Marabou—Icuni Batunga Ifyo Cishaba

KU ULEMBA LOLENI! MU KENYA

Mu citabo ca The World’s Wild Places—Africa’s Rift Valley mwaba aya mashiwi: “Nga kwaliba icuni icacila ci marabou ku kusobela amashamo . . . , ninshi nshacimonapo.”

PA FYUNI ifingi ifisangwa mu Afrika, finono fye balandilapo bubi bubi lelo nga ni ci marabou awe cena calicila. Ilingi line ici cuni bacilondolola ukuti cuni cakalipa kabili icishimoneka bwino kabili icileta amashamo. Ubu bulondoloshi bwalanga fye ukuti abantu tabatemwa ci marabou.

Bushe mwalitemwa ifyuni ifimoneka bwino kabili ifilila bwino? Kwena, ci marabou cena tacimoneka bwino no kulila tacilila bwino. Apo cakwata umutwe wakashikila no mukoshi uwabula amasako, ici cuni cimoneka icatutubala kabili ica kungumana. Ifikalamba fyalikwata icibukulo cakashikila icimoneka kwati ni tai watikama uukobekwe mu mukoshi. Abengi batila ici cibukulo tacilenga ici cuni ukumoneka bwino nangu panono. Lelo, Uwasoma pa fyuni Leon Benun, umukalamba wa Dipartimenti ya Ornithology (icipani cilolekesha pa fyuni) pa Ciyanda ca Babenye ica ku Kenya, atucinkulako ati: “Ifi ifwe tumona ukuti icibukulo ca ci marabou cibi, te fyo cena cimona.” Nalyo line, ukufika na lelo, takwaba nangu umo uwaishiba ifyo ici cibukulo cibomba.

Nangu milile ya ici cuni na yo taisekesha abalecitamba. Ku ca kumwenako, cilya iminofu yabola. Nga cafilwa ukusanga ifitumbi, batila cilepaya ifyuni fimbi pa kutila fye cumfweko ukuti capoosamo kamo mu mala pantu caba ne nsala ya kalala mukokote. E co te kuti tupape ukuti abantu abengi balicipata nga nshi.

Lelo, nangu ca kuti tacimoneka bwino kabili caba ne mibele yabipa, ci marabou calikwata ne mibele isuma. Shi tukonkeni nga pa lwendo ilyo twalaishibilapo ifingi pali ici cuni calandilwa bubi bubi.

Icuni Icikalamba pa Fyuni

Ci marabou e cuni cakulisha pa fyuni fyaba mu musango cabelamo. Icilume icikalamba cilalepa ukufika na ku masentimita 150 kabili cilafina ukucila pa makilogramu 8. Ifikota fyena fyalicepako. Umulomo wa ici cuni uwafina, kuti walepa ukufika na ku masentimita 30, kabili e o cisobawilako iminofu ya nama shafwa.

Nangu ca kuti calikula muli uyu musango, ici cuni cilapupuka bwino. Amapindo ya ci marabou ayalepa ukufika ku mamita yabili na hafu nga cayatambalika, yalenga cilepupuka bwino nga filya fine ifyuni fimbi fipupuka ukwabula ubwafya. Ilyo cilepupuka cilamoneka bwino sana, uku ninshi nacitongomonako fye panono umutwe e lyo na molu ya ciko ayatali naciyatambulula. Calishiba bwino ukupupuka mu mwela wakaba mu muulu, kabili cilapupuka ukufika apatali sana apa kutila capana cileke no kumoneka! Yangu, kanshi fi marabou kuti fyapupuka apalepa ukufika na ku mamita 4,000!

Filasakamana Utwana

Lelo, kwalibako icintu cimo icisuma kuli ici cuni, ne ci ni nshila intu cisungilamo utwana. Ca cine, ukukusha utwana mulimo uukalamba uutendekela no kupanga icinsa. Pa numa ya kusala incende iisuma, icilume, icafwiwa ne cikota pa numa, cilatendekako ukupanga icinsa. Icinsa, limo limo icipangilwa pa muulu apalepa ba mita 30 ukufuma pa nshi, tacimoneka icisuma sana. Icinsa icikula fye mita umo mu bufumo ciba ca kumasaikako fye utumuti, utumisambo, na mabula. Na kuba, icuni icilelalila amani kuti calaikala fye mu cinsa ca kale, caciwaminisha fye pa kubikako utumisambo na fimbi ifingalenga ukuti caba bwino. Fi marabou fimo filasunga ifinsa pa myaka 50.

Ilyo ci marabou icilume cilepanga icinsa icipya, cilatendeka ukufwaya icikota. Ukupusanako ne ficita ifyuni ifingi, icilume e cilolela icikota ukwisa. Ifikota ifingi filaipeela ukusubila ukuti fyalasenaminwa ku cilume. Icaseeka ca kuti ifikota ifingi balafikana. Lelo umupampamina e ulenga fimo ukutunguluka, kabili icilume cilasuka casumina icikota. Ilyo fileishishanya, ifibukulo fya cilume ne cikota filatuma, kabili filapanga icongo pa kutiinya ifyuni fimbi. Batila filila kwati ni ng’ombe, no kupanga icongo kwati kulila kwa kupyeta, e lyo ne congo cumfwika ngo munsoli—ifiunda fye fyaishibikwa ifya fi marabou, ukusanshako ne congo cipangwa ne milomo ya fiko iikulu. Filakosha icibusa sana pa kuba no mwata waseeka uwa “kuposhanya” ilyo cimo cabwelela ku cinsa. Uyu musango wa kuposhanya uba kubwesesha umutwe ku numa no kuukontamika, no kulauminkanya imilomo ya ciko.

Icilume ne cikota fibombela pamo mpaka fyapwisha ukupanga icinsa. Kabili fyonse fibili filalalila amani. Pa numa ya mweshi umo uwa kulalila amani, amani yabili nelyo yatatu yalatotwamo utwana utumoneka utwakashikila, utukwata amasako ya kupenda fye kabili tulatemwikwa nga nshi ku cikota na ku cilume. Utwana twa fi marabou tulasakamanwa bwino nga nshi. Programu wa kutuletela ifilyo fya kuti tukose pamo nga isabi alatendeka. Mu ncende umwaba inika, umo fi marabou fyatemwa ukuya sana, e mo ifilume ne fikota fisanga bacula abengi nga nshi, ica kulya na cimbi ico ifi fyuni fyatemwa ukulya. Utwana tulakolonganika ifilyo fiponaisha icilume ne cikota mu cinsa no kufilya. Utwana tatukula bwangu, kabili tutendeka ukupupuka ilyo twakumanisha imyeshi ine, kabili ni pali iyo ine nshita e lyo tutendeka no kuimwena.

Filasunga Ubusaka

Nangu ca kutila fi marabou fyalisulwa pa mulandu wa kuti filya ifitumbi fyabola, filabomba umulimo uusuma nga nshi. Inama mbi shilasha ifitumbi fya nama fileibolela fye mu mpanga ya mu Afrika. Nga ca kutila ifi fitumbi fya nama fyashala fye ifi fine, kuti fyaleta amalwele yabipisha ku muntu na ku nama. Lelo, ci marabou cilabomba umulimo uusuma uwa kufumya ubusali. Ifi fyuni pamo na makubi, ifyaba na fyo fyuni ifiswango ifilya sana—filabebeta impanga ukumona nga kuli inama ipaiwe ukwabula ukuliwa. Nga yasangwa, fi marabou filalolela amakubi ayakalipisha pali fyena ukuti yalepaule icitumbi ca nama ku milomo ya fiko iyatwa. Pa nshita yalinga, ci marabou, no mulomo wa ciko uwalepa uwaipekanya ukusuma mu nama kwati nalimo mwele wa ku cipatala uwa kulepwilako, cilafika bwangu pa citumbi, ukusobolako umunofu, no kwikala akatalamukila ukulolela inshita na imbi iya kuyasobolako. Ilyo amakubi yapwisha ukulya, iba ni nshita ya fi marabou ukulwila fyonse ifishelepo. Fi marabou filalya conse ico fingamina, ukufumyako fye amafupa. Filamina imipusa ya nama iifinine amagramu 600 ukwabula ukupatwa.

Mu myaka ya ndakai fi marabou fyalikushako umulimo wa fiko uwa kusunga ubusaka ukufuma mu mpanga. Ifi fyuni fyalileka ukutiina umuntu kabili nomba filamoneka sana pa fishala fya mu misumba na mu mishi. Ici calenga ukuti imisumba ne mishi iwame. Fi marabou filalya utupimfya tonse utwa nama utusangwa mu menshi yafuma kulya bepaila inama. Ica ku mwenako cakonkapo cilelangilila ifyo ifi fyuni fyakosa. Ilyo calefwaya ukulya imipusa ishalako ilyo baleipaya inama pa ciyanda bepailamo inama ku masamba ya Kenya, ci marabou caminine umwele baputwilako inama. Pa numa ya nshiku ishinono, ulya mwele walisangilwe pali ilya ine ncende uwabula ukukowela, ulebengeshima no kubengeshima, uku ninshi ci marabou caminine uyu mwele awe nacikonkanyapo fye ukufwaya ifilyo na fimbi umwabela umwata wa ciko, ukwabula ukuicena pa kumina ulya mwele!

Inshita ya ku Ntanshi iya Fi Marabou

Ilyo fi marabou ifya ku Asia fileya filepwa, ifya ku Afrika fyena e lyo filefulilako. Tafyakwata umulwani nangu umo mu ncende fikaala. Kale, umulwani wabipisha uwa fi marabou ali muntu. Pali ifi fyuni, ifikalamba fyalepikwe mfuti kabili balefifumyako amasako yanakilila aya pa numa ku kuyemfya ifisote fya banamayo. Icitabo ca Storks, Ibises and Spoonbills of the World, citila: “Napamo te kuti musumine ukuti aya masako yanakilila kabili ayasuma, ayabomfiwa ku kuyemfya aka kuipupilishako nelyo ayayemfya ico abanakashi bamona ukuti calicindama sana, yafuma kuli ici cuni cishaikulila, icapololoka kabili icimoneka icibi icilya ifyabola.” Ku ce shuko, abantu balinashako ukwipayaulula ifi fyuni pa myaka iyi iyapita, kabili pali ino nshita filefulilako. Ukwabula ukutwishika ukubebetako fye panono ci marabou kwatulanga ukuti awe kanshi tatufwile ukucimona ukuti cuni casuulwa kabili icileta mashamo. Imilimo yafikapo kabili iyapambana iyo cibomba ku kufumyapo ubusali ikankaala nga nshi kuli ifwe. Nangu ca kutila ici cuni tacimoneka bwino, nalyo line cilaletelo bukata uwa Cilengele mu musango cabelamo.—Amalumbo 148:7, 10.

[Icikope pe bula 26]

Umulomo wa ici cuni uwafina, kuti walepa ukufika na ku masentimita 30

[Icikope pe bula 26, 27]

Amapindo ya ci marabou yalepa ukufika ku mamita yabili na hafu

[Abatusuminishe]

© Joe McDonald

[Icikope pe bula 27]

Utwana twa fi marabou tulasakamanwa bwino

[Abatusuminishe]

© M.P. Kahl/VIREO

[Icikope pe bula 28]

Umulimo ubomba icibukulo ca ci marabou ucili tawaishibikwa

[Icikope pe bula 29]

Icinsa limo limo cipangilwa apalepa ba mita 40 ukufuma pa nshi