Kabtang Dos—Kun Paano Nakaabot sa Sato an Biblia
An karabkadab nag-uulakbo paitaas mantang orog pang ginagatongan an nag-aagabaab na taluhong. Alagad bako ining ordinaryong solo. An mahiwas na marhay na pagkasolo ginagatongan nin mga Biblia mantang nagdadalan an mga padi asin prelado. Alagad paagi sa pagbakal kan mga Biblia tanganing raoton iyan, an obispo kan Londres daing pakaaram na tinatabangan na magkapondo an paratradusir, si William Tyndale, para sa dugang pang mga edisyon!
Ano an pinonan kan siring na determinasyon sa mag-ibong na lado kan iriwal? Sa sarong nakaaging isyu, inestudyaran niato an kasaysayan kan pagpublikar nin Biblia sagkod sa huring kabtang kan Edad Media. Ngonyan pag-oolayan niato an kapinonan nin sarong bagong peryodo na dian an mensahe asin autoridad kan Tataramon nin Dios madali nang magkaigwa nin hararom na epekto sa sosyedad.
Naglataw an Sarong Parapoon
Si John Wycliffe, sarong iginagalang na iskolar sa Oxford, mapuersang naghulit asin nagsurat tumang sa mga kaugalean kan Iglesia Katolika na bakong sono sa Biblia, na ibinabasar an saiyang autoridad sa ‘ley nin Dios,’ na an boot sabihon an Biblia. Isinugo nia an saiyang mga estudyante, an mga Lollard, sa gabos na lugar sa mga probinsia nin Inglaterra tanganing maghulit kan mensahe sa Biblia sa Ingles sa siisay man na gustong maghinanyog. Bago sia nagadan kan 1384, pinonan nia an pagtradusir kan Biblia sa Ingles kan saiyang kaaldawan hale sa Latin.
An iglesia nakanompong nin dakol na dahelan na duhagion si Wycliffe. Enot, kinondenar nia an klero huli sa saindang pagpalabilabi asin inmoral na gawe-gawe. Dugang pa, an dakol sa mga hanga ki Wycliffe ginamit nin sala an saiyang mga katokdoan tanganing ipangatanosan an saindang armadong mga rebelyon. Binasol kan klero si Wycliffe, dawa kan sia gadan na, minsan ngani nungka siang nagsuportar sa madahas na mga rebelyon.
Sa sarong surat ki Papa Juan XXIII kan 1412, si Arsobispo Arundel nagtaram manongod sa “daing kuenta asin asungot na John Wycliffe na iyan, na nagigirumdoman bilang makauuyam nin makuri, an aki kan gurang na halas, an mismong parapangenot asin aki kan anticristo.” Sa pagtatapos kan saiyang pagdenunsiar, si Arundel nagsurat: “Tanganing mapano an sokol kan saiyang maraot na intension, sia nagpakana kan paaging bagong traduksion kan kasuratan sa nagimatan na lenguahe.” Tunay nanggad, an nakapaanggot na marhay sa mga namomoon sa iglesia iyo na gusto ni Wycliffe na magkaigwa an mga tawo nin Biblia sa saindang lenguahe.
Minsan siring, may pirang prominenteng indibiduwal na igwa kan Kasuratan sa lokal na mga lenguahe. An saro iyo si Ana na taga-Bohemia, na naagom ni Hadeng Ricardo II nin Inglaterra kan 1382. Igwa sia kan mga traduksion ni Wycliffe kan mga Ebanghelyo sa Ingles, na permi niang inaadalan. Kan sia magin reyna, an saiyang paborableng aktitud nakatabang na suportaran an katuyohan kan Biblia—asin bako sanang sa Inglaterra. Inenkaminar ni Ana an mga estudyante sa Unibersidad nin Prague sa Bohemia na magduman sa Oxford. Duman entusiastikong pinag-adalan ninda an mga ginibo ni Wycliffe asin dinara papuli an nagkapira kaiyan sa Prague. An popularidad kan mga katokdoan ni Wycliffe sa Unibersidad nin Prague kan huri nagsuportar ki Jan Hus, na nag-adal asin sa katapustapusi nagtokdo duman. Ginibo ni Hus an pasil basahon na bersion sa Czech hale sa daan na Esclavoniong traduksion. An saiyang mga paghihingoa sinuportaran an lakop na paggamit kan Biblia sa Bohemia asin sa kataraed na kadagaan.
An Simbahan Buminalos
An klero anggot man na marhay ki Wycliffe asin Hus huli sa pagtokdo na an “daing dagdag na teksto,” an orihinal na ipinasabong na Kasuratan na daing idinagdag, may orog na autoridad kisa sa “mga glosa,” an daing kabuhaybuhay na mga esplikasyon sa mga pagirilid kan mga Biblia na aprobado kan iglesia. An daing salak na mensahe kan Tataramon nin Dios an minawot kan mga parahulit na ini na ikatao sa ordinaryong mga tawo.
Putik na pinanugaan na tatawan nin pases na makaagi, si Hus nadaya na umatubang sa Katolikong Konsilyo sa Constanza, Alemania, kan 1414 sa pagdepensa kan saiyang mga punto de vista. An konsilyo kompuesto nin 2,933 na padi, obispo, asin kardinal. Si Hus nag-oyon na bawion an itinaram kun an saiyang mga katokdoan mapatunayan na sala paagi sa Kasuratan. Para sa konsilyo, bako iyan an isyu. An saiyang pag-angat sa saindang autoridad igo nang dahelan para sa sainda na soloon sia sa palo kan 1415, mantang sia namimibi sa makosog na boses.
An iyo man sanang konsilyo naggibo man kan pangultimong kapahayagan nin pagkondenar asin pag-insulto ki John Wycliffe paagi sa pagmanda na bungkalon sa Inglaterra asin soloon an saiyang mga tolang. An direktibang ini nakaoongis na marhay kaya iyan dai ginibo sagkod kan 1428, sa kahagadan kan papa. Pero, arog kan dati, an siring na maringis na oposisyon dai nakapaluya sa kaigotan kan iba na namomoot sa katotoohan. Imbes, pinaorog kaiyan an determinasyon ninda na ipublikar an Tataramon nin Dios.
An Epekto kan Pag-imprenta
Kan 1450, 35 taon sana pagkagadan ni Hus, si Johannes Gutenberg nagpoon na mag-imprenta paagi sa hale-haleng tipo sa Alemania. An enot niang midbid na publikasyon iyo an edisyon kan Vulgata Latina, na natapos kaidtong mga 1455. Pag-abot nin 1495 an bilog o kabtang kan Biblia naimprenta na sa Aleman, Italiano, Pranses, Czech, Holandes, Hebreo, Catalan, Griego, Kastila, Esclavonio, Portugues, asin Serbiano—sa pagkasunodsunod na iyan.
An Holandes na iskolar na si Desiderio Erasmo nagprodusir kan enot na bilog na inimprentang edisyon kan Griegong teksto kan 1516. Minawot ni Erasmo na an Kasuratan “kutana matradusir sa gabos na lenguahe kan gabos na tawo.” Minsan siring, sia nag-alangan na isapeligro an saiyang dakulang popularidad paagi sa pagtradusir nia kaiyan mismo. Minsan siring, an iba na mas mapuso nagsurunod. Lataw sa mga indibiduwal na ini si William Tyndale.
Si William Tyndale Asin an Biblia sa Ingles
Si Tyndale inedukar sa Oxford asin kan mga 1521 nagdagos sa harong ni Sir John Walsh bilang paratokdo kan saiyang mga aki. Sa panahon nin pagkakan sa abunda sa kakanon na lamesa ni Walsh parateng manonompongan an hoben na si Tyndale na nakikidebate sa lokal na klero. Diretsahan na inangat ni Tyndale an saindang mga opinyon paagi sa pagbukas kan Biblia asin pagpaheling sa sainda nin mga teksto. Pag-abot nin panahon, nakombensir an mga Walsh sa sinasabi ni Tyndale, asin bihira nang imbitaran an mga klerigo asin bako nang gayong entusiastiko an pag-ako sa sainda. Naturalmente, ini mas nakapaanggot pang marhay sa mga klerigo tumang ki Tyndale asin sa saiyang mga paniniwala.
Sarong beses durante nin sarong pagpasuruhay, an saro sa relihiosong mga kakontra ni Tyndale agresibong nagtaram: “Mas marahay pa na mayo an mga ley nin Dios kisa kan sa Papa.” Imahinara an marigon na pagtubod ni Tyndale kan sia magsimbag: “Nakikisuway ako sa Papa asin sa gabos niang ley. Kun ako totogotan nin Dios na mabuhay bago umagi an dakol na taon, pangyayarihon ko na mas dakol an maaraman sa Kasuratan nin sarong aki na nag-aarado kisa sa saimo.” Nagin malinaw sa isip an desisyon ni Tyndale. Kan huri sia nagsurat: “Nasabotan ko paagi sa eksperyensia na imposibleng maparigon an lego sa arin man na katotoohan, apuera sana kun an kasuratan ipaheheling sa sainda sa saindang nagimatan na lenguahe, tanganing makua ninda an pinakaubod, pagkasunodsunod, asin kahulogan kan teksto.”
Kan panahon na idto, mayo pa nin Biblia na naimprenta sa Ingles. Kaya kan 1523, si Tyndale nagduman sa Londres tanganing hagadon an suporta ni Obispo Tunstall para sa sarong proyekto sa pagtradusir. Huling kinontra, naghale sia sa Inglaterra tanganing ipadagos an saiyang katuyohan, na nungka nang mabalik. Sa Colonia, Alemania, sinakyada an primero niang imprentahan, asin si Tyndale kadikit pang dai makadulag dara an nagkapirang kopya kan mahal na marhay na mga pahina na dai pa nagigibong libro. Minsan siring, sa Worms, Alemania, kisuerra 3,000 na kopya kan saiyang “Bagong Tipan” sa Ingles an natapos. An mga ini ipinadara sa Inglaterra asin nagpoon na idistribwir duman sa pagpopoon nin 1526. An nagkapira kaini mga Biblia na binakal asin sinolo ni Obispo Tunstall, na daing pakaaram na tinatabangan nia si Tyndale na ipadagos an saiyang gibohon!
An Pagsiyasat Nagtatao nin Mas Malinaw na Pakasabot
Malinaw na nagustohan ni Tyndale an saiyang gibohon. Siring sa pagkasabi dian kan The Cambridge History of the Bible, “An Kasuratan nagpaogma sa saiya, asin may rikas asin buhay sa saiyang ritmo na nagpapabanaag kan saiyang kaogmahan.” An pasohan ni Tyndale ikapaabot sa ordinaryong tawo an Kasuratan sa pinakaeksakto asin pinakasimpleng lenguahe na mapupuede. Naheheling nia sa saiyang mga pag-adal an kahulogan kan mga termino sa Biblia na natahoban kan doktrina kan iglesia sa laog nin dakol na siglo. Dai natakot maski sa humang kagadanan ni sa maisog na surat kan saiyang makapangyarihan na enemigong si Sir Thomas More, iiniba ni Tyndale sa saiyang traduksion an saiyang mga nadiskobre.
Nagtatradusir hale sa orihinal na Griego kan teksto ni Erasmo imbes na hale sa Latin, pinili ni Tyndale an “pagkamoot” imbes na “karidad” (sa Ingles, “charity”) tanganing mas lubos na ipahayag an kahulogan kan Griegong termino na a·gaʹpe. Ginamit man nia an “kongregasyon” imbes na “iglesia,” “magsolsol” imbes na “magpenitensia,” asin “kamagurangan” imbes na “mga padi.” (1 Corinto 13:1-3; Colosas 4:15, 16; Lucas 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) An mga pagbabagong ini nakaraot na gayo sa autoridad kan iglesia asin sa tradisyonal na relihiosong mga kaugalean, na siring kan pagkompisal sa mga padi.
Pinapagdanay man ni Tyndale an terminong “pagkabuhay liwat,” na hinahaboan an purgatoryo asin pagigin may pakaaram pagkagadan bilang bakong sono sa Biblia. Manongod sa mga gadan, sia nagsurat ki More: “Sa pagbugtak sa sainda sa langit, impierno, asin purgatoryo, rinaraot [nindo] an mga argumento na ginagamit ni Cristo asin Pablo tanganing patunayan an pagkabuhay liwat.” Sa bagay na ini, itinokdo ni Tyndale an Mateo 22:30-32 asin 1 Corinto 15:12-19. Tama an saiyang paniniwala na an mga gadan mayo nin pakaaram sagkod sa pagkabuhay liwat sa ngapit. (Salmo 146:4; Eclesiastes 9:5; Juan 11:11, 24, 25) Ini nangangahulogan na an bilog na areglo nin pamimibi ki Maria asin sa mga “santo” daing kamanungdanan huli ta sinda sa saindang daing pakaaram na kamugtakan dai nakadadangog ni makapangongoltanan.
Trinadusir ni Tyndale an Hebreong Kasuratan
Kan 1530, naggibo si Tyndale nin sarong edisyon kan Pentateuco, an enot na limang libro kan Hebreong Kasuratan. Sa siring sia an kaenot-enoteng tawo na nagtradusir kan Biblia nin direkta sa Ingles hale sa Hebreo. Si Tyndale man an enot na Ingles na paratradusir na naggamit kan ngaran na Jehova. An iskolar sa Londres na si David Daniell nagsurat: “Seguradong mapuersang natudok an boot kan mga nagbabasa kan ginibo ni Tyndale na an ngaran nin Dios ihinayag na naman.”
Sa saiyang pagprobar na magin klaro, si Tyndale naggamit nin manlaenlaen na termino sa Ingles sa pagtradusir nin sarong Hebreong termino. Minsan siring, sinunod nia nin maingat an estruktura sa Hebreo. An resulta nagpreserbar kan diretso sa puntong puersa kan Hebreo. Sia mismo nagsabi: “An mga kualidad kan Hebreong tataramon mas kaagid na marhay kan Ingles kisa kan Latin. An paagi nin pagtaram magkaagid na marhay; kaya sa kadakol na kamugtakan kaipuhan sana nindong tradusiron iyan sa Ingles, nin termino por termino.”
An sa pundamental literal na paaging ini nakadagdag nin Hebreong mga ekspresyon sa traduksion ni Tyndale. An nagkapira sa mga iyan garo bagong marhay sa enot na pagbasa. Pero, an Biblia sa kahurihurihi nagin kabisadong marhay kaya an dakol na ekspresyon kaiyan kabtang na ngonyan kan lenguaheng Ingles. Kabale sa mga halimbawa an “lalaki na naooyonan kan saiyang puso” (siring kan yaon sa 1 Samuel 13:14), “paskua,” asin “kanding na ginamit na padatolan.” Labi pa dian, an mga nagbabasa kan Biblia sa Ingles sa siring nagin pamilyar sa Hebreong ideya, na nagtatao sa sainda nin orog na pakarorop sa ipinasabong na Kasuratan.
An Biblia Asin si Tyndale Prohibido
An posibilidad na mabasa an Tataramon nin Dios sa sadiring lenguahe nakapupukaw sa boot. An mga Ingles naghimate paagi sa pagbakal kan gabos na puedeng palusoton, na sagin mga bulto nin tela o iba pang mga produkto. Mientras tanto, inestudyaran kan klero an seguradong pagkawara kan saindang posisyon kun an Biblia midbidon bilang an ultimong autoridad. Huli kaini, an situwasyon orog pa nganing nagin timbang buhay para sa paratradusir asin sa mga nagsusuportar sa saiya.
Mantang daing ontok na linalamag kan Iglesia asin Estado, si Tyndale padagos na nagtrabaho nin patago sa Antwerp, Belgium. Pero, idinusay nia an duwang aldaw kada semana sa inapod niang aling-alingan nia—paglilingkod sa ibang mga dulag na Ingles, sa mga dukha, asin sa mga may helang. Ginasto nia an kadaklan kan saiyang pondo sa paaging ini. Bago nia matradusir an huring kabanga kan Hebreong Kasuratan, pinasaloiban sia huli sa kuarta nin sarong lalaking taga-Inglaterra na nagsagin na katood. Ginadan sa Vilvoorde, Belgium, kan 1536, an saiyang huring odok na mga tataramon, “Kagurangnan! buksi an mga mata kan Hade kan Inglaterra.”
Kan 1538, nagboot si Hadeng Henry VIII huli sa pansadiring mga motibo na magbugtak nin mga Biblia sa gabos na simbahan sa Inglaterra. Minsan ngani dai rinekonoser si Tyndale, an saiyang traduksion sa pangenot an napili. Sa paaging ini an traduksion ni Tyndale namidbid na marhay asin minahal kaya iyan “an nagdeterminar sa pundamental na karakteristiko kan kadaklan sa nagsurunod na bersion” sa Ingles. (The Cambridge History of the Bible) Sagkod sa 90 porsiento kan traduksion ni Tyndale an kinopya sa King James Version kan 1611.
An katalingkasan sa pagkaigwa nin Biblia nangahulogan nin dakulang pagbabago para sa Inglaterra. An mga pag-orolay na nakasentro sa Biblia na nasa mga simbahan nagin buhay na marhay kaya kun beses iyan nakaentremeter sa mga seremonya sa simbahan! “An mga gurang nag-adal na bumasa tanganing mabasa ninda nin direkta an Tataramon nin Dios, asin an mga aki nakiayon sa mga gurang sa sainda tanganing maghinanyog.” (A Concise History of the English Bible) An peryodong ini nagkaigwa man nin dramatikong aumento sa pagdistribwir kan Biblia sa iba pang kadagaan asin lenguahe sa Europa. Alagad an mobimiento sa Biblia sa Inglaterra nagkaigwa man nin impluwensia sa bilog na kinaban. Paano ini nangyari? Asin paano nakaapektar sa mga Biblia na ginagamit ta ngonyan an dugang pang diskobremiento asin pagsiyasat? Tataposon niamo an samong pagsaysay sa masunod na artikulo sa seryeng ini.
[Retrato sa pahina 26]
An “Bagong Tipan” ni Tyndale kan 1526—an solamenteng midbid na kompletong kopya na nakaligtas sa karabkadab
[Pasasalamat para sa pinagkuanan]
© The British Library Board
[Tsart/Mga ritrato sa pahina 26, 27]
(Para sa aktuwal na format, helingon an publikasyon)
Importanteng Marhay na mga Petsa sa Pagpaabot kan Biblia
Komun na Kapanahohan
Pinonan an Biblia ni Wycliffe (bago 1384)
1400
Ginadan si Hus 1415
Si Gutenberg —enot na nag-imprenta kan Biblia mga 1455
1500
Enot na mga Naimprenta sa Lokal na mga Dialekto
An Griegong teksto ni Erasmo 1516
An “Bagong Tipan” ni Tyndale 1526
Ginadan si Tyndale 1536
Nagboot si Henry VIII na magbugtak nin mga Biblia sa mga simbahan 1538
1600
King James Version 1611
[Mga retrato]
Si Wycliffe
Si Hus
Si Tyndale
Si Henry VIII