Isambililo Ukufuma ku Nongo ya Mafuta

Ukutiinya kwa nkondo kwaba pali fimo ifya ku bwaice sana ifyo njibukisha, maka maka lilya twafulumwike ku kupusushe myeo yesu ku mpela ya Nkondo ya Calo iya 2, lintu nali fye ne myaka ine. Twali 7 pa lupwa lwesu, kabili twaleikala mu East Prussia, icaali lubali lwa Germany pali iyo nshita.

NALOLEKESHE mu mfifi iya kutiinya, no kukutika ku ndeke shiponya amabomba isha bena Russia ishalepalamina. Mu kupumikisha, ukubyata ukwa kupofwisha no kupuuka kwa kukomya amatwi kwaocele amatanki ya mafuta ayali lwa mupepi fye. Ishitima twalimo lyalitenkene pa nyanji, na bantu balipundile. Lelo mu kwangufyanya shilya ndeke shiponya amabomba shalipitile, no lwendo lwesu lwalitwalilile.

Pa nshita imbi, nashibwike mu tulo utwakuputaukisha, no kumona umwanakashi uwalepunda lintu aleesha ukufuma mwi tolokoshi lya ng’ombe twanininemo. Tata e waikete ulya mwanakashi no kumukululwila mu kati. Ulya mwanakashi alisendeme utulo mupepi no mwinshi ninshi nafukatilo mwana wakwe. Ilyo ashibwike, asangile umwana naafwa ku mpepo. Lyene abaume bapoosele icitumbi ku nse mu mfula yabuuta, kabili nyina, pa kuba no bulando bukalamba afwaile ukwisule ciibi no kutolokela ku nse pa kuti afwile pamo na mwane.

Pa kuti tucingililwe ku mpepo iyabipisha, imbabula iyatunkuka yabikilwe pa kati ke tolokoshi lyesu. Akamwina ka nkuni ku lusoso lwe tolokoshi kalebomfiwa buce buce ukwipikila ifyumbu. Na kabili imifuko ya fyumbu yabombele nge misengele, pantu ukulaalapo kwaletucingililako eyefilya ku kutalala kwa mbao sha pa nshi ye tolokoshi.

Mulandu nshi twalefulumukila ku kupususha imyeo yesu? Ni shani fintu ulupwa lwesu lwapuswike pa myeshi iingi nge mbutushi? Lekeni mwebeko.

Intuntuko ya buYuda

Nine kasuli pa bana basano kabili nafyelwe pa December 22, 1940 mu Lyck, East Prussia (nomba ni Elk, Poland). Ku mpela ya ba 1700, ukupakasa kwa mipepele kwafulumwine ifikolwe fyandi ifya ciYuda ukufuma mu Germany. Bakuukile ku Russia muli kumo ukululumba ukwa bacinkupiti ukwa mu lyashi lya kale. Lyene, mu 1917, Shikulu uwafyele Tata, pa kuba umuYuda alifulumwike mu mushi wakwe lwa mupepi no mumana wa Volga pa mulandu wa kukalukilwa kwa baYuda mu Russia pali iyo nshita.

Shikulu alisuminishiwe ukubo mwikashi wa mu Germany, kabili East Prussia amoneke nge cifulo ica cibote. Abakwete amashina ya kubalilapo aya ciYuda bapokelele amashina ya ciGermany. Muli fyo, tata uwaishibikwe nga Friedrich Salomon asangwike Fritz. Lubali lumbi, Mayo, ali umwina Prussia. Mayo na Tata uwali kalisha wa filimba, baupene mu 1929.

Imikalile ya bafyashi bandi yamoneke nge yaiswilemo insansa ne subilo. Mama uwe shina lya Fredericke pamo na Nyina uwe shina lya Wilhelmine (ku lubali lwa kwa Mayo) bakwete ifarmu lyalinga, uko ulupwa lwesu lwali ulwapokelelwa nga nshi. Pa lupwa lwesu twatemenwe ukwimba. Mayo e walelishe ng’oma mwi bumba lya bakacinda ilya kwa Tata.

Ukutaasha kwa baNazi

Mu 1939, imibele ya mapolitiki yatendeke ukubipa. Icainikwe ipange lya kwa Adolf Hitler ilya kupelako ilya kupwishishamo ubwafya bwa baYuda lyatendeke ukucusha abafyashi bandi. Fwe bana tatwaishibe ukuti twatuntwike ku buYuda, kabili tatwaishibe pa lwa cene ukufika fye ne mfwa ya kwa Mayo mu 1978—ninshi Tata alifwa papitile ne myaka 9.

Tata aingile ncito ya bushilika mu Mulalo wa bena Germany pa kuti kwibo wa kumutunganya ukuti muYuda. Pa kubala, abombele mwi bumba lya bakalisha wa nyimbo. Nangu cibe fyo, umuntu umo, uyo mu kumonekesha, uwaishibe icikulilo ca kwa Tata, asokolwele ukuti Tata ali umuYuda, e ico ulupwa lwesu lonse lwalilubulwishiwe no kukopwa ifikope. Incenshi sha ciNazi shafwailishe nga ca kuti twalemoneka nga baYuda nangu iyo. Ku ce shuko, tufwile twamoneke nga bena Germany, e co tabatwikete nelyo ukutukaka.

Lintu Germany asanshile Poland pa September 1, 1939, mu cifulo cesu umwali umutende mwaishile umwenso. Mu kwangufyanya, Mayo afwaile ukukuukila ku cifulo ukwaliko bwino, lelo abalashi ba ciNazi balikeenye ulupwa ukucite fyo. Lyene, lintu imilalo ya bena Russia yapalamine ku East Prussia mu lusuba lwa 1944, abena Germany bapingwilepo ukufumya abantu mu Lyck na mu ncende isha mu mbali. Bushiku bumo mu July, twapeelwe fye amaawala 6 aya kushe ng’anda yesu.

Ukufulumuka kwa Bengi mu Kupelelwa

Mayo calimupeseshe amano. Cinshi twalasenda? Ni kwi tulelola? Twalaenda shani? Bushe tukatala atubwela na kabili? Ulupwa lumo lumo lwalekabila ukusende fipe ifinono. Mayo, mano mano asalile ifipe ifyalekabilwa—ukubikako fye ne nongo iikulu umwali amafuta ya ng’ombe pamo ne minofu ya nkumba—ifyo twaali no kusenda ukwabulo bwafya. Indupwa shimbi shasalile ukusende fikwatwa fyabo ifyauma umutengo.

Pa October 22, 1944, ifita fya bena Russia fyaingile mu East Prussia. Kalemba umo alondolwele ati: “Tacali ca kupapa ukuti ifita fya bena Russia ifyamweneko ukwipayaulwa kwa ndupwa shabo no kocewa kwa mayanda yabo na mabala yabo fyalefwaya ukulandula.” Ukupomona kwaletele umwenso mu East Prussia onse, kabili abantu mu kupelelwa balifulumwike.

Pali iyo nshita twali mbutushi, ishaleikala akatalamukila ku masamba mu East Prussia. Ukwabuka Bemba wa Baltic e nshila iyasheleko iya kufulumukilako, e co abantu bafulumukile ku musumba wa cabu uwa Danzig (ilelo ni Gdansk, Poland). Kulya bakambishe abantu ukufyuka mu kampampa pa kubomfya ingalaba. Ulupwa lwesu lwalicelelwe kwi shitima ilyali no kututwala ku kuyanine ngalaba iisenda bantu iya bena Germany iitwa Wilhelm Gustloff, iyaimine pa January 30, 1945, ukufuma ku Gdynia, mupepi na Danzig. Pa numa twaumfwile ukuti iminshinga ya bena Russia yabunshishe ilya ngalaba na bantu nalimo 8,000 e bafwile mu menshi makaasa.

Twalolele ku masamba, pantu inshila ya kuli bemba yaliiselwe. Ilyo ali pa cuti munono uwa bushilika, Tata ailundile kuli fwe mu lwendo lwa mwi shitima, nga fintu nondolwele ku ntendekelo. Tapakokwele, alibweseshe cuti, kabili ifwe pa lwesu twalikonkenyepo no bulendo bwalepa kabili ubwa busanso. Mayo asungile ilye nongo ya mafuta, no kulapungulamo utunono mu nshita mu nshita. Amafuta yafushisheko utulyo utwa kutolaisha mu nshila, na muli ifyo twabakile imyeo yesu mu nshita ya mpepo ishailepela. Ilya nongo ya mafuta yashininkishe ukube yacindama ukucile fyuma ifili fyonse!

Twasukile twafika mwi tauni lya Stargard, uko abashilika abena Germany pamo na kabungwe ka Red Cross bapekenye kicini wa kwipikilamo umuto pa citesheni ce shitima. Ku mwana uwakwete insala iya kuluko mulopa, ulya muto waliweme nga nshi. Twasukile twafika mu Hamburg, Germany, ne nsala pamo no kunaka, lelo twalitashishe pa kuba aba mweo. Batubikile pa farmu mupepi no mumana wa Elbe, pamo na bafungwa ba nkondo abena Russia na bena Poland. Lintu inkondo mu Bulaya yapalamine ku kupwa pa May 8, 1945, imikalile yesu tayaishibikwe fintu yali no kuba.

Ubumi nge Mbutushi

Tata aiketwe ku bena Amerika, kabili balimusungile bwino, maka maka ilyo baishibe ukuti ali ni kalisha wa filimba. Babomfeshe ukucenjela kwakwe mu fya kulisha pa kusefya kwabo ukwa Bushiku bwa Buntungwa. Tapakokwele, Tata alifyukile no kwisa ku Hamburg, uko twakumene cipya cipya mu nsansa. Twaikele mu kayanda akanono, na mu kwangufyanya bamama bonse babili, bafikile mu mutende no kuilunda kuli ifwe.

Nangu cibe fyo, mu kupita kwa nshita, abakaya, ukubikako fye ne calici lyesu ilya Lutheran, batendeke ukukankamba imbutushi ishali ishingi. Bushiku bumo minista umo atandalile ulupwa lwesu. Camoneke kwati ku mufulo asalwile imibele yesu iya kube mbutushi. Tata, umwaume wa bulamba, alifulilwe no kwimina ulya shimapepo. Mayo na bamama babili e bamukenye. Lelo lyene Tata apingile ulya shimapepo no kumusensenta ukumutwala ku mwinshi, e lyo no kumusunkila pa nse. Ukutule lyo Tata abindile ukulanda ukuli konse pa fya kupepa mu ng’anda yakwe.

Pa numa ya ifi fyonse, Tata atampile ukubomba kuli baGerman railways kabili twakuukile ku komboni ku nse ya Hamburg, uko twaikele mwi tolokoshi ilishalebomfiwa. Pa numa Tata alitukuulile ing’anda iisuma. Lelo ukupata imbutushi kwalitwalilile, kabili ilyo naali umwaice nalepumwa sana no kutukaulwa ku baice ba mu mushi.

Ifyo Ulupwa Lwesu Lwasalile Ukwa Kupepa

Ku bwaice, nalesendama mu muputule umo wine na bamama babili. Te mulandu ne cibindo ca kwa Tata, bamama bonse babili balelanda kuli ine pa lwa kwa Lesa, ukwimbe nyimbo, no kubelenga baBaibolo babo. Ukusekelela kwandi mu fya ku mupashi kwalibalamwike. E co, lintu nakwete imyaka 10, naleenda bamailoshi 7 ukuya ku calici pa nshiku sha Mulungu. Kwena, kuti natila nalilengelwe insoni lintu ifipusho ifingi naipwishe tafyaaswikwe mu kufikapo.

Lyene, mu lusuba lwa mu 1951, umwaume umo uwafwele ubusaka akonkonseshe pa mwinshi wesu no kutambika magazini wa Ulupungu lwa kwa Kalinda kuli Mayo. Ulya mwaume atile: “Ulupungu lwa kwa Kalinda lulondolola pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa mu kushika.” Umutima wandi walikubawike, pantu e fyo nalefwaisha. Mayo mu mucinshi alikeene, ukwabulo kutwishika pa mulandu wa kwa Tata uwalekaanya ukupepa. Nangu cibe fyo, nalipaapeete kuli Mayo ica kuti alisumine ukumpokelako magazini. Ilyo papitile inshita, Ernest Hibbing alibwelele no kushalika icitabo caleti “Lekeni Lesa Abe Uwa Cine.”

Pali iyo nshita, Tata aponenwe no busanso ku ncito no kufuniko kuulu. E kutila, lyonse alesangwa fye pa ng’anda, kabili calengele no kuti akalifiwe. Nangu cingati aali ne ca kufwika ku kuulu icamaswako impemba, amaka ya kupitana yena alikwete. Twalepapa pantu talemonekela akasuba, kano fye pa nshita sha ca kulya. Catwalilile ukube fyo pa mulungu uutuntulu. Namwene ukuti lyonse fye Tata nga aluba ninshi ne citabo candi caluba. Lyene, pa nshita imo iya ca kulya Tata anjebele ati: “Nga ca kuti ulya mwaume aisa na kabili, ndefwayo kumumona!”

Lintu Munyina Hibbing abwelele, Tata alitupapwishe ilyo apamine icitabo pe tebulo no kutila: “Muli ici citabo muli cine!” Mu kwangufyanya isambililo lya Baibolo lyalitendekwe, na mu kupita kwa nshita na bambi mu lupwa balitendeke ukusambilila. Munyina Hibbing aishilebe mpanda mano yandi iyacetekelwa kabili cibusa wandi uwa cine. Mu kwangufyanya nalitamfiwe mu Sande Sukulu pa mulandu wa kwebako bambi pa lwa fisumino fyandi ifipya. E co nalifuminemo mwi calici lya Lutheran.

Mu July 1952, pamo na cibusa wandi watemwikwa, natendeke ukushimikile mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa ukufuma ku ng’anda ne ng’anda. Cila Mulungu, Munyina Hibbing alenkonkomesho kuti ndekutikisha mu kusakamanishisha fintu alepeelo bukombe ku bene mayanda. Pa numa ya milungu iinono fye, asontele amayanda ayengi no kutila: “Aya yonse yobe, e po wakulabombela.” Mu kupita kwa nshita, nalicimfishe umwenso kabili nalitungulwike mu kulanda na bantu e lyo no kubashalikila ifitabo fya Baibolo.

Tapakokwele, naishilefikapo ku kubatishiwa mu kulangisho kuipeela kwandi kuli Yehova. Nabatishiwe pamo na Tata pa March 29, 1953, kabili mu mwaka umo wine, Mayo na o alibatishiwe. Mu kupelako, bonse mu lupwa lwesu balibatishiwe, ukubikako nkashi yandi Erika; bamunyinane, Heinz, Herbert, na Werner; na bamama bonse babili abatemwikwa, balibatishiwe ilyo bali mu myaka ya muli ba 80. Lyene, mu January 1959, naishileba painiya, nga fintu abatumikishi ba nshita yonse betwa.

Ubutumikishi mu Calo Cimbi

Tata lyonse fye alenkonkomesha ukufuma mu Germany, kabili nga naibukisha ndamono kuti icalengele cali mwenso wa lyonse akwete pa fyo abantu bakalukiile abaYuda. Nalembeshe ifipepala ifya kukuukilapo ku Australia, mu kuba ne subilo ilya kuyabomba nga mishonari ku Papua New Guinea nelyo pa cishi cimbi ica mu Pacific. Ine pamo na munyinane Werner twafikile mu Melbourne, Australia, pa July 21, 1959.

Mu milungu iinono, nakumenye Melva Peters, uwalebomba ngo mutumikishi wa nshita yonse mu Cilonganino ca Footscray, kabili twalyupene mu 1960. Twalipaalilwe mu kuba na bana babili abanakashi, abaishiletemwa Yehova Lesa no kuipeela kuli wene. Twalitukuta ukwangusho bumi bwesu pa kuti pamo ngo lupwa twingalatwalilila ukufikilisha amabuyo ya ku mupashi. Pa myaka iingi, Melva abombele nga painiya ukufika lintu ukulwala kwamuleseshe ukutwalilila. Pali ino nshita ndi eluda kabili painiya mu Cilonganino ca Belconnen, mu musumba wa Canberra.

Pa mulandu wa fya kukumanya ifya ku bwaice, nalisambilila ukubo wa nsansa kabili uwaikushiwa ne fintu Yehova apayanya. Nga fintu cilangililwe ku nongo ya mafuta iya kwa Mayo, nalitesekesho kuti ipusukilo talyashintilila pa fyuma iyo, lelo pa fintu ifikabilwa ku bumi kabili, mu kucilapo ukucindama, lyashintilila pa kusambilila Icebo ca kwa Lesa, Baibolo no kubomfya fintu isambilisha.—Mateo 4:4.

Ifyebo fyashika ifya kwa Maria, nyina wa kwa Yesu, mu cituntulu fyaba ifya cine ifitila: “Aba nsala [Yehova] abekushe fisuma, na ba fyuma abafumyako iminwe mikutwa.” (Luka 1:53) Mu nsansa kuti napenda balupwa lwandi 47 abaleenda mu nshila ya cine ca Baibolo, ukubikako fye na beshikulu bandi 7. (3 Yohane 4) Aba bonse, pamo pene na bana besu na beshikulu besu aba ku mupashi, Ine na Melva tulelolela inshita ya ku ntanshi iyawamisha iya mutelelwe ilyo tukatentembwa kuli Yehova no kulundanishiwa na kabili ku batemwikwa besu lintu bakabuushiwa.—Nga fintu cashimikwa na Kurt Hahn.

[Icikope pe bula 13]

Ifita fya bena Russia ifyalepalamina mu East Prussia, mu 1944

[Abatusuminishe]

Sovfoto

[Icikope pe bula 15]

Munyinane Heinz, nkashi yandi, Erika, Mayo, bamunyinane Herbert na Werner, na ine pa ntanshi

[Icikope pe bula 16]

No mukashi wandi, Melva

[Icikope pe bula 16]

Inongo iyapala iyi, iyaiswilemo amafuta, e yabakile imyeo yesu