Ifibelesho Ifilwalika—Ni Ndalama Shinga Shipooswapo?

IPINDA lya ciDanish lisoso kuti, “Ukulwala ni cibinda wa muntu onse.” Uuli onse uwalwalapo ubulwele bwa mutatakuya kuti asumina fye bwangu ukuti uyu “cibinda” alibo wakaluka mu cine cine! Lelo, pambi kuti mwasunguka ukwishibo kuti mu cifulo ca kuba cibinda, ukulwala ilingi line kuba fye kwati mweni walaalikwa. Icipani ca U.S Centers for Disease Control and Prevention catila pa nshiku shonse isho abalwele bekala mu cipatala, amaperesenti 30 aya isho nshiku yabomfiwa ku kundapa amalwele no kucenwa ifingasengaukwa. Cinshi cilenga? Caba fibelesho ifilwalika kabili ifya busanso. Langulukeni ifya kumwenako fimo.

UKUPEEPA FWAKA. Ira, uwa myaka 53, alilwala ubulwele bwa kuli bapwapwa—pa mulandu wa kupeepa fwaka pa myaka mupepi na 40. Pa kuti ondapwe, akabila ukulapeelwa oxygen wa mu mabotolo uushitwa pa madola 400 mu mweshi umo. Mu 1994, apoosele ndalama amadola 18,000, pa kutekwa mu cipatala inshiku 9, ne ndalama shonse pamo ishapooselwe pa kundapa Ira ulya mwaka shafikile ku madola 20,000. Nalyo line, ici tacipamfya Ira nangu panono ukuti aleke ukupeepa fwaka. Atila, “icilaka ca fwaka calimpesha amano.”

Te Ira fye eka akwato bu bwafya. Nangu cingati amasanso ya kupeepa fwaka yantu yaishibikwa bwino, abantu mu fyalo ifingi balapeepa imishanga ya fwaka amabilioni mupepi na 15 cila bushiku. Mu United States, indalama shipooswa pa kundapa amalwele yaletwako no kupeepa shatunganishiwa ukuba amadola amabilioni 50. Ici cilepilibula ukuti nga twaakenye pali fyonse, icipaketi cimo na cimo ica fwaka yashitilwe mu 1993, indalama mupepi na madola 2.06 shapooselwe pa kundapa amalwele yaletwako no kupeepa fwaka.

Indalama shipooswa pa kundapa amalwele yaletwako no kupeepa fwaka kuti shatendeko kufula ilyo fye umo afyalwa. Ukupeele ca kumwenako cimo fye, mu United States ukufwailisha kumo kwasangile ukuti abana abafyalwa ku bafyashi abapeepa balicilapo imiku ibili ukuba mu busanso bwa kukwata imilomo atemwa ifyamfu fya filonda filonda, imibele iyo iingakabila ukulepulwa ukufika ku miku ine pa nshita lintu balefisha imyaka ibili. Icipimo caakanishiwa ica ndalama shipooswa pa kundapa ubu bulwele inshita ya bumi bwa muntu yonse madola 100,000. Kwena, ubulanda bwa mu muntontonkanya ubwa kufyalwa uwalemana mu mipangilwe bwalicilapo pa cipendo ca madola yapooswa.

Bamo basoso kuti isho ndalama shishaifulila ishipooswa pa kundapa amalwele yaletwako no kupeepa fwaka shinono nga nshi pantu abengi abapeepa fwaka balafwa libe ninshi tabalapoka mwabombeni. Nangu cibe fyo, The New England Journal of Medicine yatila, “iyi nsondwelelo kuti yaimye fikansa; na mu kulundapo, abengi kuti basumine fyo ukufwa bwaice bwaice pa mulandu fye wa kupeepa fwaka taili ni nshila yabamo ukutemwa iya kusengaukilamo indalama shipooswa pa kundapwa.”

UKUNWISHA UBWALWA. Ukunwisha ubwalwa e cilenga amalwele ayengi, ukusanshako no kufimba kwa libu, ubulwele bwa ku mutima, amalwele ya mu mala, ifilonda fya mu mala, e lyo no kufimba kwa ndusha. Na kabili kuti kwalenga umuntu ukwambula bwangu amalwele yambukila pamo nga kalaso. Ukulingana na Dokota Stanton Peele, mu United States, cila mwaka “amadola amabilioni 10 yalabomfiwa ku kundapa abantu abafilwa ukulama iminwene yabo.”

Ilingi line ubwalwa bulambukila akanya akali mwi fumo. Cila mwaka mu United States mweka amakumi ya makana aya bana bafyalwa abalemana pa mulandu wa kuti banyinabo baleenwa ilyo baali ne fumo. Bamo pali aba bana balisangwo kuti bafyalwa no bulema bwapusanapusana ubulengwa no bwalwa (Fetal Alcohol Syndrome), kabili ilingi line aba bana balambukilwa fye na ku muntontonkanya na ku mubili kwine. Icipimo caakanishiwa ica pali cila mwana uufyalwa uwalemana ica pa ndalama shonse ishipooswa pa kumundapa mu nshita ya bumi bwakwe bonse catunganishiwa ukuba amadola amabilioni 1.4.

Apo ubwalwa bulacefyako amaka ya kuilama, ilingi line ukunwisha ubwalwa e kulenga nga nshi ukupuuka kwa bukali, umwingafuma no kucenwa ukwingakabila ukuteenshiwa mu cipatala. Na kabili kulabako ubonaushi bwa kapela makufi ubulengwa na bensha ba motoka ilyo bakolelwe. Langulukeni ifya kufumamo pali Lindsey, umukashana wa myaka 8 uyo uwaishilefwampulwa mu cipuna ca ku numa ica muli motoka wa kwa nyina ilyo namutekenya wakolelwe aishilepunkana na bo. Lindsey apwile imilungu 7 mu cipatala kabili akabiile ukulepulwa ukwingi. Indalama shapooselwe pa kumundapa shalicilile pa madola 300,000. Apuswike fye kwempe nga alifwile.

UKUBOMFYA IMITI IKOLA. Kasapika umo atunga ukuti mu Amerika indalama shipooswa mu mwaka pa mulandu wa kubomfya imiti ikola shifika ku madola amabilioni 67. Joseph A. Califano Jr., umukalamba wa kabungwe kamona pa Fikunkumya na pa Kubomfya Ifikola uwa pa Columbia University mu New York, alumbula ulubali na lumbi ulwa ubu bwafya ulusenda indalama ishingi: “Abana bafyalwa ku bafyashi babomfya imiti ikola, babula na pa kubiikwa mu miputule umusungilwa utunya mu cipatala umo balipila amadola 2,000 pa bushiku bumo, icishalecitika imyaka 10 iyapitapo. . . . Pa kukusha umwana uwapusunsuka kuti casenda indalama amadola milioni umo.” Mu kulundapo, Califano atila, “ukufilwa ukuya ku fipatala fya ba mafumo no kukanafwaya ukuleka ukubomfya imiti ikola ku “bali pa bukulu” e kwalengele ukuti Abasakamana abalwele mu fya ndalama bapoose amadola amabilioni mupepi na yatatu mu 1994 pa kusakamana abalwele bateekelwe mu cipatala pa mulandu wa kubomfya imiti ikola.”

Ilyo twalanguluka ukucula kwa muntu ukushaikulila pa mulandu wa ifi fintu fyabipa, tulacililako kuba no bulanda. Ukukansana kwa mu fyupo, abana balekeleshiwa, no kubulwa indalama e mafya yamo ayaseeka ayambukila indupwa umwaba ababomfya imiti ikola.

BUCISENENE. Mu United States abantu ukucila pa mamilioni 12 balambula amalwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba cila mwaka, ukulenga United States ukukwata impendwa yakulisha nga nshi iya balwala amalwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba ukucile fyalo fimbi ifyatumpuluka. David Celentano uwa pa Johns Hopkins University School of Hygiene and Public Health, eta cene, “umuseebanya wa calo conse.” Indalama shipooswa pali aya malwele yeka yeka fye, ukufumyako bulwele bwa AIDS, kuti shafika ku madola amabilioni 10 mu mwaka umo. Abapungwe e baaba mu busanso bwine bwine. Ici tacingatusungusha! Ukulingana no kushimika kumo, pa nshita lintu balefika mu gredi 12, amaperesenti 70 pali bene ninshi baliibimbapo mu kwampana kwa bwamba kale na maperesenti mupepi na 40 ninshi balyampana kale na bantu mupepi na bane.

Ubulwele bwa AIDS mu bwine bweka cikuko cikalamba ku butuntulu bwa bumi. Umuti uwaliko ku kwamba kwa 1996 uwalebomba bwino nga nshi—uwa kucilikila protease uo basakaanyamo no muti walebomfiwa kale—waleshitwa pa kati ka madola 12,000 ukufika ku madola 18,000 pa mwaka ku kupeela fye umuntu umo. Lelo ishi ni ndalama fye ishinono lintu twalinganya ku ndalama shishingapendwa ishipooswa pa bulwele bwa AIDS, ishisanshamo ishonaika pa mulandu wa kulaalikisha incito ukwa walwala ubu bulwele ne nshita abalemutensha bapoka ulusa lwa kufuma pa ncito nelyo pa sukulu. Catunganishiwa ukuti ukufika mu mwaka wa 2000, akashishi kalenga ubulwele bwa AIDS aka HIV e lyo no bulwele bwine bwa AIDS fikaba nafikufya amadola amabilioni 356 ukufika ku madola amabilioni 514 apapele calo conse—icilingene fye no kufumyapo ubunonshi bonse ubwa calo ca Australia atemwa ica India.

ULUKAAKALA. Ilyo aali dokota mukalamba uwa fya kulepula mu calo ca United States, Joycelyn Elders ashimike ukuti indalama shapooselwe ku kundapa amalwele yalelengwa no lukaakala shali amadola amabilioni 13.5 mu 1992. Presidenti wa calo ca United States Bill Clinton atile: “Umulandu umo uwalenga ukusakamana abalwele ukuba ukwakoso mutengo mu Amerika wa kuti ifipatala fyesu ne miputule ya kusakamaninamo abalwele baleshikila fyaisulamo abantu abacenwa fye na balaswe mfuti. Mu kuba no mulandu usuma magazini wa The Journal of the American Medical Association iita ulukaakala mu United States ukuti “bulwele ubwakuma icintubwingi conse.” Ukushimika kwatwalilila ukuti: “Nangu cingati ulukaakala te bulwele bwa ‘cine cine,’ ifyo lucita pa bumi bwa muntu no bwa cintubwingi fyabipa fye nga malwele ayengi aya ku mubili—limbi fye no kucilapo.”

Ifipatala 40 mu Colorado fyashimika ukuti icipimo caakanishiwa kuli umo umo uwa finakabupalu fya lukaakala ica ndalama shapooselwe mu myeshi fye 9 iya kubalilapo mu 1993 cali amadola 9,600. Ukucila pali hafu wa batekelwe mu cipatala tabalembeshe scheme, kabili abengi pali aba balifililwe nelyo tabaalefwaya ukuilipilila ifipooswa. Imibele ya musango yo itungulula ku kuniina kwa misonko, ukuniina kwa misonko ya inshuwalansi, no kunininako kwa ndalama shilipilwa ku cipatala. Akabungwe ka Colorado Hospital Association kashimiko kuti: “Ifwe bonse tulakapiilamo.”

Ukuleka Ifi Fibelesho

Ukulingana na bantunse, cimoneke fyo takwabako isubilo lya kuti ifi fibelesho ifilwalika kuti fyalekwa. Ukushimika kwa Columbia University kwatila, “Amerika te Bala lya Edene e co tatwakatale atulesha ukubomfya ifikola fyonse. Lelo nga ca kuti twabombesha ukuleka ifi fibelesho fimo fimo, icikafumamo cikaba icisuma nga nshi pantu abana bakalafyalwa abatuntulu, ulukaakala na bumpula mafunde fikacepako, imisonko kuti yacepako, ifipooswa pa kusakamana ubumi kuti fyacefiwako, ubukumu kuti bwafulilako, abasambi bali no kulasambilila bwino kabili ubulwele bwa AIDS kuti bwacepanako.”

Inte sha kwa Yehova basanga Baibolo ukube ya kwaafwa nga nshi pa kuti ico cingacitwa. Baibolo taili citabo yaweyawe. Yalipuutwamo na Kabumba wa muntu, Yehova Lesa. (2 Timote 3:16, 17) E “uukusambilisho kuti ucenjele, [e] uukwensha mu nshila iyo ufwile ukuyamo.” (Esaya 48:17) Ifishinte fyaba muli Baibolo fya cine cine, na bonse abakonka ukufunda kwa iko balamwenamo apakalamba.

Ku ca kumwenako, pa nshita imo Esther aali kapeepa wa fwaka umwine mwine.a Pa numa ya kutendeka ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova, uwalemusambilisha Baibolo amulaalike ukuyatandalila amaofeshi yakalamba aya calo conse aya Nte sha kwa Yehova mu Brooklyn, New York. Pa kubalilapo, Esther aali uwashiimashiima. Pa kwishibo kuti Inte sha kwa Yehova tashipeepa fwaka, alisakamikwe fintu aali no kucita akasuba konse. E co Esther alongele umushanga umo mu kacola kakwe, ukutontonkanyo kuti nga aumfwa icilaka ca kupeepa, kuti afumapo fye mu bumfisolo ukuya ku cimbusu. Nga fintu fye apangile, pa numa ya kumutandashako panono Esther aingile mu cimbusu ca banakashi no kufumya umushanga. Lelo apo pene amwene icintu cimo. Icimbusu cali ica busaka icine cine, kabili mwali akaceena akasuma nga nshi. Esther ebukisho kuti, “Nalifililwe ukulamfya cilya cifulo ukupitila mu kupeepelamo fwaka, e co naukumpiile mu cimbusu. Kabili ulya wali e mushanga wa kulekeleshako nabalile njikatapo!”

Ukushinguluka icalo conse, amamilioni ukupala Esther balesambilila ukumfwila ifishinte fya Baibolo. Balanonkelamo, kabili balabombako ifintu fimo ifisuma mu mekalo yantu bekala. Icacindamisha, balacindika Kabumba wabo, Yehova Lesa.—Linganyeniko Amapinda 27:11.

Nangu ca kuti ukubombesha kwa muntu takwingaletako “Ibala lya Edene,” Baibolo isoso kuti Lesa akacite co. Petro wa Cibili 3:13 atila: “Imyulu ipya ne calo cipya e fyo tulolela, umwaikalo bulungami, umwabele cilayo [ca kwa Lesa].” (Linganyeniko Esaya 51:3.) Muli cilya calo cipya, ukundapwa takwakabe na kabili ca kusakamika, pantu abantu bakaipakisha ubutuntulu bwa bumi ubwapwililika—nga fintu Lesa afwaile ukufuma ku kutendeka. (Esaya 33:24) Bushe kuti mwatemwa ukusambilila ifyafulilako pa lwa malayo ya kwa Lesa? Inte sha kwa Yehova bakaba aba nsansa ukumwafwilisha.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

© 1985 P. F. Bentley/Black Star