Abena Maya Basuka Balubuka

KWALIBA abantu bamo abo beta ati abena Maya abaishibikwa sana pa mulandu wa fintu balecita kale. Cila mwaka abantu abengi nga nshi ukufuma mu fyalo ifyapusanapusana balaya mu kutandala ku ncende iyo beta ati Yucatán iyaba ku Mexico. Abengi abaya kuli iyi ncende, baya mu kutamba ifikuulwa fikalamba nga nshi ifyasongoka ku muulu ifyo beta ati ama pyramids ifyo abena Maya bakuulile, fimo ifyaba mu mushi wa Chichén Itzá na mu ncende ya Cobá. Abena Maya balicenjele sana mu fya kupangapanga ne fya kukuula, e lyo kabili balishibe sana ifya kulembalemba, ne nsamushi. Balisambilile sana ifya ntanda ne fintu fimbi ifyaba mu muulu. Balipangile ifishibilo fimo ifisuma ifyo balebomfya pa kulemba, balependa imyeshi ne nshiku nge fi fine tupenda, e kutila inshiku 365 mu mwaka.

Nomba, aba abena Maya balikwete imipepele iyaibela. Abena Maya balepepa tulesa utwingi. Balepepa lesa wa kasuba, uwa mweshi, uwa mfula, na lesa wa mataba, e lyo ne fintu fimbi. Bashimapepo babo balebukila sana ku ntanda. Pa kupepa, abena Maya baleoca ifintu fimo ifyalenunkila kabili balebomfya ne fimpashanya, baleicenaula icabipisha, e lyo balikwete no lutambi lwa kwipaya abantu mu bunkalwe. Baleipaya abantu no kubapeela ilambo kuli tulesa twabo, maka maka abafungwa, abasha, na bana abanono.

Abena Spain Bafika ku Ncende ya Bena Maya

Ilyo abena Spain bafikile ku bena Maya mu ma 1500, basangile ukuti abena Maya balikala bwino kabili balipanga ifintu ifingi kabili ifyalekanalekana. Abena Spain abo baleita ati bakacimfya, bakonkele ifintu fibili: ukupoka icalo ne fyuma, e lyo no kwalula abena Maya ukuti babe baKatolika, pa kuti balubuke ku mipepele yabo iya butuutu no bunkalwe. Bushe cine cine abena Spain balilubwile abena Maya ku mipepele yabipa e lyo na ku fintu fimbi?

Abena Spain, pamo na bashimapepo ba lukuta lwa baKatolika, bapokele impanga iyo abena Maya baleikalamo ukutula fye mu myaka ishishibantu no kutendeka ukulimamo. Ilyo bashilalima, abena Maya baletala batema imiti iingi no kuyoca, e lyo batendeka ukulima. Pa mulandu wa kuti abena Spain balipokele abena Maya impanga, imikalile yalyafishe nga nshi ku bena Maya kabili balebacusha sana. Abena Spain bapokele ne fishima fya bena Maya kabili muli ifi fine fishima e mo fye abena Maya abali ku ncende ya Yucatán baletapa amenshi. Ifintu fyalicililemo ukwafya lintu icalici lyalandile ukuti abena Maya balingile ukulalipila umusonko. Ukulunda pa musonko balelipila kale, umwaume onse ali no kulalipila indalama sha mareala 12 na hafu cila mwaka, e lyo umwanakashi onse ali no kulalipila amareal 9 cila mwaka. Kanshi aba bena Spain batendeke ukuliila abena Maya amasuku pa mutwe lintu babalipilile imisonko ya ku calici lyena no kulabapatikisha ukubabombela pa kuti babweshe ilya ine misonko yonse babalipilileko. Abena Maya baishileba fye kwati basha.

Bashimapepo na bo balelipilisha abena Maya nga balepepesha pa lubatisho, pa kuupana, na pa kushiika umuntu uufwile. Ilyo icalici lyapokele impanga, batampa no kulipilisha na bena Maya imisonko, e lyo no kulabapatikisha ukubomba, ili icalici lyalinonkele icuma icingi mu kuliila abena Maya amasuku pa mutwe. Abapiina balebamona kwati ni ndoshi kabili abantu abatuutu icine cine. E ico abapatili pamo na bantu bambi abakwete ififulo fikalamba mu bwikashi bamwene kwati cali bwino ukulafopaula abena Maya ifikoti pa kuti babasambilishe imikalile isuma no kuti baleke ubuloshi.

Inkondo ya Bapiina na Bakankaala

Abena Maya basukile bakalipa. Babalile baleka ukulipila imisonko ye calici, baleseshe na bana babo ukulasambilila mu masukulu ye calici, balekele na masambililo ya katekisimu, kabili balekele no kubomba mu mabala ya bena Spain. Ilyo abena Maya balekele fyonse ifi, abena Spain e lyo bacililemo ubuluku. Mu 1847, ninshi napapita ne myaka 300 ukutula apo abena Spain batendekele ukucusha abena Maya, ifintu fyasukile fyabipisha. Awe abena Maya babuushishe inkondo na bena Spain. Iyi nkondo baleita ati inkondo ya bapiina na bakankaala.

Intungulushi sha bena Maya ishali pa ntanshi mu kupondokela abena Spain shalebomfya icishibilo ca kupepa kwabo ico baleita ati Umusalaba Uusosa. Kanshi ilyo umuntu uwasendele umusalaba alepita mwi bumba lya bena Maya, alelanda ukwabula no kwasamuna akanwa ukuti abena Maya bafwile ukulwa na maka yabo yonse mpaka ne mfwa. Lelo iyi nkondo yalengele ifintu ukubipila abena Maya. Lintu inkondo yapwile mu 1853, abena Maya mupepi na hafu balifwile. Lelo imyaka 55 iyakonkelepo, kwaleba inkondo mu nshita mu nshita. Awe abena Maya basukile balubuka ku bena Spain abalebacusha, kabili batendeke ukwakana bwino impanga. Nomba bushe abena Maya balilubwike ku mipepele yabipa?

Tabalubwike Nakalya

Filya abena Spain baletele imipepele ya Katolika ku bena Maya, na filya balwile inkondo ya bapiina na bakankaala, tafyalengele ukutila abena Maya balubuke. Shino nshiku kwaliba imipepele iyasankana, e kutila imipepele iyaishile na ba Roma Katolika iyasankana ne mipepele ya kale iya bena Maya iya kukonka intambi.

Icitabo ca The Mayas—3000 Years of Civilization cilanda pa mikalile ya abena Maya pali ino nshita ukuti: “Abena Maya balapepa tulesa twabo utwa kale utwa fintu ifyaba mu calo, kabili balapepa ne fikolwe. Bapepela mu mabala, mu ncengo na mu mpili . . . kabili balapepa na batakatifu mu calici.” Batila kalesa beta ati Quetzalcoatl, nelyo Kukulcán, kalilingana na Yesu, e lyo batila kalesa mwanakashi aka mweshi kalingana na Nacisungu Maria. Abena Maya balekele ukupepa icimuti ca ceiba ico batila ca mushilo, no kutendeka ukulabomfya umusalaba pa kupepa, lelo abantu bacili balatapilila ici cimuti kwati nalimo cintu cili mu mushili. Tababika icipasho ca kwa Yesu pa musalaba, lelo bayemfya umusalaba pa kukobaikako amaluba ya cimuti ca ceiba.

Basuka Balubuka!

Imyaka inono iyapita, Inte sha kwa Yehova mu Mexico balitendeke umulimo uukalamba uwa kusambilisha abena Maya Baibolo. Impapulo ishilanda pali Baibolo, pamo nga ino ine magazini, e ko shaba mu lulimi lwa bena Maya pa kuti beshibe bwino bwino ifyo Lesa afwaya ukucitila abantunse. Fisuma nshi fyacitika? Pali ino nshita kuli ilya ine ncende, kwaba abena Maya mupepi na 6,600 abashimikilako abanabo imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa ababa mu filonganino 241 ifya Nte sha kwa Yehova. Bushe calyangwike ku bena Maya ukutila balubuke ku kupepa utulubi no kukonka intambi pa kuti basambilile icine ca mu Baibolo?

Ku bena Maya abengi, ukuleka ukupepa utulubi no kulakonka intambi bwali bwafya icine cine. Ba Marcelino na bena mwabo, ba Margarita, bali ni baKatolika abakamamo na menshi. Cila mwaka balecindika sana umusalaba, kabili baleusenda ukufuma mu calici uku-utwala ku ng’anda ku mwabo, uko balepeelela amalambo ya nama, lyena balelya inama bapeele ilambo pamo na balupwa lwabo ne fibusa. Awe kwaishile Inte sha kwa Yehova abatendeke ukubasambilisha Baibolo. Ba Marcelino na ba Margarita batile: “Twaishileishiba ukuti ifyo twalesambilila fyali fya cine, nomba twalemona kwati nga twaleka ifisumino fyesu ifya kale imipashi yali no kutusansa.” Lelo kwena tabalekele ukusambilila Baibolo. Ba Marcelino batile: “Panono panono icine caba muli Baibolo calitufikile pa mitima, kabili e calengele no kutila twebeko balupwa lwesu ne fibusa pa fyo twalesambilila muli Baibolo. Nomba twaliba ne nsansa sana pantu twalilubuka ku kutiina imipashi iyatutekele ubusha. Icitukalipa fye ca kutila tatwatendeke bwangu. Twalionaula inshita iikalamba lintu twalepepa ifilubi no kutiina imipashi, nomba tulefwaya ukubombesha ukulaebako abantu bambi pa fisuma ifyaba muli Baibolo.”

Ba Alfonso, abali ne myaka 73, bali ni baKatolika bene bene. Mwi tauni baleikala, e balepekanya imitebeto ya mapepo, pamo nga iminsa, ukucinda, e lyo ne fya kulya ne fya kunwa bonse abeshile ku mutebeto. Pali iyi ine mitebeto kwaleba na bantu abalelwa ne ng’ombe. Ba Alfonso batile: “Ilingi line, ilyo iyi mitebeto yalepwa ninshi abantu nabakolwa kabili balelwa icabipisha no kucenana. Nangu ca kuti naleumfwa bwino ukusangwa kuli iyi mitebeto, mu mutima naleumfwa ukutila imipepele nalimo tayafikilepo sana.” Ilyo Inte sha kwa Yehova batandalile ba Alfonso, no kubepusha nga kuti batemwa ukusambilila Baibolo, ba Alfonso balisumine. Nangula ca kuti balelwalilila, ba Alfonso batendeke ukulasangwa ku kulongana pa Ng’anda ya Bufumu. Nomba balileka imipepele ya kukonka intambi, kabili ino nshita balabombesha ukulaebako abesa mu kubatandalila pa ng’anda ifyo basambilila pali Yehova muli Baibolo.

Aba, e bena Maya bamo bamo aba mitima isuma abalubuka ku mipepele ya bufi. Cine cine, abana ba balya bena Maya abakuulile ifikuulwa fikalamba nga nshi ifyasongoka ku muulu ifyo beta ati ama pyramids ifyaba mu Yucatán, na nomba e ko baba. Bacili balalanda ululimi lwabo. Abengi bacili bekala fye filya fine ifikolwe fyabo fyaleikala. Bekala mu mayanda yapangwa ne fimuti ifyo bapikula, lyena bamasako ne loba. Balalima amataba no butonge, ukubomfya ilya ine nshila ya kutema imiti no kuyoca e lyo balimamo. Nomba, icine caba mu Cebo ca kwa Lesa calilubula abena Maya ku mipepele ya bufi iya kumfwana ne fimipashi. Ukwabula no kutwishika balyumfwikisha umwalola amashiwi Yesu alandile aya kutila: “Mukeshiba icine, ne cine cikamulenga ukuba abantungwa.”—Yohane 8:32.

[Futunoti]

[Mapu pe bula 13]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Incende umo abena Maya ba kale baleteka

Icofi ca ku Mexico

MEXICO

Incende ya Yucatán

Chichén Itzá

Cobá

BELIZE

GUATEMALA

HONDURAS

EL SALVADOR

[Icikope pe bula 13]

Ifibolya umwali abena Maya ku Chichén Itzá

[Icikope pe bula 15]

Ba Marcelino na bena mwabo ba Margarita, baleshimikila imbila nsuma mu Yucatán