Bushe Imiti ya Sumu Yafula Shani mu Mwenu?

ILYASHI lyali nomba line muli magazini wa Scientific American lyatile ukufwailisha kwa mikalile ya bena United States na Canada abacilile pali 3,000, kwalangilile ukuti “abengi basunga imiti ya sumu . . . mu ncende umo abene bamona kwati e mushakowela nelyo panono, ifili nga mu mayanda, mu maofesi na muli bamotoka.” Ifikowesha nga nshi umwela mu mayanda fintu ifili nga sumu afuma ku miti ya kusamfisha ifipe, imiti ya tushishi, ifya makuule, ifya mafuta mafuta, imiti ya kuleta icena cisuma, imiti babomfya pa kucapila ifya kufwala muli bamashini, no bushishi bwa nsalu sha pa fipuna.

Kale tabaishibe icalelenga, ubulwele bwa “cifine ca mu lwelele” ubwalelwala abenda mu lwelele, basukile basanga abati bwalelengwa ne cushi calefutumuka no “kucepa kwa mwela.” Mu myona mulapanta nga mwaikala muli motoka umupya nelyo nga mulepita mwi tuuka umo batantika imiti, filapanta te mulandu na fintu bafisalila mu fikopo na mu mabotolo. Kanshi nga mwaisala ifiibi na mawindo ya ng’anda ku mulandu wa mpepo, ninshi icena ca miti ili mu ng’anda kuti cakowesha umwela icine cine mu kati, ukucila na pa nse.

Ipepala lya ku Canada ilya Medical Post lyatile abana maka maka abaletankila e baba nga nshi mu bwafya ku fya ku kukowesha kwa mu ng’anda. Balapalama nga nshi pa mushili ukucila abakalamba, balapeema mu kwangufyanya nga nshi ukucila abakalamba, baba fye mu ng’anda pe, kabili pa mulandu wa kuti ifilundwa fyabo fiba tafilakosa, imibili yabo ilaba ifinakabupalu kuli sumu wa bukoweshi. Sumu wa bukoweshi uwa mutofwe amaperesenti 40 alasungulukila mu mibili yabo, cibe maperesenti 10 aya uyu sumu eyasungulukila mu mibili ya bakalamba.

Ukwishiba Ifya Kubomfya Bwino Imiti

Pa mulandu wa miti iishaifulila muli ino myaka tuleikalamo iyo tushabalile atwelenganyapo, kuli ifingi fintu tufwile ukusambilila pa mafya yaba mu miti, e mulandu wine basayantisti bali abaibukila pali uyu mulandu. Ukusansalikwa ku miti te kutila fye ninshi ifwe calaala capwa tukalwala kansa nelyo tukafwa. Na kuba, abantu abengi baba fye abatuntulu, pa mulandu wa kuti Kabumba abumbile imibili yesu mu cipesha mano. (Ilumbo 139:14) Lelo kwena tufwile ukusambililako fimo fimo pa kuti twingaicingilila, maka maka nga ca kuti ilingi tulabomfya imiti iyabamo sumu.

Mu citabo ca Chemical Alert! mwali amashiwi ya kuti, “Sumu wa fya miti miti fimo alapumfyanyako fye panono [umubili]. Umuntu kuti atila fye nshileumfwa bwino.” Ukucefyako ukusansalikwa kwesu ku miti yabamo sumu takwalola mu kuti tufwile ukwalula nga nshi imikalile yesu. Lelo kwalulako fye tumo tumo mu mibombele yesu. Moneni imitubululo imo iingamwaafwa mu mukululo uli pe bula 28 uuleti “Pa Kuti Ifya Miti Miti Fikowesha mu Ng’anda mu Mwenu.” Limbi kuti mwabomfyapo imo imo.

Ukulunda pa kwishiba ifya kuicingilila ku miti, cimbi icingatwafwa nga nshi ni lyeka fye lintu twataluka ku kusakamikwa ukucila mu cipimo, maka maka pa fintu ifyo tushingaalula. Baibolo pa Amapinda 14:30 itila, “Umutima uwatekanya mweo wa mubili.”

Lelo kwena abengi balacula, bambi na bo balalwala, inshita shimo ukulwala fye no bwa kufwa, pa mulandu wa kukowesha kwa fya miti miti.a Pamo fye nga bambi abengi nga nshi abalwala amalwele ayalengwa na mafya yambi ilelo, abo ifya miti miti fyalwalika na bo bafwile ukusubila icine cine ukuti cikawama ku ntanshi, pantu nomba line ifya miti miti ifikowesha abekashi ba pano isonde, fikaloba. Abantu abatontonkanya ifyabipa na bo bakaloba, nga fintu twalaumfwa mu cipande ca kulekelesha pali ili lyashi.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 28]

Pa Kuti Ifya Miti Miti Fikowesha mu Ng’anda mu Mwenu

Ukucefyako ukusansalikwa kwenu ku fya miti miti takwalola mu kuti mufwile ukwalula nga nshi imikalile yenu. Pano pali ifyebo fimo ifingamwafwa. (Nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi, fwayeni ku laibrari waba kuntu mwikala, limbi kwaliba ifitabo umo mwingasanga ili lyashi.)

1. Esheni ukusungila imiti ya sumu umo ishingakowesha umwela wa mu ng’anda. Imiti iili nga penti, imiti ya kupukutila amatebulo ne mipando, imiti ya kukambatikila, imiti ya tushishi ne ya kucapila. Amafuta pamo nga aya muli bamotoka yalakowesha umwela. Ukubikapo na mafuta ya benzene, na kuba umwela mulepeema nga wafulamo aya mafuta kuti mwalwala kansa, ukupaapa abana abalemana na mafya yambi aya bufyashi.

2. Mu ng’anda yenu mufwile ukulapupwa umwela uwingi, pamo fye na mu muputule wa kusambilamo, pantu ukusamba kulalenga ifya miti miti fimo ifya mu menshi ifili nga chlorine ukusunguluka, kanshi kuti fyasakaana no kupanga sumu ashaibipila uwingakowesha.

3. Pukuteni insapato pa kwingila mu ng’anda. Ulupapulo lwa Scientific American, lutila ukupukuta fye nsapato kulalenga kapeti ukuba uwa busaka nga nshi. Utushishi tumo utuba ku nsapato tatupoosa na nshita ukufwa pa nse, nomba nga twakuntikila muli kapeti kuti twaikala imyaka iingi. Cimbi na co, cintu aba mu fyalo ifingi bacita caba kufuula insapato. Icipyango ca malaiti icisuma ica kupyangila pali kapeti, ifili nga filya ifipyangila kuli bulasho uushinguluka, filapyanga bwino kapeti ica kuti takowela.

4. Lintu mwafuusa umuti wa tushishi mu muputule umo, fumyenimo ifya kwangasha fya baice pa milungu ibili, te mulandu abapangile uyo muti balembapo ukuti tapaba bwafya ukwikalamo ilyo papita fye amaawala ayanono. Basayantisti basangile nomba line ukuti ifya kwangasha fya baice fimo filonka sumu wa miti kwati ni filya insalu yonka amenshi. Sumu alakowesha abana ukwingilila mu nkanda na mu kanwa.

5. Mwilatuulaika imiti ya tushishi mu ng’anda. Mu citabo ca kutila Since Silent Spring, Frank Graham alembele ukuti imiti ya tushishi “isuma mu mabala ya misaalu na mu ng’anda, nomba abapanga balyongola abantu balisuka batuulaika imiti mu mayanda kwati batapa fye mu mimana.”

6. Fumyeni penti wasaakaniwamo umutofwe ku fibumba fyenu fyonse no kupentako uushabamo mutofwe. Mwilaleka abana ukwangalila umwakowela kuli penti wabamo umutofwe. Nga cilemoneka kwati mu mipaipi ya menshi mwaliba umutofwe, ilyo mwaisula pompi wa menshi yatalala muleleka yatala yaifumina fye ukwabula ukutapa, kabili tamufwile kunwa amenshi ayakaba aya ku pompi. E fisosa icitabo ca Environmental Poisons in Our Food.

[Icikope pe bula 29]

Abana abaletankila e baba nga nshi mu bwafya bwa kukowela ku miti ya mu ng’anda