Ukushimikila Umwashimikile Abena Kristu ba Kubalilapo
ICALO ca Italy capange cofi icimoneka kwati lusapato icafika na muli bemba wa Mediterranean, kabili caba cifulo umo ifya ntambi ne fya mapepo fyakuma sana abantu ukutula fye ku kale. Ne ci cilacebusha abatandashi abengi ukwisa mu kumona ici cifulo cayemba, umusangwa ifya kubasabasa, ne fya kulya ifisuma. Kabili muli ici calo abengi balesambilila Baibolo.
Cimoneka kwati Abena Kristu ba cine mu kubalilapo fye bafikile ku Roma—uyo kale wali e musumba ukalamba uwa calo cakwatishe maka mwi sonde lyonse—ilyo abaYuda ne nsangu abasangwike Abena Kristu pa Pentekoste 33 C.E. babwelele ku mwabo ukufuma ku Yerusalemu. Mu 59 C.E., umutumwa Paulo atandalile icalo ca Italy umuku wa kubalilapo. Pa cabu ca Puteoli mu lulamba lwa bemba e po ‘asangile aba bwananyina’ aba mu citetekelo.—Imilimo 2:5-11; 28:11-16.
Nga fintu fye Yesu na batumwa basobele, ilyo no mwanda wa mwaka uwa kubalilapo taulapwa, abasangu balifumine mu buKristu bwa cine. Lelo, ilyo ubu bwikashi bwabipa bushilapwa, abasambi ba cine aba kwa Yesu baliswangana mu mulimo wa kubila imbila nsuma mwi sonde lyonse—ukusanshako na mu calo ca Italy.—Mateo 13:36-43; Imilimo 20:29, 30; 2 Abena Tesalonika 2:3-8; 2 Petro 2:1-3.
Intendekelo Yali Iya Kufuupula
Mu 1891, baCharles Taze Russell, abaletungulula umulimo wa kushimikila uwa abasambi ba Baibolo (e kutila Inte sha kwa Yehova) mu mulimo wa kushimikila, batandalile imisumba imo iya mu Italy pa muku wa kubalilapo. Balisumine ukuti ifyo basangile pa kushimikila muli ilya ncende fyalefuupula nga nshi. Batile: “Ifyo twamwene mu mulimo wa kushimikila tafyatupeele isubilo lya kuti kukabako ukulobolola mu calo ca Italy.” Muli shinde wa mu mwaka wa 1910, Munyinefwe Russell atandalile icalo ca Italy na kabili no kuyalande ilyashi lya Baibolo mu cikuulwa ca mangalo icabelele mu kati ka musumba wa Roma. Cinshi cafuminemo? Atile: “Mu kwipifya kuti natila kulya kulongana ca nsoni no kukulandapo.”
Kwena ca cine, pa myaka iingi umulimo wa kubila imbila nsuma mu Italy wali fye wa kuwayawaya, na cimo icalengele ni co Inte sha kwa Yehova balebapakasa ku buteko bwa buluku ubwa ciFascist. Pali ilya nshita, muli ici calo mwali fye Inte sha kwa Yehova abashacilile pali 150, abengi pali aba basambilile icine ca Baibolo kuli balupwa lwabo nelyo ifibusa abaali ku fyalo fimbi.
Ukulunduluka Ukwaibela
Pa numa ya Nkondo ya Calo Iyalenga Bubili, bamishonari bamo balituminwe ku Italy. Lelo nga fintu fye ifyalembwa ifisangwa mu cikuulwa ca buteko umo basungila ifyalembwa filondolola, intungulushi she calici ku Vatican balombele ubuteko ukutamfya bamishonari. Ne cafuminemo ca kuti bamishonari abengi, balipatikishiwe ukufuma mu calo.
Nangu kwali amafya ya musango yu, abantu abengi mu Italy batendeke ukukonkolokela ku “lupili” lwa kupepelako Yehova. (Esaya 2:2-4) Ukwingilishiwako kwa mpendwa ya baNte muli ici calo kwaba kwa kupapusha. Mu mwaka wa 2004 kwali ukufulilako ukufika ku cipendo ca 233,527 bakasabankanya ba mbila nsuma, e kutila kasabankanya umo ukushimikila ku bantu 248 aba muli cilya calo, kabili impendwa ya 433,242 balisangilwe ku Cibukisho ca mfwa ya kwa Kristu. Kwali ifilonganino ubwingi bwa 3,049 ifyalelonganina mu Mayanda ya Bufumu ayasuma. Pali nomba, kuli amabumba yamo yamo ayalelunduluka sana.
Ukushimikila mu Ndimi Ishingi
Abengi balikuuka ukufuma ku Afrika, Asia na ku Kabanga ka Bulaya no kwisaikala mu Italy mu kufwaya incito no bwikalo busuma, nelyo ukutiina utuyofi. Bonse aba bantu kuti bayafwiwa shani lwa ku mupashi?
Inte sha kwa Yehova abengi mu Italy baleesha na maka ukusambilile ndimi shayafya, pamo nga iciAlbania, iciAmharic, iciArabic, iciBengali, iciChinese, iciPunjabi, iciSinhala, ne ciTagalog. Ukutampa mu mwaka wa 2001, kwaliko ukusambilisha indimi shimbi ku balefwaisha ukushimikila mu ndimi sha ku fyalo fimbi. Mu myaka itatu iyapitapo, baNte ukufika kuli 3,711 balisangwa ku masukulu 79 ayatungulwilwe mu ndimi 17. Ici calyafwilisha ukupanga no kukosha ifilonganino 146 e lyo na mabumba 274 mu ndimi 25. Muli fyo abantu abengi abafumaluka balyumfwa imbila nsuma kabili balitendekako kusambilila Baibolo. Ilingi ifya kufumamo filawama icine cine.
Nte ya kwa Yehova umo alandile pali Baibolo ku muntu we shina lya George, uulanda iciMalayalam uwafumine ku India. Te mulandu na mafya ya pa ncito akwete, George alitememwe ukulasambilila Baibolo. Papitile fye inshiku shinono, Gil cibusa wa kwa George, uwalelanda iciPunjabi umwina India, aile ku Ng’anda ya Bufumu, kabili ilyo line fye atendeke ukusambilila Baibolo. Gil na o aletele David kuli baNte. David wa ku calo ca India kabili alande ciTelugu. Tapakokwele sana David atampile ukusambilila Baibolo. Abena India bambi babili, Sonny na Shubash, baleikala na David. Bonse babili na bo batampile ukusambilila Baibolo.
Papitile milungu inono baNte bapokelele lamya ukufuma kuli Dalip, uulanda iciMarathi. Alandile ukuti: “Nine cibusa wa kwa George. Ndelombo kuti na ine mulensambilishako Baibolo.” Kabili kwaishile na Sumit, uulanda iciTamil. Mu kulekelesha, cibusa na umbi uwa kwa George alitumine lamya, ukufwaya uwa kumusambilisha Baibolo. Kabili George aletele na umbi umulumendo uwe shina lya Max, ku Ng’anda ya Bufumu. Na o alombele ukulasambilila Baibolo. Pali ino nshita, amasambililo ya Baibolo 6 yaletungululwa, kabili bali mupepi no kutampa ukutungulula amasambililo na yambi yane. Aya masambililo yatungululwa mu ciNgeleshi, nangu ca kutila ifitabo fya mu ciHindi, iciMalayalam, iciMarathi, iciPunjabi, iciTamil, iciTelugu, ne ciUrdu filabomfiwa pa kusambilila.
Bankomamatwi “Baumfwa” Imbila Nsuma
Mu Italy musangwa bankomamatwi ukucila pali 90,000. Mu myaka ya ba 1970, Inte sha kwa Yehova batendeke ukusambilisha bankomamatwi icine ca Baibolo. Mu kutendekelako fye, baNte bamo bankomamatwi batendeke ukusambilisha ululimi lwa bankomamatwi ulwa cina Italy kuli bakashimikila banabo abalefwaya ukwafwilishako muli ili bala lya bankomamatwi. Ne ci calengele bankomamatwi abengi ukufwaisha ukusambilila Baibolo. Pali lelo, ukucila pali 1,400 ababomfya ululimi lwa bankomamatwi balasangwa ku kulongana kwa Bwina Kristu. Ifilonganino 15 na mabumba 52 babomfya ululimi lwa bankomamatwi pa kulongana.
Pa kubalilapo, ukushimikila kuli bankomamatwi kwalekabila fye baNte ukuitendekelako. Lelo mu mwaka wa 1978, iofesi lya musambo mu Italy ilya Nte sha kwa Yehova lyatendeke ukupekanya ukulongana kwa citungu mu lulimi lwa bankomamatwi. Mu mweshi wa May muli ulya wine mwaka, babilishe ukuti pa kulongana kwali no kukonkapo ukwa citungu mu musumba wa Milan, kwali no kuba no kulongana mu lulimi lwa bankomamatwi. Ukulongana kwa muputule ukwa kubalilapo mu lulimi lwa bankomamatwi balonganine mu cifulo ca kulonganinamo mu musumba wa Milan mu February, 1979.
Ukufuma iyo nshita iofesi lya musambo lyalipoosako sana amano ku kumona fintu bankomamatwi balaliishiwa lwa ku mupashi pa kukoselesha impendwa ilekulilako iya bakabila wa mbila nsuma ukulunduluka mu kwishiba sana ulu lulimi. Ukufuma mu mwaka wa 1995, bapainiya baibela (bakabilisha ba mbila nsuma aba nshita yonse) balatumwa ku mabumba yamo aya bankomamatwi mu kubasambilisha ifya kushimikila no kutantika ukulongana kwa Bwina Kristu. Mu fikuulwa fya kulonganinamo fitatu balikuulamo no mwa kutambila amavidio pa kulaipakisha bwino amaprogramu. Kabili na makaseti ya mavidio aya mpapulo sha Bwina Kristu yalipangwa ku kupayanishisha bankomamatwi ica kulya ca ku mupashi.
Abengi balimona ukuti baNte balasakamana bwino ukukabila kwa ku mupashi ukwa bankomamatwi. Magazini wa P@role & Segni, uulembwa na kabungwe ka bankomamatwi aka Italian Deaf Society, yayambwile amashiwi yali muli kalata yatuminwe no mukalamba wa baKatolika uwatile: “Ukuba nkomamatwi cintu cakosa pantu nkomamatwi alakabila ukusakamanwa lyonse. Ica kumwenako, cibulu kuti ayishila umwine ku calici ukwabula ubwafya, lelo alekabila uwa kumupilibwila pa kuti omfwe fyonse ifilebelengwa, ifilesoswa, ne fileimbwa.” Magazini akonkanyapo ukuti, “Ulya mukalamba wa mapepo asumina ati, ku ca bulanda icalici lyakwe lyena talilaipekanya ukusakamana bankomamatwi, kabili bwangu bwangu atile bankomamatwi abengi balasungwa bwino mu Mayanda ya Bufumu aya Nte sha kwa Yehova ukucila mu calici ilili lyonse limbi.”
Imbila Nsuma Yabilwa ku Bafungwa
Bushe umuntu kuti aba umuntungwa lintu acili mu cifungo? Ee, umulandu wa kuti Icebo ca kwa Lesa caba na maka ya kulenga bonse abacipokelela no kucibomfya mu mikalile yabo “abatungwa.” Imbila iyo Yesu abilile “ku bafungwa” yali ni mbila ya kulubuka ku lubembu no kupepa kwa bufi. (Yohane 8:32; Luka 4:16-19) Mu Italy abafungwa baleankulako bwino lintu balebashimikila. Inte sha kwa Yehova mupepi na 400 balipeelwa insambu ukufuma ku buteko iya kutandalila abafungwa no kubafwilisha lwa ku mupashi. Inte sha kwa Yehova e kabungwe ka kubalilapo akashili ka buKatolika ukupoka insambu sha musango yu.
Icine ca Baibolo kuti casabankanishiwa mu nshila shishenekelwa. Abafungwa balalanda ku bafungwa banabo pa mulimo wa kusambilisha Baibolo untu Inte sha kwa Yehova babomba. Bamo pali abo bafungwa, e calenga ukuti balaalike Nte ya kwa Yehova ukuyabatandalila. Limbi balupwa wa bafungwa abatendeke ukusambilila Baibolo bakoseleshe abafungwa ukuti bakalaalike baNte ukubasambilisha. Bambi abo bapingula ukufwila mu cifungo pa mulandu wa bukomi nelyo bumpulamafunde ubwabipisha balilapila kabili nabateluka mu bumi bwabo. Uku ukusambilila kulabapekanishisha ku ukuipeela kuli Yehova Lesa no kubatishiwa.
Mu fifungo ifingi, kulaba ukuyalanda ku bafungwa amalyashi yalekanalekana aya Baibolo, ukulongana kwa Cibukisho ca mfwa ya kwa Yesu, no kutambisha amavidio ayalanda pali Baibolo ayapangwa ne Nte sha kwa Yehova. Ne nshita ishingi abafungwa abengi balasangwa ku kulongana.
Pa kwafwilisha abafungwa bwino bwino, baNte balisabankanya bamagazini abalanda pa malyashi yalekanalekana ayafwilisha abafungwa. Imo iya abo bamagazini ni Loleni! wa May 8, 2001, uwakwete umutwe waleti: “Bushe Abafungwa Kuti Bayaluka?” Na Awake! wa April, 8, 2003, uwalimo no mutwe uwaleti “Drug Abuse in the Family—What Can You Do? (Cinshi Mwingacita aba mu Lupwa nga Balebomfya Imiti Ikola?)” Bamagazini abengi balishalikwa ku bafungwa. Ici calenga amasambililo ya Baibolo ayengi ukutungululwa. Bambi abafwaisha ukwishiba ico Baibolo ilanda ni bakalinda wa cifungo.
Pa numa ya kusuminishiwa no bulashi, umufungwa uwe shina lya Costantino ailebatishiwa pa Ng’anda ya Bufumu iyabela mu San Remo, ukwasangilwe na baNte 138 aba pa cilonganino palya pene. Pa numa ya kubatishiwa Costantino alandile pa fyo ayumfwile atile: “Nayumfwile kwati bamfumfumwina ukutemwa.” Ukulingana na lipoti yali mu nyunshipepala ya muli cilya calo, kalinda wa cifungo atile: “Caliweme sana ukuti twalisuminishe ici. Conse icingafwilisha umufungwa ukuba bwino mu mbali ishalekanalekana na ku mupashi tufwile ukucisuminisha.” Umukashi no mwana wa kwa Costantino balitemenwe sana pa kumona fintu ukwishiba bwino icine ca Baibolo kwayalwile ubumi bwa kwa Costantino. Batile: “Natutemwa sana pantu tabali fintu bali. Nomba bali aba mutende, kabili balitendeka ukutupoosako amano. Natutendeka cipya cipya ukubacetekela no kubacindika.” Na bo bene balitendeka ukusambilila Baibolo no kusangwa mu kulongana.
Sergio, uo baikete pa mulandu wa bupuupu, ukubomfya ifyanso, ukusangwa ne miti ikola, no ukwipaya, balimukaka ukufikila mu 2024. Pa numa ya kusambilila amalembo pa myaka itatu no kwalula ubumi, Sergio apingwilepo ukubatishiwa. E mufungwa walenga 15 ukubatishiwa ku kuba Inte ya kwa Yehova mu cifungo caba mu Porto Azzurro, pa cishi ca Elba. Abatishiwilwe mu cishiba capangilwa na mapulasitiki ico baimike mu cibansa ca fyangalo ica bafungwa, ukwasangilwe abafungwa babiye abengi.
Leonardo, uo bakaka imyaka 20, apokele ulusa lwa kuti akayebatishiwa pa Ng’anda ya Bufumu mu Parma. Lintu bamwipwishe kuli bakalemba we lyashi aba muli ilya ncende, Leonardo atile alefwaya “ukulangisha apabuuta ukuti napingulapo ukuba Inte ya kwa Yehova, te mu kuti afume mu cifungo, lelo pa kuti ekushe ukukabila aleyumfwa ukwa ku mupashi.” Leonardo atila: “Nalepanga sana ifilubo, lelo fyonse nimfileka. Ninteuluka, nangu ca kutila ici calinsendelako inshita. Ndekabila ukutwalilila ukuba uwatambalala.”
Salvatore, uo bakakile pa mulandu wa bukomi, aba mu cifungo cikalamba ica mu Spoleto. Ulubatisho lwakwe, ulwabelele mu cifungo mwine, lwalengele abengi ukumfwa bwino. Kalinda wa cifungo umo atila: “Ukupingulapo ukwacindama ukwingalenga umuntu ukuba bwino kulekabila ukutwalilila, pantu ninshi cakulawamina icifungo ne cintubwingi.” Ukuteuluka mu mibele uko Salvatore ateulwike, kwalengele umukashi no mwana mwanakashi wakwe ukulasangwa ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova. Umufungwa untu Salvatore ashimikileko, na o alibatishiwa ukuba umubomfi waipeela kuli Yehova.
Ukulunduluka kumo ukwa Bwina Kristu bwa kubalilapo kwacitikile mu calo ca Italy. (Imilimo 2:10; Abena Roma 1:7) Muli kano kasuba aka kulobolola, ukukula no kulunduluka kwa ku mupashi kuletwalilila mu ncende umo Paulo na Bena Kristu banankwe baculile pa kushimikila imbila nsuma.—Imilimo 23:11; 28:14-16.
[Mapu pe bula 13]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
ITALY
Rome
[Ifikope pe bula 15]
Icikuulwa ca Kulonganinamo mu Bitonto ne cilonganino ca Lulimi lwa Bacibulu mu Rome
[Icikope pe bula 16]
Icine ca Baibolo cilelenga abafungwa ukuba “abantungwa”
[Ifikope pe bula 17]
Ukulunduluka lwa ku mupashi kuletwalilila mu ncende umo Abena Kristu ba kubalilapo bashimikile