An Biblia kan Hade—Sarong Pambihirang Nagibo nin mga Intelektuwal

AN BARKO naghale sa España sa pagpasiring sa peninsula nin Italia kan enot na mga taon kan ika-16 na siglo. Yaon sa bodega kaiyan an sarong kargamento na dakulaon an halaga​—an kadaklan kan total na naprodusir na Bibliang Complutensian Polyglot na inimprenta sa pag-oltanan nin 1514 asin 1517. Bigla na sanang nagkaigwa nin makosog na subasko. An mga tripulante nagmaigot na isalbar an barko, alagad mayo sindang naginibo. An barko nalunod kaiba an daing kaagid sa halagang kargamento kaiyan.

An kalamidad na iyan nagbunga kan pangangaipo para sa sarong bagong edisyon kan Bibliang Polyglot. Sa katapustapusi, inako kan ekspertong paraimprenta na si Christophe Plantin an angat na iyan. Kaipuhan nia an sarong mayaman na isponsor na matao nin pondo sa dakulaon na gibohon na ini, kaya hinagad nia ki Felipe II, hade kan España, na magin an opisyal na padrino. Bago magdesisyon, kinonsulta kan hade an manlaenlaen na intelektuwal na Kastila, kaiba an bantog na intelektuwal sa Biblia na si Benito Arias Montano. Sinabihan nia si Hadeng Felipe: “Apuera sa itataong paglilingkod sa Dios asin pakinabang sa iglesia unibersal, matao man iyan nin dakulang kaomawan sa maginoong ngaran kan Saindong Kamahalan asin nin halangkaw na pagheling sa saindong personal na reputasyon.”

An sarong rinebisar na edisyon kan Complutensian Polyglot magigin midbid na nagibo para sa kultura, kaya nagdesisyon si Felipe na itao an saiyang bilog na pusong suporta sa proyekto ni Plantin. Itinao nia ki Arias Montano an dakulaon na trabaho nin pagpakaray kan inapod sa huri na Biblia kan Hade, o Antwerp Polyglot.a

Interesadong marhay si Felipe sa progreso kan Bibliang Polyglot kaya hinagad nia na padarahan sia nin kopya kan kada sheet para sa pagkorehir. Naturalmente, magabat an boot ni Plantin na maghalat sagkod na an sheet ikapadara hale sa Antwerp pasiring sa España, mabasa asin ikakorehir kan hade, dangan ibalik. Sa katapustapusi, an naresibi sana ni Felipe enot na sheet na nagluwas sa imprentahan asin posible na nagkapirang naenot na mga pahina. Mientras tanto, nagpapadagos si Montano sa aktuwal na pagbasa asin pagkorehir sa tabang nin tolong propesor sa Louvain asin kan daragitang aki kan paraimprenta.

Namomoot sa Tataramon nin Dios

Pamugtak an boot ni Arias Montano kaiba kan mga intelektuwal sa Antwerp. Huli sa saiyang pagigin liberal napamahal sia ki Plantin, asin an saindang pagkakatood asin pagtinabangan nagpadagos sa bilog nindang buhay. Si Montano nagin pambihira bako sanang huli sa nagibo nia bilang sarong intelektuwal kundi huli man sa saiyang dakulang pagkamoot sa Tataramon nin Dios.b Kan sia hoben pa, gusto niang marhay na makatapos sa saiyang akademikong pag-adal tanganing ikadusay nia nin lubos an saiyang sadiri sa pag-adal kan Kasuratan.

Naniniwala si Arias Montano na an traduksion kan Biblia maninigong magin literal sagkod sa mapupuede. Hiningoa niang tradusiron nin eksakto an nakasurat sa orihinal na teksto, sa siring tinatawan nin oportunidad an nagbabasa na an totoong Tataramon nin Dios an mabasa. Sinunod ni Montano an sarabihon ni Erasmo, na nagsadol sa mga intelektuwal na “maghulit manongod ki Cristo base sa orihinal.” An kahulogan kan orihinal na mga lenguahe kan Kasuratan natago sa mga tawo sa laog nin dakol na siglo huli ta depisil saboton an mga traduksion sa Latin.

Paggibo kan Publikasyon

An gabos na manuskrito na inandam asin rinebisar ni Alfonso de Zamora para sa pag-imprenta kan Complutensian Polyglot kinua ni Arias Montano, na ginamit nia para sa Biblia kan Hade.c

Kan primero, plinano na an Biblia kan Hade magigin ikaduwang edisyon kan Complutensian Polyglot, alagad iyan nagin labi pang marhay kisa simpleng rebisyon. An Hebreong teksto asin Griegong teksto kan Septuaginta kinua sa Bibliang Complutensian; dangan idinugang an bagong mga teksto kaiba an detalyadong apendise. Sa katapustapusi, an bagong Polyglot nagin walong tomo. An pag-imprenta uminabot nin limang taon, poon 1568 sagkod 1572​—halipot nanggad na panahon kun hehelingon an pagigin komplikado kan trabaho. Sa katapustapusi, 1,213 kopya an naimprenta.

Kun an Complutensian Polyglot kan 1517 nagin “nagdadanay na halimbawa nin teknika sa tipograpiya,” an bagong Antwerp Polyglot linabihan an sinundan kaiyan sa teknikal na halaga asin sa laog. Saro na naman iyan na makahulogan na pangyayari sa kasaysayan nin pag-imprenta asin, mas mahalaga, sa pag-andam kan pinakaray na mga kopya na basehan sa pagtradusir kan Biblia.

Mga Pag-atake Hale sa mga Kaiwal kan Tataramon nin Dios

Bakong makangangalas na dai nahaloy luminataw an mga kaiwal kan maimbod na pagtradusir kan Biblia. Minsan ngani an Antwerp Polyglot may pag-aprobar kan papa asin si Arias Montano igwa nin maninigo sanang reputasyon bilang sarong kagalanggalang na intelektuwal, sia pinagdenunsiar sa tribuna nin Inkisisyon. Sinabi kan mga paratumang na pinalataw kan saiyang traduksion na an bagong rinebisar na tekstong Latin ni Santes Pagninus mas eksaktong traduksion kan orihinal na tekstong Hebreo asin Griego kisa sa Vulgata, na trinadusir mga siglo bago kaini. Sinahotan man ninda si Montano nin pagkonsulta sa orihinal na mga lenguahe sa saiyang pagmawot na gumibo nin daing kasalasalang traduksion kan Biblia​—sarong prosedimiento na minamansay ninda bilang erehiya.

Sinabi pa ngani kan Inkisisyon na “an Hade dai nagkamit nin onra sa pag-isponsor sa publikasyon na iyan.” Ipinahayag ninda an saindang panganugon na dai nagtao si Montano nin supisyenteng autoridad sa opisyal na Vulgata. Sa ibong kan mga sahot na ini, mayo sindang makuang supisyenteng ebidensia tanganing kondenaron magsalang si Montano o an saiyang Bibliang Polyglot. Sa katapustapusi, an Biblia kan Hade nagin midbid na marhay, asin iyan nagin ginagamit na libro sa manlaenlaen na unibersidad.

Sarong Kapakipakinabang na Kasangkapan sa Pagtradusir kan Biblia

Minsan ngani an Antwerp Polyglot dai ginibo para sa publiko, dai nahaloy iyan nagin kapakipakinabang na kasangkapan para sa mga paratradusir kan Biblia. Arog kan sinundan kaiyan na Complutensian Polyglot, nakakontribwir iyan sa pagpakaray kan makukuang mga teksto kan Kasuratan. Nakatabang man iyan sa mga paratradusir na umoswag an pakasabot ninda sa orihinal na mga lenguahe. An mga traduksion kan Biblia sa nagkapirang pangenot na lenguahe sa Europa nakinabang sa publikasyon na ini. Halimbawa, an The Cambridge History of the Bible nagbabareta na an mga paratradusir kan bantog na King James Version, o Authorized Version, kan 1611 ginamit an Antwerp Polyglot bilang mahalagang pantabang sa pagtradusir kan suanoy na mga lenguahe. An Biblia kan Hade may awad-awad man na impluwensia sa duwang mahalagang Bibliang Polyglot na ipinublikar kan ika-17 siglo.​—Helingon an kahon na “An mga Bibliang Polyglot.”

An saro sa dakol na merito kan Antwerp Polyglot iyo an bagay na pinangyari kaiyan na sa kaenot-enote an mga intelektuwal sa Europa magkaigwa kan Siriacong bersion kan Griegong Kasuratan. An Siriacong tekstong iyan itinaed sa literal na traduksion sa Latin. Kapakipakinabang na marhay an idinagdag na ini, mantang an Siriaco saro sa pinakasuanoy na traduksion kan Kristianong Griegong Kasuratan. May petsa na kaidto pang ikalimang siglo C.E., an Siriacong bersion ibinasar sa mga manuskrito na kaidto pang ikaduwang siglo C.E. Segun sa The International Standard Bible Encyclopedia, “an halaga kan [Siriacong] Peshitta sa pag-analisar kan mga teksto rinerekonoser sa pankagabsan. Saro iyan sa pinakasuanoy asin pinakamahalagang pinagkukuanan nin mga impormasyon manongod sa suanoy na mga tradisyon.”

Dai nakaolang an mabagyong dagat ni an mga pagsalakay kan Inkisisyon nin España sa pagluwas giraray kan mas marahay asin mas dakula pang bersion kan Complutensian Polyglot kan 1572 bilang an Biblia kan Hade. An kasaysayan kan Bibliang Antwerp Polyglot saro pang halimbawa kan mga paghihingoa nin sinserong mga tawo na idepensa an Tataramon nin Dios.

Baga man aram ninda iyan o dai, huli sa daing kaimotan nindang pagpapagal, an dedikadong mga tawong ini nagpabanaag kan katotoohan kan makahulang mga tataramon ni Isaias. Haros tolong ribong taon na an nakaagi, sia nagsurat: “Naalang an berdeng doot, narakdag an burak; alagad kun dapit sa tataramon kan satong Dios, iyan magdadanay sagkod sa panahon na daing talaan.”​—Isaias 40:8.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Blurb sa pahina 13]

“Kun dapit sa tataramon kan satong Dios, iyan magdadanay sagkod sa panahon na daing talaan”

[Kahon/Mga Ritrato sa pahina 12]

AN MGA BIBLIANG POLYGLOT

“An Bibliang Polyglot saro na an teksto nasa manlaenlaen na lenguahe,” an paliwanag kan Kastilang intelektuwal na si Federico Perez Castro. “Minsan siring, kaidto an terminong iyan nanonongod sa mga Biblia na an teksto kan Kasuratan nasa orihinal na mga lenguahe. Sa limitadong kahulogan na ini kan termino, pipira sana an Bibliang polyglot.”

1. An Complutensian Polyglot (1514-​17), na inisponsor ni Kardinal Cisneros, inimprenta sa Alcala de Henares, España. An anom na tomo kaiyan igwa kan teksto kan Biblia sa apat na lenguahe: Hebreo, Griego, Aramaiko, asin Latin. Nagtao iyan sa mga paratradusir kan ika-16 na siglo nin pinakaray na kopya na basehan sa pagtradusir kan Hebreo-Aramaikong Kasuratan.

2. An Antwerp Polyglot (1568-​72), na an editor si Benito Arias Montano, idinugang sa teksto kan Complutensian an bersion na Siriacong Peshitta kan Kristianong Griegong Kasuratan asin an Aramaikong Targum ni Jonathan. An Hebreong teksto, na igwa nin mga representasyon kan bokales asin nin mga karit, rinebisar oyon sa akseptado nin kadaklan na teksto sa Hebreo ni Jacob ben Hayyim. Sa siring, iyan nagin ginagamit na teksto kan Hebreong Kasuratan para sa mga paratradusir kan Biblia.

3. An Paris Polyglot (1629-​45) inisponsor kan abogadong Pranses na si Guy Michel le Jay. Nagin inspirasyon kaiyan an Antwerp Polyglot, minsan ngani igwa man iyan nin mga tekstong Samaritano asin Arabiko.

4. An London Polyglot (1655-​57), na an editor si Brian Walton, ibinasar man sa Antwerp Polyglot. Kaiba sa Polyglot na ini an suanoy na mga traduksion kan Biblia sa Etiope asin Persiano, minsan ngani an mga bersion na ini daing gayo nakadugang sa pagkaklaro kan teksto kan Biblia.

[Credit Lines]

Banner asin Antwerp Polyglot (an duwa sa ibaba): Biblioteca Historica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (sa itaas): Sa karahayan nin boot kan Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: Hale sa librong The Walton Polyglot Bible, Tomo III, 1655-​1657

[Ritrato sa pahina 9]

Si Felipe II, hade kan España

[Credit Line]

Si Felipe II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Ritrato sa pahina 10]

Si Arias Montano

[Credit Line]

Si Montano: Biblioteca Historica. Universidad Complutense de Madrid

[Ritrato sa pahina 10]

Orihinal na mga imprentahan sa Antwerp, Belgium

[Credit Line]

Imprentahan: Sa karahayan nin boot kan Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mga Ritrato sa pahina 11]

Sa wala: Si Christophe Plantin asin an pahina para sa titulo kan Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Pahina para sa titulo asin si Plantin: Sa karahayan nin boot kan Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Ritrato sa pahina 11]

Sa itaas: Exodo kapitulo 15 sa apat na kolumna nin teksto

[Picture Credit Line sa pahina 9]

Pahina para sa titulo asin si Plantin: Sa karahayan nin boot kan Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Picture Credit Line sa pahina 13]

Biblioteca Historica. Universidad Complutense de Madrid