Bacibusa ba kwa Lesa Aba pa Fishi fya Tonga

Mu 1932 ingalaba yaletele imbuto Ishacindama sana ku Tonga. Umukalamba wa ngalaba apeele Charles Vete akatabo akaleti “Where Are the Dead?” Charles alicetekele ukuti alisangile icine. Ilyo papitile nshita, aba ku maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova balisuminishe Charles ukupilibula aka katabo mu lulimi lwakwe. Pa numa ya kupwisha uyu mulimo, Charles apokelele ututabo 1,000 utwapulintwa kabili atendeke ukutusabankanya. Ifi e fyo ubukombe bwa Bufumu ubwa kwa Yehova bwatendeke ukushimikilwa pa fishi fya Tonga.

PALI mapu wa ku South Pacific, kuti mwasanga icalo ca Tonga ku masamba fye ya International Date line apo ikumanina na Tropic of Capricorn. Icishi cikalamba pali fi fishi ica Tongatapu, cabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga aka musumba wa Auckland, ku New Zealand, kabili paba amakilomita mupepi na 2,000. Mu calo ca Tonga mwaba ifishi 171, muli ifyo fishi 45 e fyaikalwapo abantu.

Mu Tonga mwaba abantu mupepi na 106,000, kabili bekala pa fishi fitatu, kabili ifishi fikalamba ni Tongatapu, Ha’apai, na Vava’u. Pa filonganino fisano ifya Nte sha kwa Yehova, ifilonganino fitatu fibomfya iciTongatapu, ululimi ulwaseeka sana, e lyo icilonganino cimo cibomfya iciHa’apai, na cimbi iciVava’u. Pa kwafwa abantu ukuba ifibusa fya kwa Lesa, Inte sha kwa Yehova balikwata ing’anda ya bamishonari e lyo ne ofesi lya bakapilibula mupepi na ku Nuku’alofa, umusumba ukalamba.—Esaya 41:8.

Ukutula muli ba1930, baCharles Vete baishibikwe konse ukuti ni Nte ya kwa Yehova nangu ca kuti baali bacili tabalabatishiwa. Babatishiwe mu 1964. Bambi batendeke ukubomba na bo umulimo wa kubila, kabili mu 1966, Ing’anda ya Bufumu iya kulonganamo abantu 30 yalikuulilwe. Mu 1970 icilonganino umwali bakasabankanya ba Bufumu 20 calipangilwe mu Nuku’alofa.

Ukutule yo nshita, ukufikilishiwa kwa mashiwi ya kwa kasesema Esaya kulamoneka sana pa fishi fya Tonga. Uku kusesema kutila: “Nabapeele Yehova ubukata, no kubilisho lwa kumutasha mu naamba ne fishi.” (Esaya 42:12) Umulimo wa Bufumu walitwalilila ukulunduluka, ukwafwa abengi ukuba bacibusa ba kwa Yehova. Pa kulongana kwa citungu ukwali mu Nuku’alofa mu 2003, kwali icipimo ca pa muulu ica balongene 407, kabili 5 balibatishiwe. Ukulangililo kuti kucili ukulunduluka, abasangilwe ku Cibukisho mu 2004, bali 621.

Aba pa Cishi Bekala Ubumi Ubwayanguka

Lelo, bakabilisha ba Bufumu bacili balefwaikwa sana mu fishi ifishaba mu musumba ukalamba. Ku ca kumwenako, abantu 8,500 ababa mu fishi 16 abasangwa mwi bumba lya baHa’apai bacili balafwaya ukumfwilapo na fimbi pa cine ca mu Baibolo. Pa cishi ca Ha’apai paba sana ifimuti fya ngashi ifingi ifyakupa ici cishi ne naamba sha mucanga ishalepa. Amenshi ya muli bemba yalilengama, ica kuti umuntu kuti amona na pa nshi apalepele amamita ukucila 30. Cilomfwika bwino ukowa mupepi ne fimabwe fyayemba ifya mu menshi kabili mupepi ne misango yalekanalekana iye sabi iyacila pali 100. Ilingi imishi iba fye iinono. Nangu ca kuti amayanda yakuulwa mu nshila yayanguka, yakuulwa mu musango wa kuti teti yawe nga kwaba icikuuku.

Ku fimuti fya breadfruit ne fya mango e ko abantu bafumya ifya kulya ne cintelelwe. Ukufwaya ifya kulya no kufipekanya kulasenda inshita iikalamba. Ukusansha pa kulya inkumba, abena cishi balaipakisha ifilyo ifingi ifya muli bemba. Ulupwa lulakwata amabala ya kulimamo ifyumbu no musalu. Ifimuti ifitwala ifisabo filamena mu mpanga; ifimuti fya ngashi ne nkonde e ko fyaba kabili fingi nga nshi. Balalanga abana babo amabuula, ifipaapa, ne mishila ifyo baishiba ukuti muti.

Kwena, icawamako sana ku Ha’apai, bantu ba bucibusa, kabili aba mutende. Baba ne mikalile iyayanguka. Abanakashi abengi babomba imilimo ya kupanga ifintu pamo nge miseke, insalu ishipangwa ukubomfya inshishi e lyo na matanda. Abanakashi ba ku Tonga nga balebomba bekala mu cintelelwe, uku ninshi baleisha, baleimba, no kuseka capamo, kabili ilingi ninshi abana baleangala nelyo nababalalika mupepi. Kabili abanakashi e baya balefwaya ifya kulya ifya mu menshi, ne finsabwansabwa fimo ifyaba mu mumana ifyo balya ifibishi.

Abaume abengi bapoosa inshita yabo mu kulima, ukwipaye sabi, ukubaasa, ukupanga amato no kulunda amasumbu. Abaume, abanakashi, na bana bendela mu mato ayanono ayo babomfya pa kwipaye sabi ayakupwa pa muulu. Balayabomfya ne lyo baleya ku cishi cimbi, ku kutandalila balupwa, ukuya mu kundapwa, na mu kushitisha nelyo ukushita ifyo basombwele.

Imbila Nsuma Yafika no Kwalepesha

Ni ku bantu aba bene aba mikalile ya-anguka e ko bamishonari babili abaupana na bapainiya babili baishile mu nshita ya Cibukisho ca mu 2002. Abantu ba ku Ha’apai balishimikilweko panono ku numa, kabili balipokelele impapulo ishasabankanishiwa ne Nte sha kwa Yehova, no kusambilila fye Baibolo na baNte.

Bakasambilisha ba Baibolo bane abaishile bali na mabuyo yatatu: ukushalika impapulo shilanda pali Baibolo, ukutendeka amasambililo ya Baibolo aya pa ng’anda, no kulaalika abalesekelela ukusangwa ku Mulaalilo wa kwa Shikulu. Aya mabuyo yonse yatatu yalifishiwepo. Abantu 97 e basangilwe ku Cibukisho ca mfwa ya kwa Yesu. Bamo baendele mu mato ayabula umutenge nangula ca kuti kwali imfula ikalamba ne cipuupu cikalamba. Apo imiceele tayali bwino, abengi baleele palya pene bacitile Icibukisho kabili ubushiku bwakonkelepo e lyo babwelelemo ku sha myabo.

Munyinefwe walandile ilyashi lya Cibukisho na o aliculile. Mishonari uwalandile ilyashi ebukisho kuti: “Nshilekabila no kumweba ifyo cayafya ukulanda amalyashi ya Cibukisho yabili icungulo cimo cine mu lulimi ushaishiba bwino. Kuti mwaelenganya ifyo nasakamikwe. Ipepo lyalingafwile icine cine! Naibukishe amashiwi ne milandile ifyo nshaishibe no kuti nalisambilila.”

Pa mulandu wa mulimo wa bakabilisha ba pa cishi ca Ha’apai, indupwa shibili isha baupana muli ilya ncende shalibatishiwe. Umulume umo pali ishi ndupwa shibili alitemenwe impapulo sha baNte ilyo alesambilila ifya kuba shimapepo kwi calici aleyako.

Nangula ali mupiina, uyu mwaume no mukashi wakwe balesangula indalama ishingi nga babeta amashina mu calici pa nshita ya kupeela indalama ukwalecitwa cila mwaka. Nte umo uwaile kuli iyi ncende aebele uyu mwaume ukukupukula Baibolo yakwe no kubelenga pali 1 Timote 5:8. Umutumwa Paulo alembele ati: “Na cine umuntu nga tasakamana abantu bakwe, pali bufi aba mu ng’anda yakwe iine, ninshi nakaana icitetekelo kabili abo mubi ukucisha uushatetekela.” Ici cishinte ca mu Baibolo califikile sana pa mutima wa uyu mwaume. Akutulwike ukuti ukumfwila aba ku calici abalepinda indalama ishingi, kwamulengele ukufilwa ukupekanishisha ifikabilwa fya ba mu ng’anda yakwe. Ilyo inshita ya mwaka iya kusonka indalama yafikile, uyu mwaume nangu ca kuti alikwete indalama, talabile amashiwi ya pali 1 Timote 5:8. Ilyo bamwitile ishina, mu kushipa aebele shimapepo ukuti ifikabilwa fya lupwa lwakwe e fyacindeme. Ici calengele ukuti aba baupana babili babasaalule no kubakalipila sana pa cintubwingi ku bakalamba ba mu calici.

Pa numa ya kusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova, uyu mwaume no mukashi babele Inte sha kwa Yehova. Umulume atila: “Icine ca mu Baibolo calinjalula. Nalileka ubukalushi ne culukusu ku ba mu lupwa lwandi. Nalileka ukukolwa. Abantu mu mushi njikala balimona ifyo icine cayalula imikalile yandi. Ndesubila ukuti na bo bakatemwa icine nga fintu nacitemwa.”

Ubwato Bwalebomfiwa mu Kusapika

Papitile imyeshi iinono pa numa ya Cibukisho ca mu 2002, ingalaba na imbi yaletele ifipe fya mutengo kuli ici cishi cabelo kutali ica Ha’apai. Ubu Bwato ubwalepa amamita 18 ubwafumine ku New Zealand bwapitile mu fishi fya Tonga. Muli ubu bwato mwali baGary na baHetty, no mwana wabo umwanakashi Katie. Bamunyinefwe na bankashi 9 aba mu Tonga na bamishonari babili balibakonkele pa nyendo shabo shibili. BaNte ba kuli ilya ncende balyafwilishe ukooba ubwato, inshita shimo ukupita mu mabwe aya muli bemba ayo bashalangilile pali mapu wabo. Ishi tashali nyendo sha kwangala fye. Abali muli ubu bwato baile mu kushimikila abantu icine ca mu Baibolo. Balyendele sana pali bemba no kushimikila pa fishi 14. Imbila nsuma iya Bufumu tayatalile aibilwa mu fishi fimo pali ifi.

Bushe abantu bayankwileko shani? Kwena, aba bakashimikila baendele pali bemba balibapokelele mu nsansa, muli bucibusa, no kubasekelela filya fine fye umwata wa ba pa cishi waba. Ilyo baishibe ico aba bantu baishiile, balitashishe ukufuma pa nshi ya mitima. Cali fye icayeba kuli aba baNte baishile ukuti abantu ba pa cishi balicindika Icebo ca kwa Lesa kabili baliibukile ukuti balekabila ifya ku mupashi.—Mateo 5:3.

Ilingi, abatandashi baleikala mwi samba lya fimuti nabashingulukwa na bantu abali na mepusho ayengi aya mu Malembo. Nga bwaila, ukulanshanya ifya mu Baibolo kwaletwalilila mu mayanda. Abantu ba pa cishi cimo bapaapeete baNte abaleya ukuti: “Mwiya! Ni bani bakatwasuka amepusho nga mwaya?” Nte umo atile: “Lyonse caletukosela ukusha abantu abengi nga nshi abapala impaanga abali ne nsala ya cine. Imbuto ishingi isha cine ca mu Baibolo shalibyalwa.” Ilyo Ubwato bwafikile pa cishi cimo, baNte basangile bonse ninshi nabafwala ifya kufwala fya kulooseshamo. Umukashi wa mulashi wa pa cishi e lintu fye afwile. Uyu mwaume alitashishe bamunyinefwe pa kuleta ubukombe bwa cisansamushi ubwa mu Baibolo.

Calyafishe ukufika ku fishi fimo. BaHetty balondolola ukuti: “Pa cishi cimo tapali umulundu wa kufikilapo uusuma, ululamba lonse lwali fye lwa mabwe yeka yeka iyalepele mita umo nelyo ukucilapo. Ukufikako kano fye ukubomfya akabwato kesu akapangilwa ne mipila. Ica kubalilapo, twalepoosa ifyola ku bantu abengi abali ku lulamba abaitemenwa ukutwafwa. Lyene, ilyo amabimbi yaimya aka kabwato mu muulu ukulingana ne cilibwe, twaletolokamo ilyo takalabwelela pa nshi muli bemba.”

Nangula ni fyo, te bonse abo twali na bo abaishibe ukwensha ubwato. Pa numa ya kwenda imilungu ibili pa menshi, uwaleensha ubwato alembele ukulosha ku lwendo ulwa kubwelelamo ku cishi cikalamba ica Tongatapu ati: “Kucili ama-awala 18 ku lwendo lwesu. Teti twende fye ukwabula ukwimininako pa mulandu wa kuti bamo balalwala nga bali pa mumana. Natutemwa ukuya ku ng’anda lelo pa nshita imo ine tuli no bulanda pa kusha abantu abengi nga nshi abakutike ku bukombe bwa Bufumu. Yehova akabasakamana, akabaafwa ukukula lwa ku mupashi ukubomfya umupashi wakwe uwa mushilo na bamalaika bakwe.”

Kucili Kuli na Bambi Abengaba Inte pa Fishi

Mupepi ne myeshi 6 pa numa Ubwato bwafumineko, bapainiya baibela babili, baStephen na baMalaki, batuminwe ukuya mu kushimikila ku bantu ba pa cishi ca Ha’apai. Bailesangako indupwa shibili ababatishiwe nomba line kabili babombele pamo mu kusambilisha Baibolo. Kulaba ukulanshanya kusuma pa masambilisho, kabili bakasabankanya balebomfya bwino Baibolo.

Pa December 1, 2003, icilonganino calipangilwe mu Haʹapai, e kutila icalenga 5 mu Tonga. Pa basangwa ku kulongana paba na bana abengi. Balisambilila ukukutikisha. Balekala tondolo kabili balafwaisha ukwasukapo pa kulongana. Kangalila wa muputule atile “ifyo abana baishiba ifyaba mu citabo ca Icitabo Candi ca Malyashi ya mu Baibolo filanga ukuti abafyashi balabombesha ku kusambilisha abana babo icine ca mu Baibolo.” Ukwabula no kutwishika, muli fi fishi mucili umulimo ukalamba uwa kulobolola bambi abafulilako ukuba ifibusa fya kwa Yehova.

Ukucila imyaka 70 iyapitapo, ilyo Charles Vete apilibwile akatabo ka kuti Where Are the Dead? mu lulimi lwakwe ulwa ciTonga, taishibe ifyo imbuto sha Bufumu shali no kulimbwa mu mitima ya bekala calo banankwe. Ukutula pali ilya ntendekelo inono, Yehova alitwalilila ukupaala umulimo wa kubilisha imbila nsuma kuli ilya ncende iye sonde, kabili uuleya ulelunduluka. Pali lelo, kuti twalanda atuti icalo ca Tonga caba pa fishi fyaba ukutali umo abantu baleya kuli Yehova.—Amalumbo 97:1; Esaya 51:5.

[Icikope pe bula 8]

Charles Vete, mu 1983

[Icikope pe bula 9]

Ukupanga insalu ukubomfya inshishi

[Icikope pe bula 10]

“Ubu bwato” bwalibomfiwe ku kusalanganya imbila nsuma mu Tonga

[Icikope pe bula 11]

Ibumba lya bakapilibula, mu Nukuʹalofa

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 9]

Ukupanga insalu ukubomfye nshishi: © Abakopele ni baJack Fields/CORBIS; ifikope fili ku numa pa mabula 8 na 9, no kwipaya isabi: © abakopele ni baFred J. Eckert