)

BAGO AN KOMUN NA KAPANAHONAN (sa Ingles, BEFORE COMMON ERA) (B.C.E.)

Natapos an Hebreong Kasuratan mga 443 B.C.E.

400 B.C.E.

Si Alejandrong Dakula (nagadan kan 323 B.C.E.)

300 B.C.E.

An Septuaginta pinonan mga 280 B.C.E.

200 B.C.E.

100 B.C.E. Kadaklan sa Mga Balumbon sa Gadan na Dagat mga 100 B.C.E. sagkod 68 C.E.

KOMUN NA KAPANAHONAN (sa Ingles, COMMON ERA) (C.E.)

Nalaglag an Jerusalem 70 C.E.

Natapos an Griegong Kasuratan 98 C.E.

100 C.E.

An Papiro sa Rylands kan Juan (bago 125 C.E.)

200 C.E.

300 C.E.

400 C.E. An Vulgata Latina ni Jeronimo mga 400 C.E.

500 C.E.

600 C.E.

Inandam an Teksto Masoretiko

700 C.E.

800 C.E.

Si Cirilo sa Moravia 863 C.E.

900 C.E.

1000 C.E.

Edikto tumang sa Biblia na nasa lokal na tataramon 1079 C.E.

1100 C.E.

1200 C.E.

1300 C.E.

[Retrato sa pahina 9]

An enot na mga Kristiano naenot sa paggamit kan kodise

[Retrato sa pahina 10]

Si Jeronimo nagduman sa Betlehem tanganing pag-adalan an Hebreo