Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Mulandu Nshi Nshipoosela Amano ku Filelandwa?

Jesse asosa ukuti: “Inshita shimo ciba fye ica kupumikisha. Kuti ndekutika kwi lyashi mu kulongana, lyene, mu kupumikisha natendeka ukutontonkanya pali fimbi. Pa numa ya maminiti 10 natendeka ukukutika na kabili.”

“POOSAKO AMANO!” Bushe ilingi ulomfwa ayo mashiwi ukufuma kuli bakafundisha nelyo ku bafyashi bobe? Nga ca kuti e fyo cili, napamo uli no bwafya bwa kupoosa amano ku filelandwa. Limbi e calenga no kuti ulefilwa ukucita bwino ku sukulu. Kabili kuti wasanga ukuti bambi tabalekusenamina, ukukumona ngo ukolelwe, nelyo ukukumona fye ngo watalama.

Icabipa sana ca kuti, ukukanapoosa amano ku filelandwa kuti kwakulenga ukukanalunduluka lwa ku mupashi. Na kuba, Baibolo iine ikambisha ukuti: “Cenjeleni ku fyo muumfwa.” (Luka 8:18) Cimbi na co, Abena Kristu bakambishiwa “ukwangwo kucila” ku fintu fya ku mupashi. (AbaHebere 2:1) Kabili nga cilakukosela ukupoosa amano ku filelandwa, kuti cakukosela ukumfwila uku kufunda.

Cinshi cilenga? Inshita shimo ukufilwa ukupoosako amano kuti kwaba pa mulandu wa bulwele. Ku ca kumwenako, bakasapika bamo basumina ukuti Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha busanshamo ukukanabomba bwino ukwa mibombele ipishe nsase mu mishipa ya bongobongo.a Abacaice bamo bakwata amalwele yashapimwa, pamo ngo kukanaumfwikisha nelyo ukukanamwensekesha. Ifi na fyo kuti fyalenga umo ukukanapoosa amano ku filelandwa. Bakasapika basanga ukuti calikosela abacaice ukupoosa amano ku filelandwa ukucila abakalamba. E co ukukanapoosa amano ku filelandwa kwaseeka ku bacaice, nangu cingati te lyonse kubako pa mulandu wa bulwele.

Ukwaluka kwa Mitontonkanishishe Yobe

Nga ca kuti naukwata ubwafya bwa kupoosa amano ku filelandwa, icilengele maka maka cili ca kuti ulepita mu bucushi bwa kukula. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Ilyo nali umwaice, nalelanda ngo mwaice, naleumfwa ngo mwaice, naletontonkanya ngo mwaice; lelo nomba ndi mukalamba, nindeke fya bwaice.” (1 Abena Korinti 13:11) Ilyo ulekula, imitontonkanishishe yobe ilaaluka. Ukulingana ne citabo ca Adolescent Development, “ukutontonkanya pa fipya . . . kulatendeka lintu ulekula.” Utendeka ukumfwikisha no kubebeta imfundo shakosa. Utendeka ukumfwikisha imibele, ifishinte fya mibele isuma, ne fintu fimbi. Utendeka ukutontonkanya ifyo ukekala nga wakula.

Bushe cinshi cilengo bwafya? Ukulatontonkanya pali ifi fintu fipya, ne mfundo kuti kwaba ca kupumfyanya nga nshi. Nomba tautontonkanya pa fya bwaice. Nomba bongobongo obe akulenga ukubebeta ifyo umona no kumfwa. Ifyo kafundisha alandapo kuti fyalenga watontonkanya pali fimbi ifisuma. Lelo kano fye ulelama amatontonkanyo yobe, kuti wapuswa ifyebo fyakatama ifilelandwapo. Iciwemeko ca kuti, Baibolo isosa ukuti umwaume umulungami Isaki alepoosa inshita aleetetula. (Ukutendeka 24:63) Napamo ukupaatulako inshita cila bushiku iya kololokako, ukwetetula, no kumfwikisha ifintu kuti kwa kwaafwa ukupoosa amano ku filelandwa pa nshita shimbi.

Inkuntu na Mahormone

Inkuntu shobe na sho kuti shilekupumfyanya. Kuti naupoosa amano ku cintu ulebelenga nelyo ukukutika, lelo waisanga fye uletontonkanya pa fintu fimbi. Kuti uno muku uli ne citendwe kabili ulya muku wasansamuka, uno muku wapopomenwa kabili ulya muku waanga. Wisakamana! Uli fye bwino. Icilenga ca kuti amahormone yobe yalekufulunganya fye. Ulepita mu kwaluka kwa kukula.

Kathy McCoy na Charles Wibbelsman balemba ukuti: “Fingi abalekula bayumfwa . . . Ukukula kulasangwilako ku mibele ya cila bushiku. Cimo icilenga caba kukanshika kwa kwaluka ulepitamo nomba.” Mu kulundapo ulepalamina ku “kutemfuma kwa bwaice,” NW—inshita lintu ukufwaya kwa kulaalana kufika pa kalume. (1 Abena Korinti 7:36) Kalemba Ruth Bell asosa ukuti: “Ukwaluka kwa mubili ilyo ulekula ilingi kulenga umo ukufwaisha sana ukulaalana. Kuti waisanga uletontonkanya sana pa lwa kulaalana, nelyo ukucincimushiwa bwangu pa lwa kulaalana, ne nshita shimo ukobelwa fye ne fya kulaalana.”b

Jesse uulandilwepo kale, alafilwa ukupoosa amano ku filelandwa nga fintu caba ku bapungwe abengi, asosa ukuti: “Inshita shimo ntontonkanya pa bakashana nelyo pa cinsakamike nelyo pa cintu nalacita inshita imbi.” Inkuntu shikasuka shikabe fye bwino. Pali ino nshita, ulebombela pa kuisalapula. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Ntuutaulo mubili wandi, no kuuteko busha.” (1 Abena Korinti 9:27) Nga ca kuti ulelama inkuntu shobe, ukalapoosa amano ku filelandwa.

Inshita Ulaalilapo

Umubili obe uulekula ukabila utulo twalinga ku kukwaafwa ukukula lwa ku mubili no kulenga bongobongo obe aleumfwikisha imfundo shipya ishingi no kuyumfwa upitamo cila bushiku. Nangu cibe fyo, abapungwe abengi balikwata ifya kucita ifingi ifibalenga ukukanalaala bwangu. Uwasambilila ifya kundapa abashitontomesha alandapo ukuti: “Umubili taulaba inkongole sha maawala ya tulo isho umuntu afwile ukubwesha. Mu kupusanako, umubili lyonse wakulaibukisha no kulenga umuntu eshibe ukupitila mu kulabalaba, ukufilwa ukupoosa amano ku filelandwa, no kukanaumfwikisha bwangu ifintu, ukuti alekabila ukubwesha inkongole.”

Bakasapika bamo basumina ukuti ukulundako fye iawala limo nelyo ukucilapo ku tulo tobe kuti kwa kulenga wacililapo ukupoosa amano ku filelandwa. Ca cine, Baibolo yalisenuka ubunang’ani no kutemwisha utulo. (Amapinda 20:13) Nangu cibe fyo, calibamo amano ukutusha mu kulinga ku kuleka ubombe bwino.—Lukala Milandu 4:6.

Imiliile no Kupoosa Amano ku Filelandwa

Ubwafya na bumbi kuti bwaba miliile. Abapungwe abengi balitemwa ifya kulya fya mafuta ne fyalowa. Bakasapika basosa ukuti nangu cingati ifya kulya fishakwata sana umulyo filomfwika bwino, fimoneka kwati filacefyanyako ukuswatuka kwa umo. Ukufwailisha na ko kwine kulangilila ukuti imibombele ya muntontonkanya ilabwelela pa nshi pa numa ya kulya ifya shuga, pamo ngo mukate, ifisense fya ngano, umupunga, nelyo ifya kulya fipangwa ku buunga bwa ngano. Ici kuti caba pa mulandu wa kuti shuga ilengilishako muli bongobongo umuti witwa serotonin no kulenga umo ukushipula. E co bamo abasambilila pa fya mulyo bakoselesha ukulya ifya kulya fyakwata sana amaprotini ilyo ushilacita icili conse icikabila ukutontonkanya bwino.

Inshita ya BaTV na Makompyuta

Pa myaka bakasambilisha batontonkanya ukuti TV ne fikope fya iko ifisela lubilo lubilo ficefyako inshita iyo abacaice bapoosa amano ku filelandwa, kabili bamo e mulandu balepeela na makompyuta. Nangu cingati kuli ukulanshanya sana ku ncenshi pa lwa fyo ifya kupangapanga fya nomba fyambukila abacaice, ukupoosa inshita sana ku kutamba TV nelyo ukuteya ifyangalo fya pa kompyuta te cisuma ku bumi. Uwacaice umo asosa ukuti: “Ukukwata ifintu pamo nge fyangalo fya pa mavidio, amakompyuta na Intaneti, ifwe fwe bacaice natubelela ukukwata bwangu ico tulefwaya.”

Ubwafya bwa kuti ifintu ifingi mu bumi tufikwata ukupitila mu kubombesha, umupampamina, no kutekanya uko batila cintu ca kale. (Linganyako AbaHebere 6:12; Yakobo 5:7.) E co wilatontonkanya ukuti ifintu fifwile ukuba ifya lubilo lubilo kabili ifya kusekesha pa kuti fibe ifyacindama. Nangu cingati ukutamba TV no kuteya ifyangalo fya pali kompyuta kuti fyaba fya kusekesha, mulandu nshi ushingapentela, ukulenga, nelyo ukusambilila ifya kulisha icilimba? Ifintu fya musango yu kuti fya kulenga ukupoosa sana amano ku filelandwa.

Bushe kwalibako inshila shimbi ishingakwaafwa ukupooseshako amano ku filelandwa? Cine cine e ko shaba, kabili icipande cikakonkapo cikalondolola inshila shimo shimo.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 14]

Bakasapika basosa ukuti ifya kulya fishakwata umulyo fimoneka kwati filacefyanyako ukuswatuka kwa umo

[Amashiwi pe bula 14]

“Inshita shimo ntontonkanya pa bakashana nelyo pa cinsakamike”

[Icikope pe bula 13]

Bushe ilingi cilakukosela ukupoosako amano mu kalasi?