BUSHE KUTI MWAYASUKA IFI FIPUSHO?
Bushe ifyo abashula ifya kale basanga filomfwana ne fyo Baibolo yalanda?
Imfumu ya bena Asiria Sargon II, iyo balandapo pali Esaya 20:1
Icipande ico balemba muli Biblical Archaeology Review cilanda ukuti pa bantu “nalimo 50” abo balandapo mu Malembo ya ciHebere, abashula ifintu fya kale basanga ukuti ba cine kabili e ko baali. Pabo balandapo paba imfumu sha baYuda ne sha bena Israele 14, kumo na bantu abaishibikwa sana pamo nga Davidi na Hisekia, e lyo na bantu abashaishibikwa sana pamo nga Menahemu na Peka. Pa bantu abo basanga paba na ba Farao 5, imfumu 19 isha bena Asiria, Babiloni, Moabu, Persia na Siria. Na lyo line, kwaliba abantu na bambi abashali imfumu abo Baibolo na bantu abashula ifya kale basanga ukuti e ko baali. Abashula ifya kale balisanga ukuti na bantu abashaibikwa sana, bashimapepo bakalamba, kalemba e lyo na bacilolo e ko baali.
Icipande calanda no kuti “abasambilila sana abengi balisumina” ukuti abantu abo abashula ifintu fya kale basanga, ca cine e ko baali. Na kuba, Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yalilanda pa bantu abengi abaishibikwa sana abaliko kale, kabili na bashula ifya kale nabo balishininkisha ukuti ca cine e ko baali. Pali aba paba Herode, Ponti Pilato, Tiberi, Kayafa na Sergi Pauli.
Ni lilali inkalamo sha mu ncende isho Baibolo yalandapo shalekele ukumoneka?
Inkalamo babumbile mu Babiloni
Nangu ca kuti pali ino nshita inkalamo tashimoneka mu ncende ishalandwapo mu Baibolo, Amalembo yalilandapo pa nkalamo imiku nalimo 150, ne ci cilenga twaishiba ukuti inkalamo e ko shali ilyo balelemba Baibolo. Amalembo ayengi yalanda pa nkalamo mu mampalanya fye, lelo yamo yalilanda ukuti kwali abantu abakumenepo ne nkalamo. Ku ca kumwenako, Baibolo itila abantu balitashishe sana Samsone, Davidi, na Benaya pantu balipeye inkalamo. (Abapingushi 14:5, 6; 1 Samwele 17:34, 35; 2 Samwele 23:20) Abantu bambi nabo balibepeye ku nkalamo.—1 Ishamfumu 13:24; 2?Ishamfumu 17:25.
Mu nshita sha kale, inkalamo ya ku Asia iyo beta ukuti (Panthera leo persica) yalesangwa ku Asia Minor, Greece, Palestine, Syria, Mesopotamia, e lyo na ku India. Apo ishi inkalamo shali ishikali kabili baleshitiina sana, balishilengele pa fibumba ifya ku Near Eastern. Inkalamo isho balenga ukubomfya injelwa shilamoneka bwino sana mu Processional Way, ku Babiloni.
Mu kupwa kwa myaka ya ba 1100C.E., abantu baleipaya inkalamo mu Palestine. Cimoneka kwati inkalamo shalekele ukumoneka muli iyi incende pa numa ya ba 1300. Na lyo line, muli ba 1800 inkalamo e ko shali ku Mesopotamia na ku Siria, kabili ku Iran na ku Iraq nako e ko shali ku kutampa kwa ba1900.