Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI
Watchtower
LAIBRARE YA PA INTANETI
Cibemba
  • BAIBOLO
  • IMPAPULO
  • UKULONGANA
  • g97 June amabu. 18-21
  • Cinshi Cacitika ku fya Kusekesha?

Vidio mulefwaya tamuli

Mukwai yafilwa ukutambika

  • Cinshi Cacitika ku fya Kusekesha?
  • Loleni!—1997
  • Utumitwe utunono
  • Ifipalileko
  • Ukukabila kwa Kucenjela
  • Abatemwisha Ubunkalwe
    Loleni!—2012
  • Ifya Kusungilila Amatontonkanyo Ayasuma
    Loleni!—1999
  • Mulesala Ifya Kuleseshamo Icitendwe Ifingalenga Yehova Alasekelela
    Kuti Mwaba ne Nsansa Umuyayaya!—Icitabo ca Kusambililamo Baibolo
  • Fya Kuleseshamo Icitendwe Nshi Ningile Ukusala?
    Imikalile ya Bwina Kristu no Mulimo Tubomba—Akatabo ka Kubomfya pa Kulongana—2019
Moneni na Fimbi
Loleni!—1997
g97 June amabu. 18-21

Cinshi Cacitika ku fya Kusekesha?

NI SHANI fintu abena Roma ba pa kale, abaletungwa ukuba no lutambi ulushaiwamina, bengamwena ukucula kwa bantunse banabo ukuti ca kusekesha? Mu citabo ca kuti The Conflict of Christianity With Heathenism Gerhard Uhlhorn alembo kuti: “Kuti twatila fye icalengele kufuluka ifya kucincimusha fipya kabili ifyacilapo kuluma. Ukwikushiwa ne fya kuipakisha fyonse, abantu balefwaya . . . ukucincimuka uko bashalesanga mu fintu fimbi.”

Mu nshila imo ine abantu abengi ilelo balalangisha “ukufuluka ifya kucincimusha fipya kabili ifyacilapo kuluma.” Ca cine, te kuti pambi babungane capamo ku kutamba ifitumbi fya cine cine nelyo ubupulumushi. Lelo ifya kusekesha ifyo basala fisokolola ukuti na bo bene balemenena ku lukaakala no kwampana kwa bwamba. Langulukeni ifya kumwenako fimo.

Amafilimu. Mu myaka ya nomba line bakapanga ba mafilimu balilangisha ukuti “basalapo imibele yapaasuka,” e fyasosa uuceeceeta amafilimu Michael Medved. Alundako kuti: “Itontonkanyo lya ba fya mafilimu limoneko kuba lya kuti ukulangisha ubukalushi na bucipena kufwile ukucilapo ukucindikwa pa kwesha ukuli konse ukwa kutambisha imibele iituntulu nelyo iisuma.”

Ukucimfyanya ne milabasa ya televishoni nakupatikisha abapanga amafilimu ukubombesha ukufika apo bengapesha ku kubeleleka abantu ukutamba amafilimu yabo. Umukalamba umo uwa mafilimu atila: “Tulekabila amafilimu ayacebusha, ayaluma, ayapuseneko ku fimaprogramu fyonse fintu abantu batamba pa TV. Te kutila tulafwaisha ukulangisha ukusuumya umulopa na bucisenene ne milandile [ya nsele], lelo ifyo e fikabilwa pali lelo pa kutendeka ubukwebo bwa pa filimu.” Mu cine cine, abengi ilelo balileka ukutulumushiwa nangu fye ni kuli filimu wacilishapo kulangisha ulukaakala. Umukalamba wa bapanga amafilimu Alan J. Pakula asoso kuti: “Abantu nabakunkuma ku fyo baletamba. Abalefwa nabafulilako, ifya kupuusha filecitwa libili libili, na muli fyo nafilenga abantu ukukunkuma. Tabaleikushiwa nga ca kuti muli filimu tamuli ubukatu bwacishamo.”

Televishoni. Ukulangisha kwamonekesha ukwa kwampana kwa bwamba pa TV nomba nakuseeka mu ncende ishingi isha calo, ukusanshako ku Brazil, ku Bulaya, na ku Japan. Uuletamba TV ukwabula ukupoosako sana amano mu Amerika amona ifikope fya kwampana kwa bwamba 14,000 mu mwaka fye umo. Ibumba limo ilya bakasapika lyashimiko kuti: “Ukwingilishiwako kwa malyashi yalelanda pa kwampana kwa bwamba ukwabula no kupita mu mbali kuli cishibilo ca kuti ubu bwafya buli no kutwalilila. Amalyashi ayo kale yali lishiku ukuyalandapo pamo nga ukulaalana kwa pa lupwa, ukwikata kama, no kulaala ne finama pali ino nshita yasangwike aya kupangilamo indalama shishaifulila.”

Ukulingana ne citabo ca mutwe wa kuti Watching America, kwalibako umulandu ulelenga TV ukwisulapo amaprogramu yakowela. Calondolola ukuti: “Ukulangisha ukwampana kwa bwamba kulaleta sana indalama. . . . Ilyo abatambisha fyene e lyo no twampani tupanga fyene basangile ukuti baleteemuna abatambako abengi ukucila abo balekalifya, panono panono balinonkelamo indalama ishingi ukupitila mu kutambisha ifintu fye shiku ifyafulilako.”

Ifyangalo fya pa Mavidio. Ifyangalo fya kubalilapo fye ifya pa vidio ifyaleitwa Pac-Man na Donkey Kong ifyali ifya kaele nga nshi pa nshita fyapangilwe fyalenga ukuti kwiseko ifyangalo fimbi ifipya ifishaibipila icine cine. Profesa Marsha Kinder alondolola ifi fyangalo ukuti “fyalicilapo kubipa pali TV nelyo pa mafilimu.” Filapisha “ifyebo fimo ifya kuti inshila fye ya kucimfishamo kupitila mu kucito lukaakala.”

Pa mulandu wa kusakamikwa kwa bekala calo, akampani kakalamba akapanga ifyangalo fya pa vidio mu United States pali nomba kalebomfya inshila ya kulangilamo umusango wa fyangalo fintu kapanga. Icishibilo ca kuti “MA-17”—ukulangilila ukuti cangalo ca “bakalamba” ninshi tacilingile ku bashilafisha imyaka 17—kuti cabamo ulukaakala lwacishamo, ukwampana kwa bwamba, no musaalula. Nangu cibe fyo, bamo balisakamikwa ukuti ukulembapo ukuti fya “bakalamba” kuli no kulenga fye ico cangalo kutemwikwa. Uwatemwisha ifi fyangalo umo uwacaice atila: “Nga ca kuti nali ne myaka 15 e lyo namona nabalemba ukuti MA-17, kuti nafwaya ukushita ico cangalo nangu cibe shani.”

Inyimbo. Magazini uubebeta ifyaba mu nyimbo shatemwikwa asoso kuti ku kupwa kwa mwaka wa 1995, maalubamu fye 10 ukufuma pa maalubamu yatemwikwa 40 e yashalimo umusaalula nelyo ukulandapo pa miti ikola, ulukaakala, nelyo ukwampana kwa bwamba. St. Louis Post-Dispatch yashimiko kuti: “Inyimbo shikutikako abashilafika pa myaka ya kukulilapo sha kutulumusha apakalamba, ishingi sana shilasuusha ukwabula no kupita mu mbali ukuti ukwikala uwa mweo kwa cabe cabe fye. [Inyimbo] shatemwa abana kukula bamo shaisulamo ubukali no kubulwe subilo kabili shikoselesha amatontonkanyo ya kuti icalo pamo pene na balekutika kuli shene tabakwete ukwa kupusukila.”

Inyimbo shishaibipila isha heavy metal, isha rock etwa “grunge,” na rap beta “gangsta” shimoneka ukulanda sana pa lukaakala. Kabili ukulingana na lipoti wa San Francisco Chronicle, “abemba ishi inyimbo abengi balesobela ukuti amabumba ya kutiinya ayengi yele yalelumbuka.” Inyimbo sha kulumbanya ubukali ne mfwa nomba nashiseeka ku Australia, ku Bulaya, na ku Japan. Ca cine, amabumba ya bakemba yamo yalyesha ukulemenena ku nyimbo shilanda pa mibele isuma. Nangu ni fyo, Chronicle yatila: “Ubushininkisho bulelangilila ukuti inyimbo shisuma tashishitwa sana.”

Bakompyuta. Ifi fyaba fibombelo fyakatama ifibomba imilimo isuma iingi. Nangu cibe fyo, bamo balifibomfya fye na ku kulangisha ifintu fya buulungani. Ku ca kumwenako, magazini wa mutwe wa kuti Maclean’s ashimiko kuti ici cilesanshamo “ifikope na mashiwi pa lwa fintu fyalekanalekana ukufuma ku fimpa ukufika kuli bucilende no kucenda abana—ifintu ifyo fingakankamika abakalamba abengi, pali bufi abana babo.”

Ifya Kubelenga. Ifitabo ifingi ifyaseeka fyaisulamo amalyashi pa lwa kwampana kwa bwamba no lukaakala. Umusango wishileko mu United States na ku Canada untu baleita ati “amalyashi ya kutulumusha”—amalyashi ya makankamike ukulungatikwa ku misepela iya myaka fye 8. Diana West, ukupitila muli magazini wa New York Teacher, alembo kuti ifi fitabo “filelenga abana banono nga nshi ukukunkuma, ukutusha umuntontonkanya ilyo ushilaishiba ne fingi.”

Bamagazini ba fya kusekesha abengi abalembwa mu Hong Kong, Japan, na ku United States babamo “amalyashi yalelanda pa mbuli shishaibipila kabili isha bukatu, ukulya iminofu ya bantu, ukulemanika, ukupepa Satana, ukwikata kama, no musaalula,” e fyashimika ukufwailisha kwa ba National Coalition on Television Violence (NCTV). Dokota Thomas Radecki, umukalamba we bumba lya balefwailisha ilya NCTV atila: “Ukufulisha kwa malyashi yalanda pa lukaakala no kwampana kwa bwamba ukwa kubotelesha muli aba bamagazini kulesakamika. Kulelanga fintu tukunkwime.”

Ukukabila kwa Kucenjela

Mu cine cine, mu calo ca lelo abantu nabatemwisha ukwampana kwa bwamba no lukaakala, kabili ici cilemonekela mu fya kusekesha. Imibele ipalile fye ilya iyalondolwele umutumwa wa Bwina Kristu Paulo ukuti: “Abo pa kuba abakunkuma baipeela kuli bucilende, ku kubomba no lunkumbwa ukukowela konse.” (Abena Efese 4:19) Abengi ilelo balefwailishako fimbi ifingawamako kabili kuti twatila bali fye bwino pali ci balecita. Bushe muli umo uwa bene? Nga ni fyo, mwalaba aba buseko ukwishibe fyo kuti mwasanga ifya kusekesha fyawama, nga fintu icipande cikonkelepo calalondolola.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 19]

Televishoni Kuti Yaba iya Busanso

TELEVISHONI yafikile mu United States ilyo kwaliko ubulangisho bwa mu calo conse ubwa mu 1939 mu New York. Kalemba wa lyashi umo uwasangilweko alumbulwile ukuti aletwishika nga ici cibombelo cipya cali no kutwalilila. Alembele ati, “Ubwafya bwa televishoni bwa kuti abantu bafwile ukwikala fye no kutontomesha amenso yabo pali yene; ulupwa lwa cina Amerika talwakwata inshita ya kucite fyo.”

Fintu alubile! Mu cine cine, calisoswa ukuti ukufika pa nshita umwina Amerika alepwishe sukulu, ninshi alipoosa amaperesenti 50 aya nshita yakwe ukutamba TV ukucila pa nshita ya kukutika kuli kafundisha. Dokota Madeline Levine mu citabo alembele ica Viewing Violence asoso kuti: “Abana abatamba sana televishoni balacilapo kuba aba lubuli, aba bulanda, balaba abatulushi, tabatontonkanya sana, tababa ne cililishi, kabili tabakwata sana amano mu sukulu ukulinganya ku banabo abashitamba sana TV.”

Mano nshi alepanda? “Abana balekabila ukusambilishiwa ukuti televishoni, ukupala fye icibombelo icili conse cimbi mu ng’anda, yalikwata umulimo wa kulungatika. Tatusha natwasha hair dryer (mashini wa kuumikilako umushishi) ilyo tupwishishe ukuwamya umushishi, kabili tatusha pani pa mulilo pa numa ya kufumyapo umukate twacilasalula. Twalishiba imilimo ya kulungatika iya ifi fintu kabili twalishiba inshita ya kufishimya. Abana besu na bo balekabila ukusambilishiwa mu nshila yapalako pa lwa televishoni.”

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 21]

Ifya Kusekesha fya Mwi Sonde Lyonse

Loleni! yaipwishe abalemba ifipande fiba muli uyu magazini ukufuma mu ncende shalekanalekana isha calo ukulondolola imibele ya fya kusekesha mu cifulo cabo. Ifyakonkapo fili fye ni fimo pa fyo balandile.

Brazil: “Amaprogramu ya pa TV nayacililako kubotelela. Nomba, apo abafyashi abengi balaya ku ncito, ilingi line abana bashala baletamba fye TV. Bakompyuta baba na mashiwi yalanda pa fya kupandapanda ne fyangalo fya pa vidio ifilangisha ulukaakala lwacishamo fyaliseeka.”

Czech Republic: “Ukutula apo bukomyunisimu bwapwila, ici calo caisulamo ifya kusekesha ifishabala afibako, ukusanshako amaprogramu ya pa TV aya ku fyalo fya ku Masamba na matuuka ya fikope filangisho bwamba. Abacaice libili libili balesangwa ku disco, amakalabu ya billiard, ne fikuulwa fya bwalwa. Ilingi line ukusabankanya amakwebo ukwa kulumbilisha no kupatikisha kwa banabo kulabambukila apakalamba.”

Germany: “Ku ca bulanda, abafyashi abengi balaba abanaka nga nshi ukufilwa fye no kupekanishisha abana babo ifya kusekesha, e co imisepela ilingi line iifwaila fye iine ifya kusekesha. Bamo bangwa fye ku fyangalo fya pa kompyuta. Bambi baya ku kusangwa ku kucinda ukusenda ubushiku bonse ukwitwa rave, ukuba imiti ikola iishaifulila.”

Japan: “Ifitabo umwaba ifya kusekesha e fyo abacaice na bakalamba batemwisha ukupooselako inshita yabo, lelo muli ifi fitabo ilingi line mwaisula ulukaakala, bucisenene, ne nsele. Ukuteye fyangalo fya cela mushuke na ko kwaliseeka. Icintu na cimbi icilesakamika sana ca kuti abakashana bamo baletuma balamya ku makalabu ayo basabankanya apakalamba ayo yasangwako abaume ba bucisenene. Bamo batuma balamya pa mulandu fye wa kufwaya ukwangala, ilintu bambi bena balafika na ku kwishishanya pa kuti babapeko indalama, ico limo limo cifumamo bucilende.”

Nigeria: “Umwa kutambila amavidio namufula nga nshi ku West Africa. Ifi fikuulwa fishalondoloka no kulondoloka fisangwako abantu aba mushinku uuli onse, ukusanshako abanono. Bavidio balangisho bwamba ne fya kutiinya e batambwa lyonse. Ukulundapo, amafilimu yapangwa mulya mwine aya pa TV ilingi line yalangisha ukupupe mipashi.”

South Africa: “Ukucinda kwitwa rave nakufula kuno kuntu, kabili imiti ikola ilingi line ilasangwa pali ifi fifulo.”

Sweden: “Ifikuulwa fya bwalwa na makalabu ya bushiku fyalifula mu Sweden, kabili ilingi line bantalamisoka na bashitisha imiti ikola bakonkomokela kuli ifi fifulo. Ifya kusekesha fya pa televishoni na pa vidio fyaisulamo ulukaakala, ukupupe mipashi, na bucisenene.”

    Impapulo sha mu Cibemba (1982-2025)
    Isaleni
    Isuleni
    • Cibemba
    • Peleniko Bambi
    • Ifyo Mwingasala
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ifya Kubomfya
    • Amafunde Yesu
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Isuleni
    Peleniko Bambi