Abafungwa ku Bupiina
MU MWAKA wa 33 C.E, Yesu Kristu aebele abasambi bakwe ati: “Ababusu muli na bo pe.” (Mateo 26:11) Cinshi apilibwile? Bushe apilibwile ukuti ubupiina tabwakatale abupwa?
Umukalamba wa United Nations Development Programme, James Speth, atile: “Te kuti tusumine ukuti [ubupiina] bukaba na ifwe pe. Icalo ca ndakai calikwata ubukumu, amano ya kupange fintu no kulamuka ku kupwisha ubupiina fye bonse.” Lelo bushe icalo ca ndakai kuti capwisha ubupiina?
Cilemoneke fyo Icisaka Cikalamba ica ba United Nations cilesubila ukuti ukubombesha kwa bantunse kuti kwapwisha ubupiina, nga fintu kwabilishe imyaka ya pa kati ka 1997 ukufika mu 2006 nge “Myaka 10 iya United Nations iya Kupwisha Ubupiina” iya kubalilapo. United Nations yatubulwile ukubombela capamo na mabuteko, abantu, na mateyanyo ku kutwala pa ntanshi ukulunduluka kwa fya bunonshi, ukulenga bonse ukukwatako ifingaafwa ukuwamye mikalile, ukuwamyako imikalile ya banamayo, no kufushe indalama ne ncito.
Mwandi mabuyo ayakalamba ayo! Lelo bushe abantu mu calo bakatala abayabombapo? Langulukeni amafya yamo ayalenga ukubombesha kwa bantunse ukwa kufumyapo ubupiina ukufilwa.
Insala no Kondoloka ku Nsala
Ayembe, uwikala ku Zaire, asunga abantu 15 mu lupwa lwakwe. Inshita shimo ulupwa lulya fye umuku umo umusunga untu basankanyako katapa, umucele, na shuga pa kuti umfwikeko bwino. Inshita shimo balaala fye nsala pa nshiku shibili nelyo shitatu. Ayembe asoso kuti: “Ndalolela mpaka abana balile nsala e lyo nomba naipike fya kulya.”
Tababa beka muli yi mikalile. Mu fyalo ifipiina, umuntu umo pali basano alaale nsala. Mwi sonde lyonse, abantu amamilioni 800 tabalye fya kulya fyakumanina, kabili amamilioni 200 pali aba, bana. Aba bana tabakula bwino; kabili balalwalilila. Tabacita bwino ku sukulu. Fyonse fi filengo kuti balecula ilyo bakula. E co, ilingi line ubupiina bulalenga ukukanalya ifya kulya fyakumanina, kabili ici cilengo kuti ubupiina bucilileko.
Ubupiina, insala, no kondoloka ku nsala fyaba mpanga yonse ica kuti ukubombesha konse ukwa fya bupolitiki, ifya bunonshi, no kwa buyantanshi kwalyansha. Icine cine, ubupiina tabulecepanako lelo bulecililako fye.
Ukulwala
Ukulingana na World Health Organization, ubupiina e “bulwele bwabipisha ubulenge mfwa” kabili “e cikalamba icilenge mfwa, amalwele no kucula.”
Icitabo ca An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements, 1996 calandilepo kuti abantu napamo amamilioni 600 mu Latin Amerika, Asia, and Afrika tabekala mu mayanda ayasuma—kabili amayanda tayakwata amenshi ayalinga ne mipaipi ya kupitamo busali—ica kuti lyonse imyeo yabo no butuntulu bwa bumi fyaliba mu busanso. Mu calo conse, abantu mupepi na bilioni umo tabakwata menshi ayasuma. Imyanda ya mamilioni tabalye fyakumanina. Ifi fyonse filenga ukuti canshe abapiina ukucilikila amalwele.
Ilingi line abapiina tababa na maka ya kuposha amalwele. Lintu abapiina balwala, napamo te kuti bakwate ndalama sha kushito muti nelyo isha kulipila ku cipatala. Abapiina bafwa ku bwaice; kabili abashifwile ku bwaice napamo balalwalilila.
Zahida, uushitisha pa mushiika mu calo ca Maldives, asoso kuti: “Ubupiina bulaleto kulwala, kabili ukulwala kulengo muntu ukukanabomba.” Kwena, ukukanabomba kulenga ubupiina ukubipilako. Icifumamo mibele ya mutatakuya iya bunkalwe kabili iya kulenge mfwa umo ubupiina buleta amalwele kabili nayo amalwele yalengo bupiina ukubipilako.
Ukubulwe Ncito na Malipilo Ayanono
Na cimbi icilengo bupiina kubulwe ncito. Mu calo conse, abantu amamilioni 120 abengabomba tabasange ncito. E lyo, bambi amamilioni 700 ilingi line balabomba amaawala ayengi pa kuti fye bengafola amalipilo ayanono ica kuti tabakumanisha no kushitamo ifyo balekabila.
Rudeen abomba nga namutekenya wa takisi mu calo ca Cambodia. Asoso kuti: “Ubupiina bulenga ukuti ndebomba amaawala 18 cila bushiku, lelo nalyo line nshifola ishalinga ukuliisha umukashi wandi, abana babili na ne mwine.”
Ukonaulwa kwa Filengwa na Lesa
Ubupiina no konaulwa kwa filengwa na Lesa fyendela pamo. Kasapika wa ku calo ca Guyana, mu Amerika wa ku Kapinda ka Kulyo, Elsa atile: “Ubupiina bulengo konaulwa kwa filengwa na Lesa; uko e kuti—imitengo, umushili, inama, imimana ne fishiba.” Ubwafya na bumbi ubwa mutatakuya ni ubu—ubupiina bulengo konaulwa kwa filengwa na Lesa, ne ci cilenga ubupiina ukucililako.
Imilimine yakokwesha yaba ya kulima pamo pene ukufikila umushili wafumuka nelyo lintu wingabomfiwa ku mifwaile imbi. Cimo cine no kutemaule miti—e kuti ukuteme miti mu mitengo iya kubomfya ku mbao nelyo inkuni nelyo ukutema apa kulima. Ukonaule miti nakubipilako pa mulandu wa kufula kwa bantu mu calo.
Ukulingana na International Fund for Agricultural Development, mupepi na maperesenti 20 aya mushili wa mufundo mu ncende sha kulimamo ifya kulya walyonaika mu myaka yapitapo 30, maka maka pa mulandu wa kubulishe ndalama no kulamuka kwa fya kupangapanga ifyo fikabilwa pa kubakililo mushili. Mu myaka imo ine, amamilioni ya mahekita yalyonaulwa pa mulandu wa mitapilile ishapangwa bwino kabili iishasungililwa bwino. Kabili amamilioni ya maeka aya mitengo yaleonaulwa cila mwaka pa kusange mpanga ya kulimapo nelyo kuteme miti ya mbao nelyo inkuni.
Uku konaulwa kwendela pamo no bupiina mu nshila shibili. Intanshi, ilingi line abapiina balonaule filengwa na Lesa pa kuti fye bengamone fya kulya ne nkuni. Ni shani umuntu engalanda ku bantu pa lwa kulunduluka ukwabulo konaule filengwa na Lesa nelyo ubuyantanshi bwa bana kukula—ukulanda ku bantu abali ne nsala kabili abapiina abo bonaule filengwa na Lesa pa kuti basange fya kulya pali ndakai? Ica bubili, ilingi line abakankaala balonaula ifilengwa na Lesa ifyo abapiina babomfya pa kuti bamwenemo indalama. E co ukonaulwa kwa filengwa na Lesa ku bakankaala na bapiina filengo kuti ubupiina bucilileko.
Amasomo
Uwafwilisha abekashi mu matauni ku calo ca Philippines, Alicia, atile: “Ubupiina e bulenga banamayo ukutuma abana babo mu kulombelesha mu misebo mu cifulo ca kubatuma ku sukulu, pantu nga tabalombele ninshi te kuti balye nangu kamo. Banyina baleshibo kuti balepoosa abana babo mu bwafya bumo bwine abene bapitilemo lelo tabakwata mwa kuloshe fintu.”
Abana napamo amamilioni 500 tabakwata amasukulu ya kuyako. Bilioni umo uwa bakalamba tabaishibo kubelenga no kulemba bwino. Calyafya abashasoma ukusange ncito. E co ubupiina bulenga ukukanasambilila, kabili ukukanasambilila kulengo bupiina ukubipilako.
Amayanda
Ifyalo ifipiina fyalibulisha amayanda, kumo fye ne fyalo fimo ifikankaala. Lipoti imo yasosele ukuti mupepi na milioni umo uwa bekashi ba ku New York City bekala umwa kusungila abashakwata mayanda pa nshita imo ifi mu myaka isano iyapitapo. Na ku Bulaya kwaliba abapiina. Abantu mupepi na 400,000 mu London e balembeshiwa ukuti tabakwata amayanda. Abantu 500,000 tabakwata mayanda ku France.
Mu fyalo fyonse ifipiina, ubwafya bwa mayanda bwalicilapo kubipa. Abantu babutukila ku matauni ne misumba, uko batontonkanyo kuti kwalibe fya kulya, incito, ne mikalile iyawamako. Mu misumba imo, abantu abacila pa maperesenti 60 bekala mu makomboni ya babusu. E co ubupiina bwa mu mishi bulenga ubupiina bwa mu matauni ukubipilako.
Impendwa ya Bantu
Icalenga aya mafya ukubipilako kufula kwa mpendwa ya bantu mu calo. Impendwa ya bantu mu calo yalikulilako ukucila pa miku ibili pa myaka 45 iyapitapo. United Nations yapimo kuti impendwa ya bantu mu calo ikafika ku mabilioni 6.2 mu mwaka wa 2000 kabili mu mwaka wa 2050 ikafika ku mabilioni 9.8. Umo impendwa ya bantu ikula ulubilo ni mu fyalo ifipiina sana. Pa bana amamilioni 90 abafyelwe mu 1995, amamilioni ya bana 85 bafyelwe mu fyalo ifishingabasunga.
Bushe mwasumino ukuti abantunse mu kupumikisha fye kuti babombela capamo no kupwisha amafya ya nsala, ukulwala, ukubulwe ncito, ukonaulwa kwa filengwa na Lesa, ukubulwa amasomo, ukubulisha amayanda, ne nkondo? Napamo te fyo mwasumina.
Bushe ico cilepilibulo kuti takuli isubilo? Awe, pantu ukwabulo kutwishika kukabako ukupikulula mu kwangufyanya fye. Lelo te kupitila mu kubombesha kwa bantunse. Ni shani lyene kukabako? Kabili ni shani pa lwa mashiwi ya kwa Yesu ilyo atile: “Ababusu muli na bo pe”?
[Akabokoshi pe bula 7]
Ifyalo Fyapelekeshako ku Bupiina
Mu 1971 United Nations yapangile amashiwi aya kuti “ifyalo fishalunduluka sana” pa kulondolola “ifyalo ifipiina ifyapelekeshako.” Pali iyo nshita ifyalo fya ifyo fyali 21. Pali ndakai fyaba 48, kabili ifyalo 33 fya mu Afrika.
[Icikope pe bula 5]
Amamilioni ya bantu babomba amaawala ayengi no kufola fye ishinono
[Abatusuminishe]
Godo-Foto
[Icikope pe bula 6]
Ubukankaala no bupiina e ko fyaba
[Icikope pe bula 7]
Abengi bekala mu mayanda ayashalondoloka