Ifya Kubomba no bu Bwafya

PA MYAKA yafulilako ukundapa ukwingi kwalitubululwa ku kuposha ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. Kumo kumo kwatonta pa miliile. Nangu cibe fyo, ukufwailisha kumo kutubulula ukuti ifya kusansha mu fya kulya te lingi filenga ukucishamo ukucincila no kuti ukundapa kutonta pa miliile ilingi line takubomba. Inshila shimbi isha kundapilamo ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila shaba kubomfya imiti, ukuwamyako imibele, no kukansha umuntontonkanya.a

Imiti. Apantu cimoneke fyo ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila busanshamo ukukanabomba bwino kwa bongobongo, imiti ya kushikatalika ifyatumbinkana mu mubili yalyaafwa abengi.b Nangu cibe fyo, imiti taipyana pa kusambilila. Yafwa fye umwana ukutontomesha pa cintu cimo, ukumupeela icitendekelo apa kusambilila ifintu ifipya.

Abakalamba abengi abalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila na bo bene balyaafwiwa ku miti. Nangu cibe fyo, calilinga ukucenjela—imisepela na bakalamba—apantu imiti imo iya kucilimuna iya kundapa ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila kuti yamukunkumya.

Ukuwamya Imibele. Ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila tabupilibula ukuti ninshi ukukakililwako kwa bafyashi ukwa kusalapula kwapwa. Nangu ca kuti umwana kuti akwata ukukabila kwaibela muli ci, Baibolo ikonkomesha abafyashi ati: “Kanshisho mwaice umo afwile ukubela, ilyo akakota takafumemo.” (Amapinda 22:6) Mu citabo cakwe Your Hyperactive Child, Barbara Ingersoll atila: “Umufyashi usuulako fye no kuleka umwana wakwe uwacishamo ukucincila ‘ukulaluka’ taleafwa umwana wakwe. Kwati fye mwana uuli onse umbi, umwana uwacishamo ukucincila akabila ukusalapula lyonse ukwendela pamo no kumucindika apantu na o muntu. Ici cipilibula ukwimika umwa kupelela no kupeela ifilambu fyalinga no kukanda.”

Kanshi cili cakatama ukuti abafyashi bafunde mu kumfwika. Ukulundapo, imibombele ya cila bushiku ilingile ukuba cibelesho. Abafyashi kuti bafwaya ukupeela umwana ubuntungwa mu kupanga ukutantika, ukusanshako inshita ya kulemba ifya ku sukulu, ukubelenga, ukusamba, na fimbipo. Lyene ukuba uwa mute mu kukonkamo. Shininkisheni ukuti ukutantika kwa lyonse kwakonkwa. Icitabo ca Phi Delta Kappan citila: “Bashiŋanga ba fya cipatala, abaishiba ifya muntontonkanya, abalashi ba pa masukulu, na bakafundisha balikakililwako ukulondolwela umwana na bafyashi bakwe ukuti ukusangwa no bulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila nelyo ubulwele bwa kubulisha fye ukutontomesha tacimupeele nsambu ya kucita icili conse ukwabula ukusalapulwa, lelo ukucila ukusangwa no bulwele kulingile ukumonwa ngo kwingalenga ukuti uyo mwana apokelele ukwaafwiwa.”

Ukukansha umuntontonkanya. Ici cisanshamo ukwaafwa umwana ukwalula fintu aimona ne fintu amona ubulwele bwakwe. Dokota Ronald Goldberg atila: “Abalwala ukubulisha ukutontomesha balayumfwa ‘ababi, ifipumbu, kabili abashalinga’ nangu ca kuti balamoneka bwino, abalamuka, kabili aba mutima uusuma.” Kanshi, umwana walwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila nelyo ubulwele bwa kubulisha fye ukutontomesha akabila ukukwata imimwene yalinga pa lwa bucindami bwa pa lwakwe, kabili akabila ukwishiba ukuti uku kubulisha ukutontomesha kuti akubombelapo. Ici caliba icacindama ukucilisha mu myaka ya kwaluka. Ukufika pa nshita uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila alefika ku bupungwe, kuti pambi alilengululwa apakalamba ku babiye, bakafundisha, bamunyina ne nkashi mu ŋanda, kabili napamo ukufuma na ku bafyashi bakwe. Nomba alekabila ukwimika amabuyo yengafikwapo no kuipimununa mu kulinga ukucila mu kucishamo.

Inshila sha kundapilamo ishalumbulwa pa muulu kuti shabomfiwa na ku bakalamba abalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. Dokota Goldberg alemba ukuti, “kuti kwabako ukukabila kwa kuteululako pa mulandu wa mushinku, lelo umufula wa kundapa—umuti nga cakabilwa, ukuwamya imibele, no kukansha umuntontonkanya—utwalilila ukuba e nshila yawamisha ukupulinkana ubumi bonse.”

Ukupayanya Ukutungilila

John, wishi wa kwa kalume uli mu myaka ya kwaluka uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila, aeba abafyashi bakwata abana ba musango yu ati: “Sambilileni ifingi apo mwingapesha pa lwa ubu bwafya. Ifyo mulepingula filingile ukushimpwa pa kwishiba. Pali fyonse, temweni umwana wenu, mukuulilileni. Ukuyumfwa uwa cabe cabe kukabongolola ukuyumfwa kwakwe.”

Pa kuti umwana walwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila akwate ukutungililwa kwakumanina, abafyashi bonse babili bafwile ukubombela pamo. Dokota Gordon Serfontein alemba ukuti umwana uulwele ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila akabila “ukwishiba ukuti alitemwikwa mu ŋanda no kuti uku kutemwa kufuma ku kutemwa ukwabapo pa kati ka bafyashi.” (Ifilembo fipindeme fyesu.) Ku ca bulanda, ukutemwa kwa musango yo te lyonse kulangishiwa. Dokota Serfontein akonkanyapo no kuti: “Calisangwa mu kushininkisha ukuti mu lupwa umwaba [umwana uwa bulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila], mulaba ukukangana kwa cupo no kubongoloka ukufika napamo ku maperesenti 33 ukucila mu lupwa ululi fye bwino.” Ku kucingilila uku kukangana, wishi alingile ukubombesha mu kukusha umwana uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. Icishingamo tacilingile ukubikwa fye pali nyina.—Abena Efese 6:4; 1 Petro 3:7.

Ifibusa fyapalamisha, nangu ca kuti tafyaba lubali lwa lupwa, kuti fyaafwa apakalamba. Shani? John uwambwilwepo kale atila: “Beni aba cikuuku. Moneni ne fili mu kati. Ishibeni umwana. Landeni na bafyashi na bo. Bali shani? Finshi bashomboka na fyo cila bushiku?”—Amapinda 17:17.

Aba mu cilonganino ca Bwina Kristu kuti babomba ifyafula ku kutungilila abafyashi no umwana wine uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. Shani? Ukupitila mu kuba abapelulula mu fyo baleenekela. (Abena Filipi 4:5) Inshita shimo, umwana uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila kuti aba uupumfyanya. Ukucila ukulanda no mutima wakosa ati, “Mulandu nshi mushifundila umwana wenu?” nelyo ukuti “Mulandu nshi mushimusalapwila?” uwasumina uwiluka akeshiba ukuti abafyashi kale kale balifinininwa no mulimo wa lyonse uwa kukusha umwana uwalwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. Kwena, abafyashi balingile ukubombesha ukufika apo bengapesha ku kucefyako imisango ya kupumfyanya iya mwana. Nangu ni fyo, mu cifulo ca kootoka fye bukali bukali, abasumina banabo balingile ukutukuta ukuba “abalangulukilana” no ‘kupaala.’ (1 Petro 3:8, 9) Mu cine cine, ilingi line ni mu cililishi ca basumina banensu e mo Lesa ‘asansamushisha abalanda.’—2 Abena Korinti 7:5-7.

Abasambi ba Baibolo balishiba ukuti ukukanapwililika konse ukwa buntunse, ukusanshako amalwele ya kufilwa ukusambilila no bulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila, fyapyanwa ukufuma ku muntu wa kubalilapo, Adamu. (Abena Roma 5:12) Na kabili balishiba ukuti Kabumba, Yehova, akafikilisha ubulayo bwakwe ubwa kuleta icalo cipya ica bulungami umushakabe na kabili amalwele ya kulengo kumanama. (Esaya 33:24; Ukusokolola 21:1-4) Uku kwebekesha kwaba ni nanga ya kutungilila abakumwako ku malwele pamo ngo bulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila. John atila: “Umushinku, ukukansha, no kubelesha fileafwa umwana wesu ukumfwikisha no kulama ubulwele bwakwe. Lelo takatale apolelela muli ino micitile ya fintu. Icitusansamusha ubushiku no bushiku ca kuti mu calo cipya, Yehova akalungika ubulwele bwa mwana wesu no kumulenga ukuipakisha ubumi ukufika ku mwisulo.”

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 29]

Ukusoka ku Bafyashi

MUPEPI fye na bana bonse inshita shimo tabatontomesha, balasakaatuka, no kucishamo ukucincila. Nga mu mwana wenu mwamoneka icili conse ica ifi te lyonse cilangilila ubulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila. Mu citabo cakwe ica kuti Before It’s Too Late, Uwasoma Stanton E. Samenow atila: “Nalimonapo imiku ne miku uko umwana uushilefwaya ukucita cimo bamuleka fye pantu batontonkanye fyo alilwalapo cimo icishili mulandu wakwe.”

Dokota Richard Bromfield na o asanga ukuti ukusoka kulekabilwa. Alemba ukuti: “Cine cine, abantu bamo abasangwa no bulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila, imibombele yabo iya bongobongo ilalemanikwa kabili bakabila umuti. Lelo ubu bulwele na kabili bumonwa ngo bulenga ifyo ilingi line ifishayampana na ku bulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila, ifintu pamo nga umuseebanya wa misango yonse, ubumbimunda, umulekelesha na mafya yambi aya mu bwikashi. Na kuba, ukubulwa ifyakatamikwa mu calo muno nshiku—ulukaakala lwa musamwe fye, ukubomfya imiti ikola ne fintu fimo ifishitiinya nga nshi, amayanda umushaba kusalapula no muyano—mu kupalishako e fingalundulula ukucelebensa kwaba ngo bulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila ukucila ukulemana ukuli konse ukwa kuli bongobongo.”

Kanshi Dokota Ronald Goldberg nakwata umulandu usuma uwa kusoka ukukanatontonkanya ukuti nga “ifishibilo fyafula” ninshi bulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila. Ukupanda amano kwakwe kwa “kushininkisha ukuti ukupima kuli ukwakumanina ilyo mushilasondwelela.” Ifishibilo fyapala ku bulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila kuti pambi fyalangilila fye ubulwele ubuli bonse ubwa ku mubili nelyo mu nkuntu. Ukwaafwa kwa kwa dokota wabelesha kanshi kukakabilwa pa kupima kwalungika.

Nelyo fye ni pa numa ya kupima, kuti cawama abafyashi ukupimununa ubusuma no bubi bwa muti wa kubomfya. Umuti wa Ritalin kuti wafumyapo ifishibilo fishifwaikwa, lelo na kabili kuti waletako amafya yambi, pamo ngo kubulwo tulo, ukusakamikwa kwakulilako, no mwenso. Muli fyo, dokota Richard Bromfield asoka ukukanayangufyanya ukufwaila umwana umuti ku kufumyapo fye ifishibilo. Atila: “Abana abengi, na bakalamba bafulilako, balepeelwa Ritalin ilintu te muti ulingile. Ukulingana na fintu naishiba, ukubomfya kwa Ritalin cimoneke fyo kwashintilila maka maka pa maka ya bafyashi na bakafundisha aya kukumamo mu misango ya mwana. Nalishibapo abana abapeelwa uyu muti uwafulilako ku kubatalalika ukucila ukubomba no kukabila kwabo.”

Abafyashi kanshi tabalingile ukwangufyanya ukutila abana babo bali no bulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila nelyo ubulwele bwa kufilwa ukusambilila. Ukucila, balingile ukupimununa ubushininkisho mu kusakamanisha, mu kuba no kwaafwa kwa waishibisha. Nga cashininkishiwa ukuti umwana ali no bwafya bwa kufilwa ukusambilila nelyo ubulwele bwa kubulisho kutontomesha no kucishamo ukucincila, abafyashi balingile ukupoosako inshita ya kwishiba bwino pa lwa bulwele pa kuti bengabomba mu nshila ingawamina abana babo.

[Icikope pe bula 30]

Umwana walwala ubulwele bwa kubulisha ukutontomesha no kucishamo ukucincila akabila ukusalapula kwa cikuuku lelo ukwa mute

[Icikope pe bula 31]

Ukutasha kwa bafyashi kulaafwa apakalamba