“Shikatala no Kwangwako!”
Ifya Kwikala no Bulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha no Kucishamo Ukucincila
“Inshita yonse, umulume wandi Jim aletila Cal twalimonawile no kuti nga twalemusalapula—ukucilisha ine—kuti aba umwana umutuntulu. Nomba uyu dokota aletweba ati te mulandu wandi, te mulandu wesu, te mulandu wa bakafundisha ba kwa Cal: pali ifyalubene ku mwana wesu.”
CAL akwata Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) [Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha no Kucishamo Ukucincila], ubulwele ubwishibikilwa ku kukanayangwako, ukusakaatuka, no kucishamo ukucincila. Catunganishiwa ukuti ubu bulwele bwambukila amaperesenti yatatu ukufika kuli yasano aya bana ba mushinku walinga ukuya ku sukulu. Incenshi pa fya kusambilila Priscilla L. Vail atila, “imintontonkanya yabo yaba nga ba TV abo inshindano sha kusalilako umulabasa tashibomba bwino. Itontonkanyo limo likakana ne libiye, ukwabula umukonkano nelyo umuyano.”
Lekeni mu kwipifya tulanguluke ifishibilo fitatu ifya Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha no Kucishamo Ukucincila.
Ukufilwa Ukwangwako: Umwana uwakwata ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila alafilwa ukulekanya ifishinka fishicindeme no kutontomesha pa cintu cimo. Muli fyo, alapuusaulwa mu kwanguka ku fintu fishampeneko ifilemoneka, ifiunda, ne fyena. Kwena nayangwako, lelo tapali nangu cimo ica kulungatika ico apoosesheko amano. Te kuti eshibe icilekabila ukutontomeshapo sana.
Ukusakaatuka: Umwana walwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila alacita ifintu ilyo talatontonkanya, ukwabula ukulanguluka ifyalafumamo. Tatantika bwino kabili tapimununa bwino, kabili inshita shimo shimo incitilo shakwe shilaba isha busanso. Dokota Paul Wender alemba ati: “Kuti aipoosa fye mu musebo, ukutoloka pa lucingi, ukunino muti. Icifumamo ca kuti e ucishamo ukuicena imilaba, ukuikuubulula, no kuya kuli dokota libili libili.”
Ukucishamo Ukucincila: Abana bacishamo ukucincila basukasuka fye lyonse. Tabekala no kushikatala. Dokota Gordon Serfontein mu citabo cakwe ica The Hidden Handicap, alembo kuti: “Nelyo lintu bakula, ukubabebeta sana kukalangisha ukuti balaseshanya amolu, amakasa, amaboko, ifisansa, imilomo nelyo ululimi.”
Lelo, abana bamo abashangwako kabili abasakaatuka tababa abacishamo ukucincila. Inshita shimo ubulwele bwabo babwita fye ati Attention Deficit Disorder (ADD) [Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha]. Dokota Ronald Goldberg alondolola ukuti Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha “kuti bwabako ukwabula ukucishamo ukucincila ukuli konse nakalya. Nelyo kuti kwabako mu kuba no kucishamo ukucincila ukwa pa cipimo icili conse—ukunono sana, ukwa pa katiko ukwa kukalifya, e lyo no kwaluma.”
Cinshi Cilenga Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha no Kucishamo Ukucincila?
Mu kupita kwa myaka, ifintu ifingi pamo nga ukulela kwa bafyashi ukwa muleketela ukufika fye na ku malaiti ya fluorescent fyalitunganishiwa ukuti e filenga amafya ya kutontomesha. Nomba citontonkanishiwa ukuti ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila bwalilundana no kupumfyanya kumo kumo mu mibombele ya bongobongo. Mu 1990 National Institute of Mental Health iya ku United States yabebetele abakalamba 25 abakwete ifishibilo fya bulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila no kusanga ukuti shuga tayalesunguluka bwangu mu ncende shiine isha bongobongo ishilama ukusela no kutontomesha. Mu balwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila mupepi na maperesenti 40, cimoneko kuti imipangilwe ya mfyalo na yo eilenga. Ukulingana ne citabo ca The Hyperactive Child Book, ifintu fimbi ifingalenga ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila fyaba kunwa ubwalwa nelyo imiti ikola kuli nyina ilyo ali ne fumo, ukukowesha kwa busungu ukwa mutofwe, kabili, kuli bamo, imiliile.
Ubulwele bwa Kubulisha Ukutontomesha no Kucishamo Ukucincila mu ba Myaka ya Kwaluka na mu Bakalamba
Mu myaka ya nomba line badokota balisanga ukuti ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila te bulwele fye bwa ku bwaice. Dokota Larry Silver asoso kuti, “ilingi line e fyo ciba, abafyashi kuti baleta umwana ukuti ondapwe no kusoso kuti, ‘Na ine e fyo nali ilyo nali umwaice.’ Lyene balasumina ukuti cicili cilabakosela ukwiminina mu mulongo no kupembelela, ukwikala abashikatala mu kukumana, no kupwisha ifintu fimo.” Nomba casuminwa ukuti mupepi na hafu wa baice bonse abalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila balaya na tumo tumo utwa yene mu myaka ya kwaluka na mu bukalamba.
Mu myaka ya kwaluka, abalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila kuti pambi baleka imibele ya kuibika mu kapoosa mweo no kuba fye abaulungana. Nyina umo uwa mwana wa mu myaka ya kukula uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila atila, “nalesakamikwa nati napamo takafike ku koleji. Nomba nsuubila fye ukuti ekapooswa mu cifungo.” Umwenso wa musango yo waba wa cine cine nga fintu cilangililwa ku kulinganya imisepela 103 iyacishamo ukucincila kuli imbi 100 iishalwele ubu bulwele. Newsweek ishimiko kuti: “Ilyo balefika mu myaka ya ba20, abana aba mwi bumba lyacishamo ukucincila cali icapalishako ukufika ku miku ibili ukuti kuti baikatwapo, ukufika ku miku isano ukushininwapo no musoka no kufika ku miku 9 ukubapo mu cifungo.”
Ku mukalamba, ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila buleta amafya yaibela. Dokota Edna Copeland atila: “Kalume uwacishamo ukucincila nga akula kuti aba umukalamba uuleka incito libili libili no kutampa kumbi, ukutamfiwa incito imiku ne miku, ukucita fye amatukuto akasuba konse kabili uwacelebensa.” Lintu icilenga cishishibikwe, ifi fishibilo kuti fyalenga ubwafya mu cupo. Umukashi uwaupwa ku walwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila atila: “Nga tulelanshanya fye, te kuti omfwe no kuumfwa fyonse ifyo nasosa. Kwati inshita yonse amano yaba fye kumbi.”
Kwena, ifya musango yu e mo fyaba mu bantu abengi—nangu fye panono. Uwasoma George Dorry atila, “ufwile ukuipusha we mwine nga ca kuti lyonse walikwata ifi fishibilo. Ku ca kumwenako, atila nga ca kuti umuntu akwata fye icilafi ukutula apo incito yapwila nelyo apo umwana afyalilwe, ubo te bulwele.”
Ukulundapo, nga ca kuti umo mu cine cine alilwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila, ifishibilo filandatila—e kuti, fyambukila mupepi no lubali ululi lonse ulwa bumi bwa muntu. E fintu cali kuli Gary wa myaka ya bukulu 38, uwalamuka, uwa maka uwalemoneke fyo alefilwa ukupwisha umulimo uuli onse ukwabula ukupumbulwapo. Kale kale alibombapo ku makampani 120. Atile: “Nalisumine fye ukuti te ti mombe icintu bwino bwino nakalya.” Lelo Gary na bambi abengi—abana, aba myaka ya kwaluka, na bakalamba—balyafwiwa ukwikala no bulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. Baafwiwa shani?