Ukufulisha kwa fya Miti Miti Ifilepangwa na Bantu

KUTI twatila ino myaka ya ba 1900 yalitebelelwa ku kupanga ifya miti miti. Abantu balipanga ifya miti miti ifyayalula imikalile yesu. Mu mayanda, mu maofesi na mu mafakitare, mwiswile imiti ya kufuusa iya mu mabotolo, iya mu fya kulya, amafuta ya kusuba, umuti wa kwalula insalu, penti, inki, iya tushishi, iya malwele, amapulastiki, imiti ya kutalalika ne nsalu sha bushishi, fili fye mbwee, kuti kawa tulependa fye.

Akabungwe ka World Health Organisation (WHO) katile pa kuti bonse abalefwaya ukushita imiti bashiteko, indalama shipooswa pa kupanga shifika amadola ya ku Amerika imintapendwa iingi nga nshi cila mwaka. Akabungwe ka WHO katile imisango ya miti nalimo 100,000 yalipangwa kale, kabili cila mwaka balapangilapo na imbi nalimo 1,000 nelyo 2,000.

Lelo kwena ukufulisha kwa miti kulelenga ukuti kubeko ukulanguluka pa fintu ileambukila utushishi, inama no butuntulu bwa mibili yesu. Cine cine tukasuka tukaipoose mu bwafya ubwine bwine. Dokota umo atile: “Fwe balipo ndakai filetwikala fye mu mibili, ubwafya bwa fiko bukesamoneka ku myaka ya ku ntanshi.”

Bushe Imiti nga Yafula E lyo na Mafya Yengafula?

Akabungwe ka WHO katile ababa mu bwafya ubwine bwine ku fya miti miti bantu “abapiina, abashibelenga, tabaishiba ifishinka pa lwa sumu afuma mu fya miti miti ifikowesha ifibambukila lyonse mu kulungatika nelyo iyo.” Maka maka imiti ya tushishi e ibambukila bubi bubi. Lelo kwena bonse tulambukilwa ku fya miti miti.

Icitabo ca kuti A Green History of the World, citila amaperesenti nalimo 20 aya fishima fya mu California mwaba amenshi ayakowela, na ku miti ya tushishi kwine, ica kuti abasakamana ukusanguluka kwa menshi batila abantu tabafwile ukuyanwa. Icitabo cilundapo ukuti: “Ifishima 1,000 fyalisalwa mu Florida pa mulandu wa kuti amenshi yabamo yalikowela; mu mishi na matauni 773 ku Hungary banwa amenshi ayashilingile ukunwa, amaperesenti 10 aya tumfukumfuku mu Britain yalikowela ica kuti akabungwe ka WHO katila tabafwile ukuyanwa, kabili mu ncende shimo isha fyalo fya Britain na United States tabanwensha utucece amenshi ya ku pompi pantu yaba aya asidi.”

Umuti wa mercury usuma, lelo limo ulasanguka sumu uwine wine. Sumu aba muli uyu muti afuma mu fya malaiti malaiti na mu mipaipi ya cushi iya mu maindastri no kusalangana mpanga yonse. Ukupalako, umutofwe ulasangwa mu fya miti miti ifingi, ifili nga mu fya mafuta mafuta na muli penti. Lelo pamo fye nga mercury, umutofwe na o waliba na sumu maka maka ku bana. Ilyashi limo ukufuma ku musumba wa Cairo ku Egypt lyali lya kuti ukusansalikwa ku mibengelele ya mutofwe kulonaula nga nshi “amano ya cifyalilwa” aya bana abengi.

Akabungwe ka United Nations Environment Programme katile amatani ya mercury nalimo 100, amatani ya mutofwe nalimo 3,800, amatani ya phosphate nalimo 3,600 na matani nalimo 60,000 aya miti ya fya kucapacapa, filapongolwelwa muli bemba wa Mediterranean cila mwaka ku bantunse. Kanshi uyu bemba ali mu bwafya icine cine. Lelo babemba bambi na bo lumo lwine. Na kuba, akabungwe ka United Nations kasalile umwaka wa 1998 ukuba umwaka we Sonde Lyonse uwa Kupususha Babemba. Babemba mwi sonde lyonse bali mu bwafya maka maka pa mulandu wa kuti balekoweshiwa.

Ukuba kwena sayansi wa fya miti miti alileta imiti iisuma, lelo iingi intu tubomfya no kupoosa ilonaula isonde lyesu. Bushe kalemba wa mikululo ya mu nyunshipepala uwasosele ukuti “tuleyonaula fwe bene” alilungike?

[Akabokoshi pe bula 24]

Ifya Miti Miti na Fintu Fisakaana

Amashiwi ya kuti “ifya miti miti” yalosha ku fintu fyaba muno isonde ifili nga imisango yapusanapusana iya fintu, ifili nga ulubwe lwa iron, umutofwe, mercury, carbon, oxygen na nitrogen. Ukusakaana kwa fya miti miti e kupanga amenshi, asidi, umucele, no bwalwa. Ifingi pali ifi te bantu bapanga, e ko fyaba fye kale mwi sonde.

“Ukusakaana kwa fya miti miti” kulosha ku “kukumbinkana kwa fintu ukulenga fyene ukwalukila mu musango umbi.” Umulilo ulaalula umusango wa fintu; ulaalula amapepala, amafuta, imisango imo iya mwela na fimbipo, filapya no kwaluka ifintu fimbi ifyapusana nga nshi kuli filya fiba ilyo fishilapya. Ukwaluka no kusakaana kwa fya miti miti ukucitika ku fintu kwaba ukwa mutatakuya, kumo mu mibili yesu iine, e lyo kumbi mu fya mwi sonde.

[Icikope pe bula 23]

Abapiina e bo ifya miti miti fya bukoweshi fyambukila bubi bubi nga nshi