Ubusuma Bwaba Mu Kushinshiila Kwa Nama
KU ULEMBA LOLENI! MU KENYA
UTULO—mupepi ne cakaniko cimo muli fitatu ica nshita ya bumi bwesu ciya ku tulo. Mu cifulo ca kuba ngo konaule nshita, utulo tulaafwa nga nshi umubili no muntontonkanya. E co utulo twaba ca bupe cishaiwamina ukufuma kuli Lesa.—Linganyeniko Ilumbo 127:2.
Mu kushininkisha, utulo tulaafwa nga nshi no bwina nama. Mu cine cine, inama ishingi shilasendama mu nshila shaibela nga nshi, limo limo isha kusekesha, kabili ilingi line ishapusanako. Natumone ifya kumwenako finono.
Inama Ishilaalisha
Bonse abamonapo uko inkalamo isendeme ninshi amabondo yali mu muulu mu kasuba kalotoka aka muno Afrika kuti basondwelela ati uyu munkalamo kuti atekwa filya fine fitekwa nyau. Nangu cibe fyo, te fintu caba iyo. Kalemba wa mu mwanda wa myaka uwalenga 17 Thomas Campion alembele ati: “Nani engafwaya ukubala inkalamo isendeme?” Ee, nangu fye ni mupeteka mbafu alakabila ukusendama—amaawala mupepi na 20 cila bushiku—pa kuti abe na maka ya kulunga bwino.
Langulukeni, na kabili, tuatara, inama ya misuula iyapala insamba iisangwa ku New Zealand. Ipoosa mupepi na hafu wa mwaka ninshi ileshinshiila. Na kuba, tuatara alikwatisho tulo ica kuti alapona mu tulo ilyo alelye filyo fyakwe! Lelo uku konse ukusendama kulamwaafwa nga nshi, pantu basayantisti batunganya ukuti ba tuatara bamo kuti baikalako imyaka mupepi na 100!
Ukupala ulushimi pa lwa kwa Rip Van Winkle, inama shimbi na sho shilasendama inshita iitali. E cilenga ukuti ishingi shipusunsuke mu mpepo. Ilyo ishilasendama, inama ilalonganika amafuta ayengi mu mubili ayakalabomba nge fya kulya mu nshita ntali ikasendama. Cinshi, nangu ni fyo, cafwa inama ilele ukukanafwa ku mulandu no kukata? Nga fintu icitabo citila Inside the Animal World cilondolola, bongobongo aleba umulopa ukupangako ifintu fimo, ifya kulwisha ukukata ifya cifyalilwa fye. Ilyo inama yatalalisha sana kwashala fye ukuti ikate ku mpepo, umutima wa iko utunta fye panono; ukupeema na ko ifyo fine kuba fye panono. Awe e pa kupona mu tulo twine twine, kabili kuti twasenda imilungu iingi.
Bushe Kasendama ‘Uku Ninshi Kalepupuka’?
Inama shimo shisendama mu nshila shaibela nga nshi. Langulukeni icuni ca pali bemba iciitwa sooty tern. Ilyo ka sooty tern kafuma mu cisansala, kalaya kuli bemba no kutwalilila ukupupuka ukwabula ukwimininapo pa myaka yafulilako! Apantu amapindo ya kako tayapangilwa ukwenda pali bemba kabili takakwata ifikasala ukupala ifyuni fya kuli bemba fimbi ifingalenga kene ukwikala pali bemba, ka sooty tern kalatiina ifyo kuti kafwila pali bemba. Kalya utusabi tunono pa muulu wa menshi.
Lelo ni lilali kasendama? Icitabo citila Water, Prey, and Game Birds of North America catila: “Te kuti tusose ati tusendama pali bemba apantu amapindo ya tuko kuti yabomba. Basayantisti bamo batila utu tuni tufwile tusendama uku ninshi kalepupuka.”
Ukusendama mu Menshi
Bushe isabi lilasendama? Ukulingana na The World Book Encyclopedia, pa nama sha mongololo, “ifikulika, ifyuni, ne nama sha ku mulundu epela e fisendama fye mu cine cine, mu kuba na bongobongo ukutuusha.” Nangu ni fyo, isabi lilaipakisha ukutuusha ukwapalo kusendama—nangu cingati ilingi talisala amenso.
Isabi limo lisendama kabafu; limbi, lilapilibuka nelyo ukulosha umutwe pa nshi. Isabi limo ilikota, ukupala flounder, likala pa mulimba wa bemba ilyo lilelola. Nga lyasendama, lilatampa ukwelela lwa pa muuluko.
Isabi lyayemba ilitwa parrot fish lilacita utuntu twaibela ilyo lishilasendama: Lilafwala “ilaya lya kusendama na lyo.” Ilyo inshita ya kutuusha yapalama, lilafumya limbwelimbwe, nelyo amenshi yatelela, ayakumana fye umubili onse. Mulandu nshi? Kalemba wa pa fya bubumbo Doug Stewart atila: “Napamo ku kucilikila inama mbi ku kulishiba.” Lilafuula uyu mwingila watelela ilyo lyashibuuka.
Ba seal mu kupalako balacitako ifintu fimo ifya kusekesha ilyo bashilasendama. Balapuuta imikoshi yabo ukupala balloon, ukupanga icapala ica kufwala ilyo kwaba ukubunda. Pa kulaelela muli iyi nshila, kuti basendama ilyo bali pa muulu wa menshi ninshi nabapekula imyona pa kupeema.
Ukusha Ilinso Limo Lilelolesha
Kwena, ukusendama mu mpanga kulenga inama ukucilapo kube cinakabupalu ku nama mbi. E co inama ishingi shiba kwati nashisha ilinso limo lilelolesha. Babongobongo ba shiko balatwalilila ukuswatuka na lintu shisendeme, icilenga ukuti shumfwe nga kwabako akacongo akali konse akengaleta ubwafya. E lyo inama shimbi shena shilapusuka ukupitila mu kulacencentacencenta. Ku ca kumwenako, ifyuni ifisendeme nge bumba fikalashibatuka mu nshita mu nshita no kulolesha, epali kwaba ubusanso.
Imikuni ya tutili nelyo bacolwa muno Afrika na yo ine ilailonda mu nshita sha kutuusha. Limo limo umukuni onse kuti walaalangana fye pa nshi ninshi nawimya ne mitwe kwati taulele. Mu nshita mu nshita, inama imo ili no kuwila kabafu no kupona mu tulo utwine twine. Cilya papita baminiti banono, iba ni nshita ku nama imbi na yo ukusendama.
Insofu na sho mu kupalako shisendama ngo mukuni onse. Nangu cibe fyo, ilingi line ishikalamba shilatwalilila ukwiminina kabili tashisendamisha, shilesula amenso mu nshita mu nshita, ukwimya no kupeepula amatwi yashaikulila ku kacongo akali konse aka busanso. Ilyo ishi ishikalamba shilelonda, ishinono shilaala kabafu no kupona mu tulo utwine twine. Mu citabo cakwe Elephant Memories, kalemba Cynthia Moss ebukisha uko amwene umukuni onse uwa nsofu wasendama: “Ishabalilepo shinono, lyene pakonkele ishikulileko, na mu kupelako ishikalamba ishikota shonse shalilele pa nshi no kupona mu tulo. Ilyo umweshi wabalike shalemoneka kwati mabwe yabuutulukila, lelo iminkonono ishaikulila, iishalepumfyanishiwa e yalelangilila ukuti te mabwe iyo.”
Tucili tukasambililapo na fimbi pa lwa misendamine ya nama. Lelo lintu mwalanguluka pa tunono uto twaishibako, bushe tacimulenga ukutontonkanya pa lwa mano ya kutiinya aya ‘Walengele ifintu fyonse’?—Ukusokolola 4:11.