Ulupwa Nalusanswa!

“ULUPWA cili e caimikwa ca buntunse icakokwesha. Mu nshile shingi lwalibo lwacilishapo kucindama. Lwaba libumba limo ilya kutendekelako kwacilishapo ilya sosaite. Ukutumpuluka konse kwalipusunsuka nelyo kwalifumapo, ukushintilila pali nampo nga ubumi bwa lupwa bwali ubwakosa nelyo ubwanaka.”

E fyasosele The World Book Encyclopedia ku numa mu 1973. Ukumonwa ukufuma mu mimwene ya lelo, nangu cibe fyo, ayo mashiwi yakwata ukumfwika kwa mipamba, ukwaba mupepi no kwa kutiinya. Imyaka inono iyapitapo yacitila ubunte icalingana no kusansa kwa kulungatika pa bumi bwa lupwa. Uwa kupanda amano uwalumbuka John Bradshaw alemba ukuti: “Kuliko impika mu lupwa ilelo. . . . Icipimo casumbuka ica kulekana, ulukaakala lwa bapungwe, ukubomfya bubi bubi imiti ikola ukwafulisha, ukulaalana kwa pa lupwa ukwa cikuko, amafya ya miliile no kupuma kwa ku mubili fyaba bushininkisho bwa kuti icintu cimo calilubana icabipisha.”

Mu cituntulu, “ubushininkisho bwa kuti icintu cimo calilubana icabipisha” ku lupwa kuti bwasangwa ukushinguluka icalo conse. The Unesco Courier yasosele ukulosha ku mibele mu Europe ukuti: “Ukutula 1965, kwalibako ukwingilishiwako kukalamba mu mpendwa ya kulekana ukupulinkana Europe yonse. . . . [Kwalibako] ukwingilishiwako mu mpendwa ya ndupwa sha mufyashi waba eka.” Ifyalo filelunduluka na fyo mu kupalako filemona ukwingilishiwako mu kushikitika kwa lupwa. Kalemba Hélène Tremblay alandapo ukuti: “Ku mamilioni ya bantu abekala mu masosaite ayo yaishiba inshila ya bumi iya lyonse, iingasobelwa, iishaluka pa myanda ya myaka, ilelo ili ni nshita ya kululunkana.”

Icili ca kusakamika ukucilisha cili ni njikalo iyo yabako mu mayanda ayengi ilelo. Mu United States mweka, amamilioni yashaifulila aya bana balekushiwa ku mufyashi uwakunkuma ku fya kunwa fikola. Na kabili kwalibako ukwingilishiwako kwa kutiinya mu lukaakala lwa mu lupwa. Mu citabo cabo Intimate Violence, bakasapika Richard Gelles na Murray Straus bacita lipoti ukuti: “Uli uwapalishako kusanswa lwa ku mubili, ukupumwa, no kwipaiwa mu ŋanda yobe ine ku mutemwikwa ukucila ku cifulo icili conse cimbi, nelyo ku uli onse umbi mu bwikashi bwesu.”

Nga ca kuti ukupusunsuka kwa kutumpuluka mu cine cine kwashintilila pa maka ya lupwa, kuliko umulandu wa kubela uwasakamikwa pa lwa nshita ya ku ntanshi iya kutumpuluka. Nalyo line, ishamo lya kutumpuluka kuti pambi lyaba e cacepesha pa masakamika yobe. Mu kupalishako nga nshi ukusakamikwa kobe kwaba cintu icimfulumfulu ca musango yo cikapilibula ku lupwa lobe. Cinshi cikaba ica kufumamo? Icasuko ukufuma ku ntulo ya bulashi kuti pambi ca kupapusha nga nshi.