An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 4: Gurano Kamapaniniwalaan an “Daan na Tipan”?
Sa masunod na pirang kapitulo, pag-oolayan niato an pira sa mga sahot nin modernong mga kritiko tumang sa Biblia. An iba nagsasahot na an Biblia nagkakakontrahan asin “bakong sientipiko,” asin an mga sahot na ini ipaliliwanag sa huri. Pero enot, horophoropa an parateng pagsahot na an Biblia koleksion sana nin mga osipon asin eroestorya sana. May marigon daw na pasisikadan an mga kalaban kan Biblia sa siring na pagkritika? Primero, helingon niato an Hebreong Kasuratan, an inaapod na Daan na Tipan.
1, 2. Arog sa ano an pagsalikop sa Jerico, asin anong mga hapot an pinalalataw mapadapit dian?
Nasasalikopan an sarong suanoy na siudad. An mga parasalakay burunyog na nagdakit sa Salog nin Jordan asin ngonyan nagkakampo sa atubangan kan haralangkaw na lanob kan siudad. Alagad palaen nanggad an mga taktika ninda sa pakikilaban! Aroaldaw sa laog nin anom na aldaw, an hukbong nananakyada nagmartsa sa palibot kan siudad, na daing girong apuera sa kaibang grupo nin mga saserdote na nagpapatanog nin mga amodyong. Ngonyan, sa ikapitong aldaw, an hukbo daing girong na nagmamartsa sa palibot kan siudad nin pitong beses. Bigla na sana, pinatanog kan mga saserdote an saindang amodyong sa bilog nindang kosog. An hukbo kuminurahaw nin makosogon na kurahaw sa pakikilaban, asin buminagsak an haralangkaw na lanob kan siudad sa mahibog na talbo, kaya nawaran nin depensa an siudad.—Josue 6:1-21.
2 Ini an pagkaladawan kan libro nin Josue, an ikaanom na libro kan Hebreong Kasuratan, sa pagbagsak nin Jerico na nangyari haros 3,500 na taon na an nakaagi. Alagad iyan daw talagang nangyari? An dakol na mas halangkaw na gradong kritiko kompiadong masimbag nin dai.a Sinasabi ninda na an librong Josue, kaiba an naeenot na limang libro sa Biblia, mga leyenda na isinurat dakol nang siglo an nakaagi pakalihis kan sinasabing mga pangyayari. An dakol na arkeologo masimbag man nin dai. Sono sa sainda, kan an mga Israelita lumaog sa daga nin Canaan, tibaad mayo pa ngani an Jerico.
3. Taano ta mahalagang pag-olayan kun baga totoo an kasaysayan na nasa Biblia o bako?
3 Ini magagabat na sahot. Sa pagbasa nindo kan Biblia, maririsa nindo na an mga katokdoan kaiyan marigon na konektado sa kasaysayan. An Dios may relasyon sa tunay na mga lalaki, babae, pamilya, asin nasyon, asin an saiyang mga pagboot itinao sa banwaan na nasa kasaysayan. An mga intelektuwal sa presenteng panahon na pinagdududahan an pagigin makasaysayan kan Biblia pinagdududahan man an halaga asin pagkamasasarigan kan mensahe kaiyan. Kun an Biblia talagang Tataramon nin Dios, kun siring an kasaysayan kaiyan dapat na masasarigan asin mayo nin mga leyenda asin osipon. May basehan daw an mga kritikong ini sa pag-angat sa pagigin totoo kaiyan sa kasaysayan?
Mas Halangkaw na Gradong Pagkritika—Gurano Kamasasarigan?
4-6. Ano an pira sa mga teoriya ni Wellhausen sa mas halangkaw na gradong pagkritika?
4 An mas halangkaw na gradong pagkritika sa Biblia nagpoon na gibohon nin torotoohan kan ika-18 asin ika-19 siglo. Kan huring kabangaan kan ika-19 siglo, an Aleman na kritiko sa Biblia na si Julius Wellhausen ginibong popular an teoriya na an enot na anom na libro kan Biblia, pati an Josue, isinurat kan ikalimang siglo B.C.E.—mga sangribong taon pakalihis kan isinasaysay na mga pangyayari. Pero sinabi nia na iyan may mga kabtang na isinurat nin mas amay. An teoriyang ini inimprenta sa ika-11 edisyon kan Encyclopædia Britannica, na ipinublikar kan 1911, na nagpaliwanag: “An Genesis sarong libro pakalihis kan pagkadistiero na kompuesto nin pakalihis kan pagkadistiero na makasaserdoteng pinagkuanan (P) asin nin mas naenot na mga pinagkuanan na bakong makasaserdote na may risang pagkakalaen sa P sa pananaram, estilo asin relihiosong punto de vista.”
5 An pagheling ni Wellhausen asin kan saiyang mga parasunod sa gabos na kasaysayan na nasusurat sa naeenot na kabtang kan Hebreong Kasuratan “bakong literal na kasaysayan, kundi popular na mga tradisyon kan nakaagi.” An naeenot na mga tala ibinilang na ladawan sana kan nahuhuring kasaysayan nin Israel. Halimbawa, sinabi na an pag-iiwal ni Jacob asin Esau dai man talaga nangyari, kundi ladawan iyan kan pag-iiwal kan mga nasyon nin Israel asin Edom sa nahuhuring mga panahon.
6 Kaoyon digdi, an mga kritikong ini naghona na si Moises nungka na nakaresibi nin ano man na togon na gumibo nin arka kan tipan asin na an tabernakulo, na sentro kan pagsamba nin mga Israelita sa kapatagan, nungka na nag-eksister. Naniwala man sinda na an autoridad kan Aaronikong pagkasaserdote lubos sanang naestablisar pirang taon bago an paglaglag sa Jerusalem kan mga Babilonyo, na sa paniniwala kan mga kritiko nangyari sa pagpopoon kan ikaanom na siglo B.C.E.
7, 8. Ano an mga “prueba” ni Wellhausen para sa saiyang mga teoriya, asin tama daw iyan?
7 Ano an “prueba” ninda para sa mga ideyang ini? Sinasabi nin mas halangkaw na gradong mga kritiko na kaya nindang bangabangaon an teksto kan enot na mga libro sa Biblia sa nagkapirang laen-laen na dokumento. An sarong pundamental na prinsipyong ginagamit ninda iyo an pagpamugtak na, sa pankagabsan, an arin man na bersikulo sa Biblia na naggagamit kan termino sa Hebreo para sa Dios (’Elo·himʹ) nin solo sana isinurat nin sarong kagsurat, mantang an arin man na bersikulo na inaapod an Dios sa saiyang ngaran, an Jehova, seguradong isinurat nin iba—na garo baga dai puedeng gamiton nin sarong kagsurat an duwang termino.
8 Siring man, kada nasurat nin labi sa sarong beses an sarong pangyayari sa sarong libro, iyan ibinibilang na prueba na bako sanang saro an kagsurat, minsan ngani an suanoy na mga babasahon na Semitiko may ibang kaagid na mga halimbawa nin pagrepetir. Dugang pa, ipinamumugtak na an ano man na pagliwat nin estilo nangangahulogan na iba na an kagsurat. Pero, minsan an mga parasurat sa modernong mga lenguahe sa parate nagsusurat sa laen-laen na estilo sa laen-laen na panahon sa saindang karera, o kun laen man an temang isinusurat ninda.b
9-11. Ano an pirang lataw na kaluyahan kan mas halangkaw na gradong pagkritika sa presenteng panahon?
9 Igwa daw nin tunay na prueba an mga teoriyang ini? Mayo nanggad. An sarong komentador nagsabi: “An pagkritika, minsan an pinakamarahay, teoretikal asin tentatibo, bagay na pirmeng puedeng liwaton o patunayan na sala asin kaipuhan na salidahan nin iba. Iyan saro sanang intelektuwal na pagpraktis, na puedeng magkaigwa kan gabos na pagduda asin pagpatibasang na pirmeng kaiba kan siring na mga pagpraktis.” An mas halangkaw na gradong pagkritika sa Biblia, nangorogna, labi-labi sa pagigin “teoretikal asin tentatibo.”
10 Ipinaheling ni Gleason L. Archer, Jr., an saro pang diperensia sa pangangatanosan kan mas halangkaw na gradong pagkritika. An problema, sabi nia, iyo na “an grupo ni Wellhausen nagpoon sa purong pagpamugtak (na dai man ngani ninda pinatunayan) na an relihion nin Israel gikan sana sa tawo kapareho nin iba, asin na iyan dapat na ipaliwanag bilang bunga sana nin ebolusyon.” Sa ibang pagtaram, si Wellhausen asin an saiyang mga parasunod nagpoon sa pagpamugtak na an Biblia tataramon sana nin tawo, dangan nangatanosan sinda basado dian.
11 Kan 1909, sinabi kan The Jewish Encyclopedia an duwa pang kaluyahan kan teoriya ni Wellhausen: “An mga argumento na paagi kaiyan haros biyong nabihag ni Wellhausen an bilog na grupo nin katemporanyong mga kritiko sa Biblia basado sa duwang pagpamugtak: enot, na an ritual nagigin mas komplikado mantang nag-ooswag an relihion; ikaduwa, na an mas enot na mga reperensia siempre dapit man sa mas enot na mga tangga nin pag-oswag kan ritual. An enot na pagpamugtak tumang sa ebidensia nin kagurangguranging mga kultura, asin an ikaduwa daing suportasyon sa ebidensia nin mga kodigo nin ritual arog kan sa India.”
12. Kumusta an mas halangkaw na gradong pagkritika sa presenteng panahon sa liwanag nin arkeolohiya?
12 May paagi daw na mabalo an mas halangkaw na gradong pagkritika tanganing helingon kun baga tama o bako an mga teoriya kaiyan? An The Jewish Encyclopedia nagpadagos sa pagsabi: “An mga opinyon ni Wellhausen haros biyong basado sa literal na pag-analisar, asin kaipuhan na dugangan nin pagsiyasat sa punto de vista nin institusyonal na arkeolohiya.” Sa pag-agi nin mga taon, may tendensia daw an arkeolohiya na patunayan an mga teoriya ni Wellhausen? An The New Encyclopædia Britannica minasimbag: “An arkeolohikong pagkritika may tendensia na patunayan an pagkamasasarigan kan tipikong historikong mga detalye pati kan pinakasuanoy na mga panahon [sa kasaysayan kan Biblia] asin pahimutikan an teoriya na an mga tala sa Pentateuco [an historikong mga rekord sa kaenot-enoteng mga libro kan Biblia] ladawan sana nin nahuhuring marhay na panahon.”
13, 14. Sa ibong kan maluyang pasisikadan kaiyan, taano ta akseptado pa man giraray nin dakol an mas halangkaw na gradong pagkritika ni Wellhausen?
13 Huli sa kaluyahan kaiyan, taano ta popular na marhay an mas halangkaw na gradong pagkritika sa mga intelektuwal ngonyan? Huli ta iyan nagsasabi sa sainda nin mga bagay na gusto nindang madangog. An sarong intelektuwal kan ika-19 siglo nagpaliwanag: “Kun para sa sako, maogma kong inako an librong ini ni Wellhausen nin orog kisa sa haros arin pa man na iba; huli ta an magabat na problema kan kasaysayan kan Daan na Tipan garo baga para sa sako naresolberan na sa katapustapusi sa paagi na kaoyon kan prinsipyo nin ebolusyon nin tawo na napipiritan akong iaplikar sa kasaysayan nin gabos na relihion.” Malinaw na an mas halangkaw na gradong pagkritika kaoyon kan saiyang mga prehuwisyo bilang ebolusyonista. Asin, tunay nanggad, pareho an naootob na katuyohan kan duwang teoriya. Kun paanong an ebolusyon makahahale sa pangangaipo na tumubod sa sarong Kaglalang, an mas halangkaw na gradong pagkritika ni Wellhausen mangangahulogan na an saro dai na kaipuhan na tumubod na an Biblia ipinasabong nin Dios.
14 Sa rasyonalistikong ika-20 siglong ini, an pagpamugtak na an Biblia bakong tataramon nin Dios kundi nin tawo garo baga tama para sa mga intelektuwal.c Mas pasil para sa sainda na paniwalaan na an mga hula isinurat pakatapos na iyan maotob kisa sa akoon na iyan totoo. Mas gusto nindang sabihon na an mga tala nin milagro sa Biblia mga osipon, leyenda, o suanoy na eroestorya, imbes na estudyaran an posibilidad na iyan talagang nangyari. Alagad an siring na punto de vista prehuwisyado asin dai nin itinataong marigon na dahelan na isikwal an Biblia bilang totoo. An mas halangkaw na gradong pagkritika may seryosong mga diperensia, asin an pagsalakay kaiyan sa Biblia nasudya sa pagpaheling na an Biblia bakong Tataramon nin Dios.
An Biblia daw Sinusuportaran nin Arkeolohiya?
15, 16. An pag-eksister nin siisay na suanoy na namamahala na sinasabi sa Biblia pinatunayan nin arkeolohiya?
15 An arkeolohiya sarong klase nin pagsiyasat na mas marigon an pasisikadan kisa sa mas halangkaw na gradong pagkritika. An mga arkeologo, sa pagkotkot sa mga tada nin nakaaging mga sibilisasyon, sa dakol na paagi dinugangan an satong pakasabot sa kamugtakan nin mga bagay kan suanoy na mga panahon. Huli kaini, bakong makangangalas na an rekord nin arkeolohiya paorootrong minaoyon sa nababasa niato sa Biblia. Kun beses, binindikar pa ngani nin arkeolohiya an Biblia tumang sa mga kritiko kaiyan.
16 Halimbawa, sono sa libro ni Daniel, an ultimong namamahala sa Babilonya bago iyan nadaog nin mga Persiano Belsasar an ngaran. (Daniel 5:1-30) Mantang garo baga dai nasasambitan si Belsasar sa luwas kan Biblia, an sahot sala an Biblia asin na nungka na nag-eksister an tawong ini. Alagad kan ika-19 siglo, may nagkapirang saradit na bungbong na nasusuratan sa cuneiforme na nadiskobre sa pirang kagabaan sa timog na Iraq. Nadiskobre na iyan may kaibang pamibi para sa salud kan pinakamatuang aki ni Nabonido, hade sa Babilonya. An ngaran kan aki? Belsasar.
17. Paano niato ikapaliliwanag an bagay na si Belsasar inaapod na hade kan Biblia, mantang inapod siang prinsipe nin kadaklan na inskripsion?
17 Kaya may nabuhay na an ngaran Belsasar! Pero, sia daw hade kan bumagsak an Babilonya? An kadaklan na dokumento na nakua pagkatapos kaiyan inapod siang aki kan hade, an prinsipeng maeredar kan korona. Alagad an sarong dokumentong cuneiforme na inaapod na “Bersong Tala ni Nabonido” nagtao nin orog na liwanag sa tunay na katongdan ni Belsasar. Iyan nagbareta: “Sia [si Nabonido] ipinagkatiwala an ‘Kampo’ sa saiyang pinakamatua (aki), an panganay, an mga hukbo sa gabos na lugar sa nasyon pinagbotan nia na pumasakop sa saiyang (pangengenot). Binutasan nia (an gabos), ipinagkatiwala nia sa saiya an pagkahade.” Kaya ipinagkatiwala ki Belsasar an pagkahade. Daing duwa-duwa, sa katunayan ginibo sia kaiyan na hade!d An relasyon na ini ni Belsasar asin kan saiyang ama, si Nabonido, nagpapaliwanag kun taano ta, kaidtong ultimong bangkete sa Babilonya, iinalok ni Belsasar na gibohon si Daniel na an ikatolong namamahala sa kahadean. (Daniel 5:16) Mantang si Nabonido an enot na namamahala, si Belsasar mismo ikaduwa sanang namamahala sa Babilonya.
(Ipagpapadagos sa masunod na luwas.)
[Mga Nota sa Ibaba]
a An “mas halangkaw na gradong pagkritika” (o “metodong historiko-kritiko”) sarong termino na ginagamit para sa pag-adal sa Biblia na an katuyohan aramon an mga detalye na arog baga kan kun siisay an autor, pinagkuanan, asin panahon nin pagsurat kan kada libro.
b Halimbawa, an Ingles na parasurat nin bersong si John Milton isinurat an saiyang nobleng plosa na “Paradise Lost” sa laen na gayong estilo sa saiyang bersong “L’Allegro.” Asin an saiyang politikal na mga pulyeto isinurat sa iba naman na estilo.
c An kadaklan na intelektuwal ngonyan may tendensiang magin rasyonalistiko. Sono sa diksionaryo, an rasyonalismo nangangahulogan nin “pagsarig sa rason bilang basehan sa pagpatunay sa relihiosong katotoohan.” An mga rasyonalista hinihingoang ipaliwanag an gabos may koneksion sa tawo imbes na konsideraron an posibilidad nin paghiro nin Dios.
d Interesante nanggad, an estatuwa nin sarong suanoy na namamahala na nanompongan sa amihanan na Siria kan mga taon nin 1970 nagpaheling na bakong pambihira para sa sarong namamahala na apodon na hade mantang, sa estriktong pagtaram, sia may mas hababang titulo. An estatuwa sa sarong namamahala sa Gozan asin may inskripsion sa Asiriano asin Aramaiko. An inskripsion sa Asiriano inapod an tawo na gobernador nin Gozan, alagad an katimbang na inskripsion sa Aramaiko inapod siang hade. Kaya may kaagid an pag-apod ki Belsasar na prinsipeng maeredar kan korona sa opisyal na mga inskripsion na Babilonyo mantang sa Aramaikong kasuratan ni Daniel sia inapod na hade.