Ubwafya bwa mu Kuteensha Abalwele

“INSHITA shimo nalefwaya ukufulumukako kuli yi mibele. Lelo alenkabila nga nshi ukucila na kale lyonse. Inshita shimo naleyumfwa uwatalalilwa nga nshi.”—E fyasosa Jeanny, uwateenseshe umulume wakwe uwa myaka ya bukulu 29 pa myeshi 18 ilyo mumena wa muli bongobongo talamwipaya.a

“Kulaba inshita shimo nkalifiwa kuli Mayo, lyene ndayumfwa uwabipilwa. Ndayumfwa kwati ndi cifilwafilwa lintu nafilwa ukuteensha bwino.”—E fyasosa Rose, uwa myaka 59, uwateenseshe nyina uwanakuka uwa myaka 90, uushaleima no kwima.

Imbila ya bulwele bwa kufwa nelyo ubwa ntandabwanga kuti yabongolola ulupwa ne fibusa. “Pa nshita ya kupima ubulwele ulupwa ululi lonse lulayumfwa ulwatalalilwa. Napamo tabaishibapo nangu umo uwalwala ubu bulwele,” e fisosa Jeanne Munn Bracken, mu citabo ca Children With Cancer. Balupwa na kabili “bakankamana fye no kufilwa ukusumina,” nga fintu cali kuli Elsa lintu aishileishiba ukuti cibusa wakwe atemwisha Betty, uwa myaka ya bukulu 36 alikwete kansa. Sue, untu wishi alwele, ayumfwile “uwalwala, uwapelelwa” lintu asukile aishiba ukuti wishi alefwa kuli kansa.

Aba mu lupwa ne fibusa mu kupumikisha kuti bayumfwa ukuti bapatikishiwa ukusanguka aba kuteensha—ukupeela ifyo umulwele alekabila lwa ku mubili na mu nkuntu. Napamo bafwile ukupekanya ifya kulya fya mulyo, ukushininkisha ukuti alenwa umuti, ukupekanya imyendele ya kuya kuli dokota, ukutangata abeshile mu kupempula umulwele, ukumulembelako bakalata alefwaya ukulemba, na fimbi ifyafulilako. Ilingi line imilimo ya musango yo isanshiwa ku milimo yafulisha iyo uuleteensha akwata kale.

Ilyo umulwele alecililako ukulwalisha, nangu cibe fyo, umulimo wa kuteensha ulakoselako. Finshi uyu mulimo wingasanshamo? “Fyonse fye!” e fyabilikisha Elsa pa lwa kwa cibusa wakwe Betty, uushiima no kwima. “Ukumusamba no kumuliisha, ukumuwamya lintu aluka, no kuyaitila amenshi ya mu cikwama ca kupoosamo amenshi.” Kathy, te mulandu no kulabomba incito ya nshita yonse, aali no kusakamana nyina uwaleshikila. Sue, uulumbwilwe ku numa, ashimika ulwa “ukupima ifyo umubili [wa kwa wishi] ukabile nelyo ukutalala lyonse lintu papita maminiti 30, ukumutalalika ne nsalu yabomba nga umubili watendeka ukukaba, no kumufwika ifya kufwala fimbi no kwansa ubusanshi nga papita fye amaawala ya kupenda.”

Umusango wa kuteensha umulwele akateenshiwa ukashintilila maka maka pa butuntulu bwa uleteensha. Lelo, ukuyumfwa kwa abo baleteensha ne fyo balekabila ilingi line filasuulwako. Kale kale kuti caba bwafya bwakosa nga ca kuti ukuteensha kwalekalifya fye inuma na mabeya. Lelo, nga fintu abateensha abengi bengekalilako ubunte, ukuteensha kulabalya nga nshi lwa mu nkuntu.

“Cali ca Nsoni Nga Nshi”

The Journals of Gerontology ishimiko kuti: “Libili libili ukufwailisha kulondolola ukushikitika ukwisako pa mulandu wa mibele [ya mulwele] iya kufulunganishiwa, iya kulenge nsoni, no kootoka bukali bukali.” Ku ca kumwenako, Gillian alondolola icacitike lintu cibusa ku kulongana kwa Bwina Kristu afwaile ukuyamonako banyina abakote. Gillian bulanda bulanda ebukisha icacitike ati, “Mayo amuloleshe fye misuula misuula kabili tasosele akali konse. Cali ca nsoni ne filamba fyalilengalenga mu menso yandi.”

Joan, uo umulume wakwe alwala ubulwele bwa dementia (ubwa kupukuta) asosa ati: “E cimo ica fintu fyayafya ukubomba na fyo.” Alondolola ukuti, “Cilamulenga ukulabako panono imisango isuma. Lintu twile na bambi ku kulya kwi tuuka baliilamo, inshita shimo alaya ku matebulo yambi mu muputule wa kuliilamo, ukuyasonda jamu, no kubwekeshapo supuni amyangileko muli jamu. Lintu twatandalila abena mupalamano besu, kuti limbi afwishila amate mu maluba. Calingafya ukuleka ukutontonkanya pa lwa fintu bambi napamo balanda pa lwa iyi misango kabili nalimo ukumumona ukuti taafundwa nangu panono. Mfwila fye mu kati ku nsoni.”

“Naletiina Nati Nga Twaba no Mulekelesha . . . ”

Ukuteensha umutemwikwa uulwele ubwa kufwa kuti caba cintu ca kutiinya nga nshi. Uuleteensha kuti asakamikwa pa cili no kucitika nga ca kuti ubulwele bwaluminako—napamo ukutiina fye ulwa kufwa kwa mutemwikwa. Na kabili kuti asakamikwa ukuti napamo takakumemo ukupayanishisha umulwele ifyo alekabila.

Elsa alondolola umulandu abelele no mwenso ukuti: “Naletiina nati kuti namucena Betty, muli fyo ukulundako ukucula kwakwe, nelyo ukuti kuti nacita icintu icingepifya ubumi bwakwe.”

Inshita shimo umwenso wa mulwele e mwenso no uleteensha ambukilwako. “Tata aletiina nga nshi ukusakaminwa kabili inshita shimo shimo aletulumushiwe cibi,” e fyasosele Sue. “Naletiina nati nga twaba no mulekelesha, kuti asakaminwa na muli fyo ico aletiinisha e cingacitika.”

“Kuti Waumfwo Bulanda pa Fintu Baali”

“Ukumfwo bulanda ca cifyalilwa ku bantu abaleteensha uwatemwikwa uulwele ubulwele bwa ntandabwanga,” e filondolola icitabo ca Caring for the Person With Dementia. “Ilyo ubulwele buleluminako, kuti pambi mwapita mu kulufya cibusa no kwampana ukwali ukwacindama kuli imwe. Kuti mwaumfwo bulanda pa fintu aali kale.”

Jennifer alondolola ifyo ulupwa lwakwe lwakuminweko ku kuluminako kwa bulwele bwa kwa nyinabo ukuti: “Twalilangulushiwe nga nshi. Twalefuluka amalyashi yakwe ayakaba. Twali no bulanda nga nshi.” Gillian alondololo kuti: “Nshalefwaya mayo ukufwa, kabili nshalefwaya alecula. Nalelila imiku ne miku.”

“Nayumfwile Uwapatwa, Uwakalifiwa”

Uuleteensha kuti pambi aipusha ati: ‘Mulandu nshi ici cincitikile? Mulandu nshi bambi bashileafwila? Bushe tabalemona ukuti cilenkosela? Bushe umulwele te kuti anasheko ukwafya?’ Inshita shimo, uuleteensha kuti pambi ayumfwa uwakalifiwa pa kupinda kuleingilishiwako ukulemoneka ukwabulamo ukulangulukilako ukwa mulwele na bambi aba mu lupwa. Rose uulumbwilwe ku kutendeka, atila: “Ilingi line ndaikalipila ne mwine—mu mutima. Lelo Mayo atila cilamoneka nga ninkalipa.”

Uuleteensha pambi e wingapiilamo mu kufulunganishiwa kwa mulwele no kukalifiwa. Mu citabo ca Living With Cancer, Dokota Ernest Rosenbaum alondolola ukuti abalwele bamo “inshita shimo kuti bakalifiwa no kupopomenwa kabili uwingapiilamo muntu uuli onse uli mupepi . . . Ubu bukali ilingi line bumonekela mu kukalifiwa pa lwa tuntu tunono uto tushisakamika umulwele inshita shimbi.” Cili icaumfwika ukuti, ici kuti calenga ba lupwa abo kale kale banakwike mu kubombesha kwa kuteensha umulwele ukukanshika.

Ku ca kumwenako, Maria, alibombele bwino sana mu kuteensha cibusa uwalefwa. Nangula ni fyo, cibusa wakwe inshita shimo shimo alemoneka ukukuntukilwa bwangu no kumutwishika. “Inshita shimo amashiwi yakwe yalecena kabili yaleba ayakaluka, ukulenga abatemwikwa insoni,” e fyalondolola Maria. Ni shani fintu Maria ayambukilweko kuli ci? “Pa nshita ya kuteensha, umo kuti ayumfwe fyo ‘alomfwikisha’ umulwele. Lelo ilyo natontonkenyepo pa numa, nayumfwile uwapatwa, uwakalifiwa, naletwishika—kabili nshalemenene na kabili ku kulangisha ukutemwa kwalekabilwa.”

Ukufwailisha ukwasabankanishiwa mu citabo ca The Journals of Gerontology kwasondwelele ukuti: “Ubukali kuti bwafika apalepa ilyo muleteensha umulwele [kabili] inshita shimo kuti bwalenga ukupuma nelyo ukufwaya ukupuma.” Bakasapika basangile ukuti mupepi na umo pa bateensha bonse basano balatiine fyo kuti pambi bapuma umulwele. Kabili ukucila pali umo muli 20 balipumine umulwele.

“Ndayumfwa uwa Mulandu”

Abateensha abengi balengililwa no kuyumfwa aba mulandu. Inshita shimo ukuyumfwa uwa mulandu kwisa pa numa ya kukalifiwa—e kuti, bayumfwa aba mulandu pa mulandu wa kukalipa inshita shimo. Ukuyumfwa kwa musango yo kuti kwabanasha lwa mu nkuntu ukufika ku kuyumfwe fyo te kuti batwalilile ukuteensha.

Inshita shimo, takuba ica kucita kano fye ukutwala umulwele ukuti baye muteensha ukwa kusungila abalwele nelyo ku cipatala. Kuti kwaba kupingulapo kwa kukalifya ukwingalenga inkuntu sha waleteensha ukubipilwa nga nshi. “Lintu cafwaikwe fye ukuti tutwale Mayo ukwa kuteensesha abalwele, naleyumfwa kwati ndemufutuka, ukumulekelesha,” e fisosa Jeanne.

Nampo nga umulwele ateekwa mu cipatala nelyo iyo, abatemwikwa bakwe kuti bayumfwa aba mulandu ukuti tabalebombesha ku kumuteensha. Elsa atile: “Ilingi line naleyumfwa uwabipilwa pa kuti inshita nakwete yali inono nga nshi. Inshita shimo cibusa wandi talensuminisha ukufumapo.” Na kabili kulabako ukusakamikwa pa lwa kulekelesha ifishingamo fya mu lupwa fimbi, ukucilisha nga uuleteensha alepoosa inshita ikalamba ku cipatala nelyo ukubomba amaawala yafulilako pa kusangako indalama sha kulipila ku cipatala. Nyina umo alilishike ukuti, “mfwile ukubomba pa kuti ndeyafwako ukulipila, nalyo line ndayumfwa uwa mulandu pantu nshisangwa pa ŋanda ku kusakamana abana bandi.”

Ukwabulo kutwishika, abateensha balakabila nga nshi ukutungililwa, maka maka pa numa ya mfwa ya untu baleteensha. “Icishingamo candi icakakala nga nshi [pa numa ya kufwa kwa mulwele] . . . caba kutandula ukuyumfwa uwa mulandu ukuba mu uuleteensha, uko uuleteensha asungila fye mu kati,” e fisosa Dokota Fredrick Sherman, uwa ku Huntington, New York.

Nga ca kuti uku kuyumfwa kwasungilwa fye mu kati, te kuti ciwamine bonse babili uuleteensha no mulwele. Cinshi, lyene, abaleteensha bengacita pa kubomba bwino no ku kuyumfwa? Kabili cinshi bambi—aba mu lupwa ne fibusa—bengacita ku kubaafwa?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 5]

Mwilabasuulako Fye!

MYRNA I. Lewis inkonkani ya kwa profesa mu dipartimenti wa fya miti pa Mount Sinai Medical School, ku New York asoso kuti: “Twalishiba ukuti amaperesenti 80 aya balela abakoloci mu mayanda ilelo banakashi.”

Ukufwailisha kumo pa lwa banakashi abateensha, ukwasabankanishiwe muli The Journals of Gerontology,b kwalangilile ukuti amaperesenti 61 aya banakashi cashimikwe ukuti tababaafwako nangu panono kuli balupwa nelyo ifibusa. Kabili ukucila pali hafu (amaperesenti 57.6) batile tabapokelele ukwaafwa ukwingi ukwa mu nkuntu ukufuma ku balume babo. Mu citabo ca Children With Cancer, Jeanne Munn Bracken alondolola ukuti ilintu banyina kuti pambi e bafinininwa nga nshi no kuteensha, “wishi napamo kuti afimbilikishiwa fye ku ncito.”

Nangu cibe fyo, kwalibako icipimo cikalamba ica baume abateensha, e fisosa Dokota Lewis. Ku ca kumwenako, abalume abakwata abakashi abalwala ubulwele bwa Alzheimer’s disease baba abafulilako. Kabili ukukanshika kwisako pa kuteensha umutemwikwa uulwele takutuna muli bena. Lewis akonkanyapo ukuti, “aba baume napamo e basansalikwa pali bonse, apantu ilingi line baba bakalamba pa bakashi babo kabili napamo abene bene balalwalilila. . . . Abengi tabakanshiwa ifya kubomba bwino mu kuteensha abalwele.”

Indupwa shikabila ukuibaka ku kukongamina ku kutwika icisendo conse ica kuteensha pa wa mu lupwa uulemoneka ukuti e ulebomba bwino. Icitabo ca Care for the Carer cilondolola ukuti, “ilingi line uwa mu lupwa umo e uteensha, inshita shimo shimo ukuteensha abafulilako. Abengi baba banakashi abo imyaka yabo ilesululuka. . . . Na kabili ilingi line abanakashi bamonwa ukuti ‘mu cifyalilwa fye’ e bateensha . . . , lelo indupwa ne fibusa tabalingile ukusuulako fye.”

[Futunoti]

[Icikope pe bula 6]

Abaleteensha balakabila ukutungililwa pa kuti tabacimfiwe ku kuyumfwa aba mulandu no kukalifiwa