Dai daw Malilikayan an Inhustisya?
“Sa ibong kan gabos ako naniniwala sagkod ngonyan na an mga tawo talagang marahay an puso. Dai ko sana mapatatalubo an sakong mga paglaom sa pundasyon na kompuesto nin karibarawan, kasakitan, asin kagadanan.”—Anne Frank.
SI Anne Frank, sarong 15 anyos na daragitang Judia, isinurat an nakatataros sa pusong mga tataramon na iyan sa saiyang dayari dai nahaloy bago sia magadan. Sa laog nin labing duwang taon, natatago an saiyang pamilya, na nagtatago sa sarong kuarto sa ibabaw kan kisame sa Amsterdam. An mga paglaom nia sa mas marahay na kinaban nawara kan ibuyagyag nin sarong espiya an saindang namumugtakan sa mga Nazi. Kan suminunod na taon, 1945, si Anne nagadan sa tipus sa kampo de konsentrasyon nin Bergen-Belsen. Arog man kaiyan an naabtan nin anom na milyon na iba pang Judio.
An sa-diablong pakana ni Hitler na pohoon an sarong enterong banwaan tibaad iyo an pinakagrabeng kaso nin inhustisya rasyal na inagihan kan satong siglo, alagad bako sana iyan. Kan 1994 labing kabangang milyon na Tutsi an daing herak na ginadan sa Rwanda, huli sana ta kabilang sinda sa tribo “sa ibong.” Asin kaidtong enot na guerra mundial, mga sarong milyon na Armeniano an nagadan sa etnikong paghale sa mga dai gusto.
An Maringis na mga Aspekto nin Inhustisya
An pagpara sa bilog na rasa bako sanang iyo an aspekto nin inhustisya. An inhustisya sosyal itinatalaga an mga ikalimang parte kan rasa nin tawo sa nakapanluluyang kadukhaan sa bilog na buhay. Mas grabe pa, kinakalkulo kan grupo para sa sa-tawong diretso na Anti-Slavery International na labi sa 200,000,000 katawo an nasa kaoripnan. Tibaad mas dakol ngani an oripon sa kinaban ngonyan kisa sa arin man na ibang panahon sa kasaysayan. Tibaad dai sinda ipinababakal sa mga subastang pampubliko, alagad an kamugtakan kan saindang pinagtatrabawohan parate na mas grabe kisa sa kamugtakan nin kadaklan na oripon kan naenot na mga panahon.
An inhustisya legal idinedehar sa minilyon an saindang pundamental na mga diretso. “An mga kabikoan sa mga diretso nin tawo haros aroaldaw na ginigibo, sa sarong lugar sa kinaban,” sabi kan Amnesty International sa report kaiyan kan 1996. “An pinakamadaling mabiktima iyo an mga dukha asin daing sukat, nangorogna an mga babae, aki, may edad na asin dulag.” Ikinomento kan report: “Sa nagkapirang nasyon, an mga estruktura kan estadong nasyon haros tumpag na, kaya mayo na nin legal na autoridad na maprotehir kan maluluya sa makokosog.”
Kaidtong 1996 manampulong ribo sa labing sanggatos na nasyon an nadetener asin pinadusahan. Asin sa nakaagi pa sanang mga taon, ginatos na ribo an nawara na sana, na minalataw na kinidnap magsalang nin mga hukbo sa seguridad o nin mga grupong terorista. Dakol sa sainda an ipinamumugtak na gadan na.
Siempre, an mga guerra dai malilikayan na magin bakong makatanosan, alagad ta nag-oorog pa iyan na siring. An pinupunteriya nin pakikilaban sa presenteng panahon mga sibilyan, pati an mga babae asin aki. Asin ini bako sanang huli sa daing pinipiling pagbomba sa mga siudad. An mga babae asin daragita regular na linulugos bilang kabtang kan mga operasyon militar, asin an dakol na grupong rebelde puersahan na kinikidnap an mga aki tangani na sanayon sinda na magin mga paragadan. Sa pagkomento sa siring na dalagan nin mga bagay, an report kan Naciones Unidas na “Impact of Armed Conflict on Children” (sa Bicol, “Epekto nin Armadong Ralaban sa mga Aki”) nagsasabi: “Padakol nang padakol na kabtang kan kinaban an napapasiring sa mapungaw na kadaihan nin moral.”
Mayong duda na an kadaihan na ini nin moral nagbunga nin kinaban na sagom sa inhustisya—baga man rasyal, sosyal, legal, o militar. Siempre, ini bako nanggad na bago. Kaidtong labi nang duwang ribo limang gatos na taon an nakaagi, an sarong propetang Hebreo nag-agrangay: “An ley maluya asin daing serbi, asin an hustisya nungka na ginigibo. Daog kan maraot na mga tawo an mga matanos, kaya nabibiribid an hustisya.” (Habacuc 1:4, Today’s English Version) Minsan ngani lakop an inhustisya sa gabos na panahon, an ika-20 siglo seguradong iyo an panahon na an inhustisya nasa pinakagrabeng kasagsagan.
Importante daw an Inhustisya?
Iyan importante kun kamo personal na nagdudusa bilang resulta nin inhustisya. Iyan importante ta idinedehar kaiyan sa mayoriya kan rasa nin tawo an saindang diretso sa kaogmahan. Asin iyan importante man ta an inhustisya parateng nagpapalaad sa madugong mga iriwal, na iyo man an nagpapadanay sa mga laad nin inhustisya.
An katoninongan asin kaogmahan dai ikasusuhay sa hustisya, alagad an inhustisya tinatapos an paglaom asin biyong pinapanluluya an optimismo. Siring sa makaturotristeng nadiskobre ni Anne Frank, dai mapatatalubo nin mga tawo an saindang mga paglaom sa pundasyon na kompuesto nin karibarawan, kasakitan, asin kagadanan. Arog nia, kita gabos naghihimuyamot nin mas marahay.
Huli sa kamawotan na ini prinobaran nin sinserong mga tawo na papangyarihon an sarong sokol nin hustisya sa sosyedad nin tawo. Sa katuyohan na iyan, an Unibersal na Deklarasyon kan mga Diretso nin Tawo, na inaprobaran kan 1948 kan Junta General kan Naciones Unidas, nagsasabi: “An gabos na tawo namundag na talingkas asin magkakapantay sa dignidad asin mga diretso. Sinda tinawan nin sentido komun saka konsensia asin maninigong gumawe sa lambang saro sa espiritu nin pagkanitugang.”
Tunay nanggad na ini nobleng mga tataramon, alagad ta an katawohan harayo pa sa pakagibo kan pinakamamahal na pasohan na iyan—sarong makatanosan na sosyedad na dian an gabos may magkakapantay na diretso asin tinatrato kan gabos an saiyang kapwa tawo bilang saiyang tugang. An pakagibo kan obhetong ini, arog kan pagkasabi kan introduksion kan Deklarasyon kan NU, magseserbing “an pundasyon nin katalingkasan, hustisya, asin katoninongan sa kinaban.”
An inhustisya daw natatanom nang marhay sa sosyedad nin tawo kaya iyan nungka pang mapopoho? O ikabubugtak daw maski paano an marigon na pundasyon para sa katalingkasan, hustisya, asin katoninongan? Kun iyo, siisay daw an makabubugtak kaiyan asin makaseseguro na makikinabang an gabos?
[Pasasalamat para sa pinagkuanan kan retrato sa pahina 3]
UPI/Corbis-Bettmann