Bushe Abena Kristu ba Kubangilila Balebomfya Ishina lya kwa Lesa?

ISHINA lya kwa Lesa limoneka amakana ya miku mu Malembo ya ciHebere, umo limininwako na makonsonanti yane יהוה (YHWH, Tetragrammaton). Ifyasangwa ifya bashula ifyashikama mu mushili fitubulula ukuti mu Israele wa pa ntanshi ya bunkole, pa ntanshi ya 607 B.C.E., ishina lyalebomfiwa mu kuseeka, kabili mu mabuuku ya Baibolo aya pa numa ya bunkole aya kwa Esra, Nehemia, Daniele, na Malaki, lilamoneka libili libili. Panono panono, nangu ni fyo, ilyo inshita ya kumoneka kwa kwa Mesia yalepalamina, abaYuda babele abashimunuka ukubomfya ishina pa mulandu wa kutiina imipashi.

Bushe abasambi ba kwa Yesu balebomfya ishina lya kwa Lesa (ilyo ilingi ilipilibulwa nga “Jehovah,” nelyo “Yahweh” mu ciNgeleshi [mu Cibemba “Yehova”])? Ubushininkisho butila ee. Yesu asambilishe abakonshi bakwe ukupepa kuli Lesa ati: “Ishina lyenu libelwe akatiina.” (Mateo 6:9) Kabili pa mpela ya butumikishi bwakwe ubwa pe sonde, umwine wine apepele kuli Wishi wa ku muulu ati: “Nalange shina lyenu ku bantu abo mwampeelepo aba pano isonde.” (Yohane 17:6) Pa mbali ya ico, amakope ya mu kubangilila aya Septuagint, ubupilibulo bwa ciGreek ubwa Malembo ya ciHebere ubwabomfiwe na basambi ba kwa Yesu, bwakwetemo ishina lya kwa Lesa mu musango wa Tetragrammaton wa ciHebere.

Ni shani pa lwa Malandwe na Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek ayashala (“Icipingo Cipya”)? Calipelululwa ukuti apantu ishina lya kwa Lesa lyalimoneke muli Septuagint, lilingile na kabili lyalimoneke mu makope ya mu kubangilila aya aya Malembo—kwena apo Septuagint yaambwilwe. Muli ifyo, ishina Yehova limoneka ukucila pa miku 200 muli New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Bamo balilengulule ci nge cishingalungamikwa. Nangu cibe fyo, kulemoneka ukubako ukwafwilisha New World Translation ukufuma ku ntulo iishapalako: Talmud wa cina Babiloni.

Ulubali lwa kubalilapo ulwa ici citabo ca butotelo bwa ciYuda lwakwata umutwe wa kuti Shabbath (Isabata) kabili lwakwatamo amafunde yashaifulila aya kutungulula imyendele pe Sabata. Mu ciputulwa cimo, mwaba ukulanshanya nampo nga calilinga ukupususha bamanyuskripiti ba Baibolo ukufuma mu mulilo pe Sabata, kabili lyene umukululo wakonkapo ulamoneka: “Calondolwelwe mwi lembo ati: Incende iishakwatapo kantu [gil·yoh·nimʹ] na Mabuuku ya baMinim, te kuti pambi tupusushe ukufuma mu mulilo. R. Jose atile: Mu nshiku sha fye umo afwile ukuputula Amashina ya Bulesa ayo bakwatamo, ukuyafisa, no koca ifyashala. R. Tarfon atile: Nalapa na pa mwana wandi te kuti ngoce bene capamo ne Shina lya Bulesa nga ca kuti nalibasangile.”—Ukupilibulwa na Dr. H. Freedman.

Ni bani baali ba mi·nimʹ? Ishiwi lipilibula “aba fyakaniko” kabili kuti lyalosha ku baSaduke nelyo abena Samaria. Lelo ukulingana na Dr. Freedman, muli uyu mukululo mu kupalishako nga nshi cilosha ku Bena Kristu aba ciYuda. E co, finshi fyali gil·yoh·nimʹ, ilyapilibulwa “incende shishakwatapo kantu” ukulingana na Dr. Freedman? Kuti lyapilibula ifintu fibili. Kuti yaba mikululo iishalembwapo iya cimfungwa nelyo fye ifimfungwa fishalembwapo. Nelyo—mu mibomfeshe ya kusenteka iye shiwi—kuti yaba ifyalembwa fya ba mi·nimʹ, kwati kutila ifi fyalembwa fyaba ifya cabe cabe kwati fimfungwa ifishalembwapo kantu. Mu madikishonari ubu bupilibulo bwalenga bubili bwapeelwa nga “Amalandwe.” Mu kumfwana ne ci, sentensi iimoneka muli Talmud pa ntanshi ya ciputulwa cambwilwe pa muulu ibelengwa ukuti: “Ifitabo fya baMinim fyaba nge ncende shishakwatapo kantu [gil·yoh·nimʹ].”

Muli ifyo, mu citabo Who Was a Jew? kuli Lawrence H. Schiffman, iciputulwa caambulwa icili pa muulu ica Talmud capilibulwa nge fyakonkapo: “Tatupususha Amalandwe ukufuma mu mulilo (pe Sabata) ne fitabo fya ba minim (‘abakaana icisumino’). Ukucila, filocewa mu fifulo fya fiko, fyene na baTetragrammata ba fiko. Rabbi Yose Ha-Gelili atila: Mu kati ka mulungu, umo alingile ukuputulamo baTetragrammata no kubafisa no koca ifyashala. Rabbi Tarfon atile: Nalapa na pa mwana wandi! Nga ca kuti (ifi fitabo) fyaishile mu minwe yandi, kuti nafyoca capamo na baTetragrammata ba fiko.” Dr. Schiffman atwalilila ukupaasha ukuti ba mi·nimʹ pano Bena Kristu aba ciYuda.

Bushe ici ciputulwa ca Talmud mu cituntulu cilelanda pa lwa Bena Kristu ba mu kubangilila aba ciYuda? Nga ni fyo, lyene cili bushininkisho bwakosa ubwa kuti Abena Kristu balisanshishemo ishina lya kwa Lesa, Tetragrammaton, mu Malandwe yabo ne fyalembwa. Kabili cili icacilishapo ukupalishako ukuti Talmud ilelanda pa Bena Kristu aba ciYuda pano. Kwalibako ukwafwilisha kwa basambilila ku mimwene ya musango yo, kabili muli Talmud amashiwi yashingulukako yamoneka ukulundako ukwafwilisha kwalundwapo. Ici ciputulwa icikonka pa kwambula kuli pa muulu ukufuma muli Shabbath cishimika ilyashi ilisanshamo Gamaliele no mupingushi wa Bwina Kristu muli ilyo imbali sha Lyashi lya pa Lupili shiloshiwako.

Cali fye ni pa numa, lintu ubuKristu bwa busangu bwapaaswike ukufuma ku fisambilisho fyaanguka ifya kwa Yesu, e lintu ishina lya kwa Lesa lyalekele ukubomfiwa ku baleitunga ukuba Abena Kristu kabili lyalifumishiwe fye na mu makope ya Septuagint no kufuma mu Malandwe na mabuuku ya Baibolo yambi.

[Icikope pe bula 31]

Mu kasuba ka kwa Yesu, ishina lya kwa Lesa lyalemoneka muli “Septuagint”

[Abatusuminishe]

Israel Antiquities Authority