Umwana Uwainikwe ati Mupiina
MU KAMUSHI ka ku Afrika, umwaume uwe shina lya Okot balitemenwe no mukashi wakwe, Matina, pa kubeleka umwana mwanakashi. Balupwa balibendele ku mushi ne fibusa no kubatwalile fya bupe no kupaala umwana ukuti akekale nshiku ishingi pa calo ne nsansa.
Imikalile ya aba baupana yalyafishe kabili yali iya bupiina. Balelima pa ncende inono, kabili ing’anda yabo, umwapapiile Matina, yali ye loba no mutenge wa cani. Balipampamine pa kubombesha pa kuti bengawamyako imikalile ye beli lyabo ukucila fintu baleikala kale. Pa kuti baleicinkulako ulwa ubu buyo, bainike umwana wabo ati Acan, icipilibulo kuti “Ndi Mupiina.”
Cikaba shani kuli Acan ku ntanshi? Imikalile yakwe nga ikaba nge ya bantu abengi mu calo ekala, napamo takasambilile ukubelenga no kulemba. Nga ca kuti akasange ncito ilyo akula, napamo akalafola fye mupepi na madola ya ku Amerika 190 nga kubika shonse pamo pa mwaka. Kabili mu calo ekala, ukutantalila kwa bumi kwaba imyaka fye 42.
Te Acan fye eka akwata ubu bwafya. Pa bantu mupepi na mabilioni 6, amabilioni 1.3 tabafola ukucila pa madola ya ku Amerika 370 nga kubika shonse pamo pa mwaka. Amalipilo ya pa mwaka aya ba mu fyalo fyanonka ni 21,598 mu madola ya ku Amerika nga kwakanya umuntu umo. Cila bushiku abantu 67,000 basanguka abapiina, kabili cila mwaka bantu amamilioni 25 e basanguka abapiina. Abengi bekala mu fyalo ifipiina—mu Afrika, Asia, na Latin America. Lelo na mu fyalo ifikankaala ubupiina ubunono emo bwaba. Kabili abantu abapiina 7 pali 10 banakashi.
Abantu abengi tapali fyo bengacitapo pa bupiina bwabipisha. Bulabapusula ifintu bakabila sana—ifya kulya, ifya kufwala, na mayanda. Kuti bwabapokolola ubuntungwa, umucinshi, amasomo, no butuntulu busuma. World Health Organization isoso kuti: “Ubupiina bulambukila bantu icabipisha pa ciputulwa icili conse ica bumi, ukwambila fye lintu umwana aimitwa, ukufyalwa, no kufikila fye ne mfwa. Bulabombela pamo na malwele yatapata no kulenga bantu abekala mu bupiina ukuculilako nga nshi.”
Lelo bushe imikalile mu fyalo ifipiina tailewaminako? E fyo cili mu fyalo fimo. Lelo te fyo cili mu fyalo ifingi. Magazini ya kulunduluka kwa bantunse iya Choices ilondolola ukuti itontonkanyo lya kuti “ifyalo ifipiina fileya filenonka” ‘lushimi ulwa busanso.’ Mu cifulo ca ico, magazini itila: “Twikala mu calo icishaikatana mu fya bunonshi, takwabo kwikatana pa kati ka fyalo na mu calo cimo na cimo.”
Bushe ubupiina bukatwalilila ukucusha abantunse pe fye? Loleni yalaceeceeta ili lyashi lyapikana mu fipande fikonkelepo no kulangilila ukupikulula kukabako.