‘Ubulondo bwa Bantu’ mu Belize

BELIZE calo cinono icaba pa kati ka kutalala no kukaba icabela pa kati ka Mexico na Guatemala. Ku nse ya lulamba lwa ciko, Caribbean wakwata amabwe yaumo mutengo ayayemba ashingulukwa no tufishi ne fipuma fya bakorali ifipanga icipuma calepesha ica mupaka mu Western Hemisphere. Impanga ikalamba ukukonka ululamba intu yauma kabili yalibe yabatama. Lelo lwa mu kati ukulola ku kapinda ka ku kulyo, Impili sha Maya shalepa ukufika pa cipimo ca mamita 1,120. Ici citungu ca mpili icali pa nshita imo icatitikana ne miti caishibikilwa ku mikonko, imipata ya mimana, ne fipooma fyayemba.

Icalo mu kutendekelako caikelwemo na ba Maya, nge fyo ifitantala ifingi ne fishinka fya kulenga fishininkisha. Mu kati ka ba 1600, catendeke ukwikalwamo na baali kale bapompwe ba pali bemba abo bapilibukile ku kuputule milando ne mbao. Pa numa, cabele mpanso iya Honduras ya Britain. Ukuiteka na buluko fyaishile mu 1981.

Ilelo, Belize yakwata ubwingi bwa bantu mupepi na 175,000. Yaba mu cine cine iya cintobentobe, ukupangwa na bena Belize ba ku Africa (aba Creole), aba Mestizo, aba Maya, aba Garinagu (ba Carib), abena Asia, abena Europe, na bambi. Pa mulandu wa cikulilo ca ku Britain ica Belize, iciNgeleshi lwaba e lulimi lukalamba, mu kuba ne ciSpanish ukuba ululimi lwakonkapo ulwa maka. IciCreole na co cilalandwa mu kusalala, pamo fye nge ciMaya, iciGarifuna, ne ndimi shimbi.

Icipuma calepa amakilomita 280, mu kuba na bakorali ba ciko ababalabata mu kubeeka, impungu shapala amasano yakankaala, ne ncengo, casunga ifibumbwa fyalekanalekana nga nshi ifya muli bemba ifisekesha ilinso ne camfu. Ishi ncende sha bulondo isha ku nse ya lulamba shaba shimo isha bukumu bwakulisha ubwa cifyalilwa ubwa ici calo. Mu kupalako, mu kuba no kulekanalekana kwa bantu ne ntambi, Belize yashininkisha ukuba incende ya ‘bulondo’ bwa kusandulula kuli abo abankula ku bwite bwa kwa Yesu ubwa kuti: “Iseni, munkonke, kabili nkamucito kuba abalondo ba bantu.”—Mateo 4:19.

‘Ubulondo’ Ukutendeka

Cali ni mu 1923 e mo James Gordon, Inte uwabatishiwe mu 1918 mu Jamaica, aselele ku Belize. Atendeke ukupoosa isumbu lyakwe, nga fintu cili, pa kati ka bena mupalamano bakwe mu kati no kushinguluka umushi wa Bomba mu Citungu ca Belize. ‘Icibombelo cakwe ica bulondo’ caishile ku kusanshamo imbokoshi ikalamba iya mbao iyalimo ifitabo, ukusendwa ku kuboko kumo, kabili icilimba cakwe ukusendwa ku kuboko kumbi.

Mupepi na 1931 Freida Johnson, umutumikishi wa nshita yonse ukufuma ku Texas, aishile ku Belize mu kati ka lwendo lwa kwananya imbila nsuma mu fyalo fyabela mu Central America. Mu kati ka kwikala kwakwe imyeshi mutanda, akumenye kafumbika wa mukate uwe shina lya Thaddius Hodgeson, uo mu kukonkapo alondolwele icine kuli kafumbika wa mukate munankwe, Arthur Randall. Munyina Hodgeson atwalilile no mulimo ukufikila ukufika mu 1945 ukwa bamishonari ba kubalilapo abakanshiwa ku Gilead, Charles Heyen na Elmer Ihring.

Umwaka wakonkelepo, mu kati ka kutandala kwa kwa N. H. Knorr na F. W. Franz, uwali kale presidenti ne nkonkani ya kwa presidenti aba Watch Tower Society, iofesi lya musambo lyalimikwe kulya. Ukutula lilya “isumbu” lyalipooswa mu mbali shonse isha Belize, kabili umulimo walikula mu kushikimana. Impendwa ya abo abaleakana mu ‘bulondo bwa bantu’ yafikile pa cipimo ca pa mulu ica 844 mu 1989.

‘Ukupoosa Isumbu’ Mwi Bala

Ilelo, Umusumba wa Belize na matauni yambi yalabombwamo lyonse mu kushimikila imbila nsuma iya Bufumu, lelo iingi imishi yabela ku nse na ma cay (ifishi) tafibombwamo. Ifyo e fintu cali kuli San Pedro, pa Ambergris Cay, ukufikila imyaka inono iyapitapo.

Pa myaka iingi, ukukumanya fye kweka kuntu abekashi ba pa San Pedro bakwete ne cine kwali ni lintu Inte ukufuma ku mulundu baile pa kutandala ukwipi. Inte shashile ifitabo fya Baibolo ku balesekelela, lelo tabali na kukonkelelo buseko pantu baali no kubwelela ku mulundu. Pa numa, ulupwa lwa bantu bane lwaishile ku Belize ku kubomba ukwali ukukabila kukalamba. Bacitile ukuitemenwa ukuselela ku cishi nelyo fye cingati baali no kwikala mu cimbayambaya ca kukokolokelamo ukufikila baali no kukuula iŋanda. Lelo “ubulondo” bwali ubusuma. Batampile amasambililo ya Baibolo ayengi, kabili ilelo kuliko “abalondo ba bantu” ukucila pali 20 pali cilya cishi. Mu September 1986, mu kuba no kwaafwa kwa Nte ukufuma muli cilya calo conse, bakuulile Iŋanda ya Bufumu iyabo pa mpela fye ya mulungu umo.

Icifulo ca kubombelamo ica musambo na co cine cisanshamo imishi yafulilako iyaba yeka iya ba Maya mu Citungu ca Toledo ica ku kapinda ka ku kulyo, uko indimi sha Ketchi na Maya Mopa shilandwa. Limo mu mwaka, mu kati ka nshita ya lusuba lintu imimana ne mpili fingabukwa no kucilukwa, ibumba lya Nte lyaleisa ku kutandalila iyi mishi. Ukupaapa ifili fyonse ifyo bakabile, baile ku mishi, bapeele abekashi ubunte, kabili babweleleko ku kupempula abo abalangile ubuseko.

Pali lumo ulwa ‘lwendo lwa mu mpanga’ lwa musango uyo ulwa pa mwaka mu 1968, bamunyina batandalile umushi wa Crique Sarco. Umukashana asangile kope wa citabo ca Icine Icitungulula ku Bumi bwa Ciyayaya, ico munyina aponeshe mu kukanaishiba. Ashimika icakonkelepo ukuti.

“Cilya citabo cali icaumo mutengo kuli ine, lelo nali fye no kutambe fikope finono, kabili nshabalile ncibelenga. Ukutandala kwa pa mwaka uko bamunyina bacitile kuli tata kwapampamike ishina Yehova pa muntontonkanya wandi, kabili naishile ku kwishiba ukuti Wene alikwata ukuteyanya. Lintu natendeke isukulu lya ku sekondari mwi tauni lya Punta Gorda, icipusho calimine mwi kalasi kasuba kamo ukuti: Lishina nshi ilya kwa Lesa? Lintu nayaswike ukuti, ‘Yehova,” napeelwe ‘ukukandwa ilyo line fye’ (imilandu isano ukusanshako ukupeelwa kwa mulimo wa kusalapula, pamo ngo kuwamya ifimbusu). Lyene shimapepo alinjitile no kunjeba ukuti nshifwile ukubomfya lilye shina na kabili epali natamfiwa ukufuma pa sukulu. Pali ilya nshita nashile sukulu mu kuitemenwa kabili nshabalile mbwelelako.

Ukukumanya icine kwandi ukwakonkelepo kwali imyaka iingi pa numa lintu naupilwe no kwikala mwi Corozal Town ku kapinda ka ku kuso. Namwene akapepala kaleuluka mu mwela, nalikatoolele, no kusango kuti kali ni nkupo ya katabo ka Jehovah’s Witnesses and the Question of Blood. Nacitile ukulandapo kuli cibusa ukuti ici cali cisumino cimo ica Nte ico nshali nakusuminishanya na co. Anjebele ukuti nakalimo kasuba kamo naali no kusuminishanya na bene. Ubushiku bwakonkelepo, munyina alitandele no kusoso kuti alyumfwile ukuti nali uwasekelela mu kusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Nelyo cingati namwebele ukuti mu cituntulu nshali uwasekelela, alondolwele ukuti tacali no kusenda inshita ikalamba, e co nalipokelele. Mu kupelako, cilya citabo ca Icine ico nateesele pa myaka cinekonsekonse calibomfiwe!

“Mu kwangufyanya, abena buko balecincisha umulume wandi ukulesha isambililo lyandi. Lyene twaselele ku mushi waba weka, kabili nalekele ukukumana ne Nte. Mu kupelako, nkashi alintandalile mu butumikishi bwa ku ŋanda ne ŋanda, kabili na bukuulwile sambililo lyandi. Umulume wandi acitile icili conse ico engacita ku kupumfyanya isambililo. Aali no kukolwa, ukupange congo nga nshi, ukuntamfya ukufuma mu ŋanda, nelyo ukutiinya ukuti akakwata umwanakashi umbi. Lelo naiminine uwashangila no kushintilila apakalamba pali Yehova mwi pepo. Imyaka ibili iyapitapo Yehova ayaswike amapepo yandi apakalamba nga nshi ukucila ukwenekela kwandi.

“Ubushiku bumo umulume wandi aishile ku ŋanda ne cinso cacenaulwa, kabili apitilile fye ku busanshi. Pa numa bulya bushiku asosele ukuti, ‘Ndefwaya ukusambilila Baibolo na ine wine!’ Kulya kwaluka kwandetele ubuseko bukalamba lelo na kabili ubukali bwa lupwa lwakwe. ‘Ukwalula ubutotelo cili kwati kwalula abafyashi,’ e fyo bamwebele, ‘e co tauli na kabili umwana wesu!’ Nomba pa kuti umulume wandi na ine twali abaikatana, twacitile ukulunduluka kwa mu kwangufyanya. Pa December 5, 1987, twalibatishiwe pa Kulongana kwesu ukwa Bushiku Bwaibela ukwa kubalilapo.”

E co cili ukuti “isabi” lileikatwa nelyo fye ni mu fifulo fyabesho kutali ifya Belize. Broshuwa ya Ipakishe Ubumi pe Sonde kuli Pe na Pe! yalipilibulwa mu ciKetchi mu kusubila ukuti abengi na bambi muli iyi mishi kuti pambi baafwiwa ukupokelele mbila nsuma. Abo abapusushiwa ukufuma ku menshi yakoweshiwa aya micitile ya kwa Satana baleipakisha amenshi yalengama nga krustali aya cine muli paradise wa ku mupashi uwa kwa Yehova.

Ku ca kumwenako, umulumendo mu Belize City asambilile pa lwa fipimo fyasanguluka ifya kwa Yehova ukufuma muli Baibolo. Alekele ukukunkuma kwakwe kwi bange ne miti ikola imbi kabili alibatishiwe. Mu kwangufyanya pa numa, abele “umulondo wa bantu” uwa nshita yonse. Na kabili alikwate shuko lya kubomba ngo mubomfi utumikila mu cilonganino cakwe. Imyanda ya bambi balyafwiwa ukusangulula ubumi bwabo pa kulenge fyupo fyabo ukube fya mwi funde no kufilembesha ku mabulashi. Abengi bambi balisambilishiwa ukubelenga no kulemba pa kuti babe na maka ya kusambilila Icebo ca kwa Lesa abene beka. E co umulimo wa kusambilisha uwa Nte sha kwa Yehova mu Belize tauleikusha fye ukukabila kwa ku mupashi ukwa bantu lelo na kabili uleleta ifya kufumamo fya bunonshi ku bwikashi.

Ukuleta mwi Sumbu

Inshita imo abasambi ba kwa Yesu bakonkele ukutungulula kwakwe kabili bapoosele isumbu lyabo pa lubali lumbi ulwa bwato. Pamo nge ca kufumamo, “tabali na maka ya kulikulamo ku bwingi bwe sabi.” (Yohane 21:6) Mu musango umo wine, ukwankulako ku mbila nsuma kuli ukukalamba nga nshi ica kuti Inte mu Belize balecisanga ukuba kusonsomba ukusakamana amabumba abaleisa mu kuteyanya.

Kuliko ukukabila kukalamba kuli bamunyina bakosoka ku kubuulo butungulushi mu filonganino. Pali avareji, kwalibako fye eluda umo nelyo babili mu cilonganino cimo cimo. Lyene, kuliko ukusonsomba kwa kufika ku mbali shonse isha cilya calo ne mbila nsuma lyonse. Incende ishingi kuti shafikwako ne misebo, pa mulandu wa kubulwa imyendele ya cintubwingi calikosa ku Nte ukukusha ubuseko busangwa nelyo ku balesekelela ukwisa ku kulongana lyonse. Ukwenda ne nkasa nelyo ukubomfya ubwato bwabaswa icili e nshila fye yeka iibomba iya kufikila ku ncende shimo ishaba sheka.

Inte mu Belize na kabili bakumanya ubwafya mu kusanga ififulo fyalinga ku kulongana kwabo ukwa cilonganino ukwa cila mulungu na mabungano ya pa mwaka no kulongana kwa muputule. Impendwa yonse pamo iya basangilwe ku kulongana pa Mabungano ya Citungu aya “Cetekela muli Yehova” aya 1987 yacilile pali 2,200, mupepi ne miku itatu ukucila pa mpendwa ya bakasabankanya muli cilya calo. Kuli yalya mabungano, bamunyina baimike ifikuulwa fya pa kashita kanono pa mpanga yabela mupepi na Ladyville. Nomba, balelolesha ku kucitikako kwa kukuula Iciyanda ca Kulonganinamo icibelelela pa cifulo.

Ilintu ukusonsomba kuli ukukalamba, Inte mu kukaba baleankulako kuli kwene. Balilangilila ici pa kwingilishako ukwakanamo kwabo mu butumikishi bwa mwi bala. Mu 1979 bakasabankanya bapoosele, pali avareji, amaawala 8.3 umweshi umo umo mu mulimo wa kushimikila. Nomba bapoosa avareji wa maawala 11.3 umweshi umo umo. Kwalibako na kabili ukwingilishako kwawama mu mitande ya bapainiya. Mu 1979 kwaliko avareji wa bapainiya ba kwafwilisha 10 na bapainiya ba nshita yonse 12 pa mweshi. Nomba kuliko bapainiya ba kwafwilisha 51 na bapainiya ba nshita yonse 42 umweshi umo umo, ukufuma pa myaka ya bukulu 14 ukufika kuli 74.

Ifilolelo fya kutanunuka fili fikalamba, ukupimina ku mpendwa yapulamo iya basangilwe pa Cibukisho ca mfwa ya kwa Kristu ukwacitilwe pa March 22, 1989. Bamunyina balibombeshe ukulaalika abalesekelela. Ica kufumamo? Ubwingi bonse pamo ubwa basangilweko ubwa 3,834—ukucila imiku ine impendwa ya cipimo ca pa mulu ica bakasabankanya! Cali ica kucincimusha ukumona amabumba ayengi aya mishobo—aba Creole, aba Mestizo, aba Maya, abena Europe, abena China, abena Lebanon, na bambi—ukusaakana pamo muli iyi nshila.

Mu kulundapo, bakasabankanya 844 mu calo baletungulula amasambililo ya Baibolo aya mu ŋanda ukucila pe kana limo. Pa kutwalilila ukulolesha ku Mutwe wa cilonganino, Yesu Kristu, ku butungulushi, abengi na bambi mu Belize ukwabulo kutwishika bakankula ku bwite ku kuba “abalondo ba bantu.”

[Amamapu pe bula 22]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

GULF OF MEXICO

MEXICO

BELIZE

Belize City

Punta Gorda

GUATEMALA

GULF OF HONDURAS

[Ifikope pe bula 24, 25]

Ubukuule bwa ŋanda ya Bufumu mu San Pedro, Ambergris Cay