Ulupwa—Lulakabilwa mu Buntunse!

CALITUNGANISHIWO kuti ubwikashi bwa bantu butunguluka fye ukulingana na fintu indupwa shiletunguluka. Ifyacitika ku numa filango kuti ilyo ulupwa lwanakuka, ubukose bwa mekashi no bwa nko bulanaka. Lintu ukubotelela kwa mibele isuma kwaonawile ndupwa mu Greece wa pa kale, ukutumpuluka kwakwe kwalibongolweke, no kusansalikwa ku kucimfiwa na bena Roma. Ubuteko bwa ciRoma bwali ubwakosa ilyo indupwa sha buko shatwalilile ukube shakosa. Lelo lintu imyanda ya myaka yalepita, ubumi bwa lupwa bwalinenwike, no buteko bwalitompweke. Charles W. Eliot, uwali kale presidenti wa Harvard University alandilepo kuti: “Umutelelwe no kusansabaliko lupwa no bumi bwa lupwa e mabuyo yakalamba aya kutumpuluka, kabili e cintu ukubombesha konse kusupila.”

Ee, ubuntunse bulakabila ulupwa. Lulambukila mu kulungatika ukushikatala kwa bwikashi no kuwamina abana ne nkulo sha ku ntanshi. Ukwabulo kutwishika, kwalibako banyina abashimbe abengi nga nshi ababombesha ku kukusha abana abasuma, kabili balingile ukutashiwa apakalamba pa kubombesha kwabo. Nangu cibe fyo, ukufwailisha kulango kuti abana ilingi line balacilapo kukula bwino nga baleikala mu lupwa umuli abafyashi bonse babili.

Ukufwailisha kwa mu Australia ukwa bana ba myaka ya kwaluka 2,100 kwasangile fyo “abapungwe abafuma ku ndupwa shapumfyanishiwa ilingi line ubumi bwabo tabwalewama, bamoneke sana ukulalangisha ifishibilo fya kukuntukilwa bwangu, kabili balemoneka sana ukuba abayobeka mu kwampana kwa bwamba ukucila abana ba mu ndupwa ishaikala bwino.” Ukufwailisha kwa ba National Institutes of Health Statistics aba ku United States kwasokolwele ukuti abana ba mu mayanda yabongoloka “balemoneka ukuti pa maperesenti 20 ukufika ku 30 kuti baponena mu busanso, amaperesenti 40 ukufika ku 75 balabwekesha mwi gredi limo line, kabili amaperesenti 70 balemoneke fyo kuti batamfiwa isukulu.” Kabili uulondolola ifya mibombele iya cipani ashimika ati “abana bafuma mu mayanda ya mufyashi umushimbe cilapalishako ifyo kuti bayobeka muli bumpulamafunde ukucila abakulila mu mayanda ya ndupwa sha cishilano.”

Ing’anda Cubo

Imitantikile ya lupwa ipeela kuli bonse ing’anda ya nsansa, iya kukuulilila, kabili iya cimwemwe. Incenshi imo umwina Sweden atunga ati: “Ukwingafuma sana insansa no lubanda te ku ncito umo abomba, nangu ku fintu, nangu fya kuleseshako icitendwe nelyo ifibusa lelo ni ku lupwa.”

Baibolo isoso kuti ulupwa ululi lonse pe sonde lwainikwe shina kuli Kabumba Wakulisha uwa ndupwa, Yehova Lesa, ni mu kuti e wabikileko ulupwa. (Ukutendeka 1:27, 28; 2:23, 24; Abena Efese 3:14, 15) Nangu cibe fyo, mu Malembo yapuutwamo, umutumwa Paulo asobele ukuti ulupwa lwali no kusanswa icabipisha, nga ni ku nse ya cilonganino ca Bwina Kristu cili no kuletako kubongoloka kwa mibele isuma ne mikalile ya bantu. Atile “inshiku sha kulekelesha” shali no kwishibikilwa ku bantu abashashila, “abaumalala,” na bacintomfwa ku bafyashi, nangu fye ni abo “abakwate mimonekele ya bukapepa.” Acincishe Abena Kristu ukutaluka ku ba musango yo. Yesu asobele ukuti ukukaanye cine ca kwa Lesa kwali no kulekanya aba mu ndupwa.—2 Timote 3:1-5; Mateo 10:32-37.

Nangu cibe fyo, Lesa taatusha fye ukwabulo kutwaafwa. Mu Cebo cakwe mwalibo kufundo kwingi pa lwa kwampana kwa mu lupwa. Citweba pa fyo twingalenga ulupwa ukutunguluka ne ng’anda ukuba icifulo cileto kucankwa ico uwa mu lupwa umo na umo akwatamo icishingamo ca kubombela bambi.a—Abena Efese 5:33; 6:1-4.

Bushe kuti cacitika ukukwata ukwampana kwa nsansa ukwa musango yo muno nshiku lintu ulupwa luli mu busanso bwabipisha? Mu kushininkisha, ee! Kuti mwatunguluka mu kulenga ulupwa lwenu ukuba icishima cileto kuipakisha, ica kupembesula muli cino calo cakosa ndi, icapala amatololo. Lelo ici cifwayako cimo ku uli onse uwaba mu lupwa. Pano palipo imitubululo imo imo.

Ukwafwilisho Lupwa Lwenu Ukupusunsuka

Imo iya nshila shawamisha iyo ulupwa lwingatwalililamo ukubo lwaikatana yaba kupoose nshita capamo. Bonse aba mu lupwa balingile ukusansha pamo inshita intu bakwata. Ico pambi kuti capilibula ukuipusula. Imwe mwe bapungwe, ku ca kumwenako, kuti pambi mwaipusula kuli programu umo untu mwatemwisha pa TV, icangalo, nelyo ukuya kumbi ne fibusa. Imwe mwe bashibo, ilingi line mwe bafwailo lupwa ifya kulya, mwilabomfya inshita ya bwanalale ku ca kuleseshamo icitendwe nelyo ifya kuisekesha fimbi. Teyanyeni imibombele ngo lupwa, nakalimo ifyo muli no kubomfya impela sha milungu nelyo cuti capamo. Kwena, kuti mwateyanyako cintu bengenekela no buseko kabili ico bengaipakisha.

Abana tabakabila fye icingetwa inshita yapimwa, e kuti, hafu we awala nelyo ukucilapo iipooswa na bana limo limo. Bakabila inshita iikalamba. Kalemba umo uwa mikululo mu nyunshipepala ya cila bushiku iya ku Sweden alemba ati: “Mu myaka 15 iyo naba kalemba wa lyashi, nalikumanyapo imisepela ingulungani abengi nga nshi . . . Icaseeka muli bonse ca kuti bamoneka kwati pa kubakusha ico balekwata fye ni nshita yapimwa: ‘Abafyashi bandi tabaali ne nshita.’ ‘Tabaalekutika.’ ‘Batata lyonse baali fye ba kwenda.’ . . . Pamo ngo mufyashi, kuti mwapingulapo ubukulu bwa nshita mukapoosa no mwana wenu. Ico mukapingulapo cikesailanga pa numa ya myaka 15 mu mwana wa myaka 15 uwa bukatu.”

Ukumwene Ndalama mu Nshila Yalinga

Bonse ababa mu lupwa balingile na kabili ukulamwena indalama mu nshila yalinga. Balingile ukuiteyanya ukusansha pamo shintu bengakwata pa kukumanisha ifipooswa fya lupwa ifya lyonse. Abanakashi abengi balafwaikwa ukubomba pa kukumanishe fikabilwa, lelo imwe mwe bakashi mulingile ukwibukila ulwa masanso na matunko fintu mwingakumanya. Cino calo cilamucincisha “ukukanailekelesha” no “kucite co mulefwaya.” Kuti camulenga ukuba na bucaibela no kukanaikushiwa no mulimo Lesa amupeela uwa kuba nyina no kusunge ng’anda.—Tito 2:4, 5.

Nga imwe banyina mwingaba pa ng’anda no kuba katungulula kabili cibusa ku bana benu, kuti cayafwa apakalamba ku kukuula ifikakilo fyakosa ifingaafwa ukusungilila ulupwa lwenu capamo te mulandu ne cingesa. Umwanakashi kuti mu nshila yaibela alenga ulupwa ukuba ulwa nsansa, ulwa mutelelwe, kabili ulwacincila. Politishani umo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19 atile: “Cifwaya abaume 100 pa kukuule nkambi, lelo cifwaya fye umwanakashi umo ukukuule ng’anda.”

Nga ca kuti bonse mu lupwa babombela pamo ukwikalila mu ndalama shintu ulupwa lukwata, kuti capususha ulupwa ku mafya ayengi. Abaupana balingile ukusuminishanya ukwangusho bumi no kubika ifya ku mupashi intanshi. Abana balingile ukusambilila ukwikushiwa ne fintu, ukukanalapinda ifintu ifyo ulupwa lushasanshishe mu mipoosele ya ndalama. Ibakeni ku fintu amenso yakumbwa! Ukutunkwa ukushite fintu ifyo mushikwatile ndalama, ukwingila mu nkongole, kwalitungulula indupwa ishingi mu kubongoloka. Kuti cawamino lupwa nga bengasansha indalama shabo ukushibomfya ku mulimo wa bonse—pamo nga ku lwendo lwa kupembesula, ku cibombelo cimo ica mu ng’anda icingaleto kuipakisha, nelyo ukusangwila ku kwafwilisha icilonganino ca Bwina Kristu.

Umusango umbi uwa “kusangwila” ku mibele ya nsansa iya lupwa untu ababa mu lupwa lonse bengasangula waba kubombako umulimo wa kuwamya no kulungisha—e kuti ukusakamana ing’anda, ibala, motoka, na fimbipo. Umo umo uwa mu lupwa, nangu fye abacaice, kuti bapeelwako ifya kucita. Mwe bana, mwilaesho konaule nshita. Mu cifulo ca ico, kusheni umupashi wa kwaafwa no kubombela pamo; ici cikaletako bucibusa bwa cine cine no bunabo, ifyo fikosha ukwikatana kwa lupwa.

Ubucindami bwa Kusambilila Baibolo

Mu lupwa lwaikatana ulwa Bwina Kristu, mulaba ukukomaila pa bucindami bwa kusambilila Baibolo lyonse. Ukulanshanya Baibolo cila bushiku no kusambilila Amalembo Yashila cila mulungu e pashintilila ulupwa ukuba ulwaikatana. Icine ca kutendekelako ica Baibolo ne fishinte filingile ukulandwapo capamo mu nshila iibimbula imitima ya bonse mu lupwa.

Ukukumana kwa musango yo ukwa lupwa kulingile ukuba ukwa kusambilisha lelo pa nshita imo ine ukwa kuipakisha no kwa kukoselesha. Ulupwa lumo ku kapinda ka kuso aka Sweden baleleka abana ukulemba ifipusho ifyaleimako mu kati ka mulungu. Ifi fipusho lyene fyalelandwapo pe sambililo lya Baibolo ilya cila mulungu. Ifipusho ilingi fyaleba ifyashika kabili ifya kubimbule tontonkanyo kabili fyalelangilila amaka ya bana aya kutontonkanya na fintu batesekeshe ifisambilisho fya mu Baibolo. Ifipusho fimo fyali ni fi: “Bushe Yehova alakusha ifintu fyonse pa nshita yonse, nelyo bushe acitila fye fyo limo na limo?” “Mulandu nshi Baibolo isoselo kuti Lesa abumbile umuntu ‘mu cata cakwe’ apo Lesa taba muntu?” “Bushe Adamu na Efa tabaaleumina mu nshita ya mpepo mu Paradise apantu tabalefwalako fimo ku makasa ne fya kufwala tabakwete?” “Mulandu nshi tukabila umweshi apantu ubushiku kufwile ukube mfifi?” Abana nomba balikula kabili balebombela Lesa nga abatumikishi ba nshita yonse.

Lintu mulebomba pa mafya ya mu lupwa, mwe bafyashi kuti cawama ukutukuta ukuba aba kukoselesha kabili abamwentula. Beni abalangulukilako na bateuluka, lelo ababulo kwaluka, ilyo cakuma ku kumfwila ifishinte fyacindama. Lekeni abana bamone ukuti ukutemwa Lesa ne fishinte fyalungama lyonse fye e fitungulula ukupingulapo kwenu. Imibele ya pa sukulu ilingi line ilaleto kukanshika no kutitikisha, kabili abana bakabila ukukoselesha apakalamba mu ng’anda pa kuti bacimfye ukusonga kwa musango yo.

Mwe bafyashi, mwilabepekesha ukuba abapwililika. Mulesumine filubo no kulombo kwelelwa ku bana benu nga cakabilwa. Mwe bacaice, lintu Bamayo na Batata basumino kuti nabatena, lundeniko ukubatemwa.—Lukala Milandu 7:16.

Ee, ulupwa lwaikatana lulakwata ing’anda ya mutende, umutelelwe, ne nsansa. Kashika wa nshintu umwina Germany Goethe pa nshita imo atile: “Uwaba ne nsansa sana, imfumu nelyo cibombebombe, ni uyo uusange nsansa pa ng’anda.” Ku bafyashi na bana abatesekeshe fintu, takufwile ukubako icifulo icawama nge ng’anda.

Ca cine ukuti ulupwa lulesanswa nga nshi ilelo ku kutitikisha kwa calo cintu twikelemo. Lelo apantu ulupwa lwafuma kuli Lesa, luli no kupusunsuka. Ulupwa lwenu lukapusunsuka, na imwe bene mukapusunsuka nga mwakonka ifya kutungulula fyalungama ifya kwa Lesa ifya pa mikalile ya nsansa iya lupwa.

[Futunoti]