Bushe Ing’oma sha mu Afrika mu Cine Cine Shilalanda?

Ku ulemba Loleni! mu Nigeria

ILYO aali pa bulendo ukubomfya umumana wa Congo mu 1876-77, kapansa wa mpanga Henry Stanley takwete inshita ikalamba iya kufwailisha ubupilibulo bwa ng’oma abekala kuli iyi ncende balelisha. Stanley na bo aleenda na bo nga baumfwa fye uko ing’oma yalila bena kusondwelela ukuti: bulwi. Ukulila kwaundalila uko baleumfwa kwalepilibula ukuti baali mupepi no kusanswa kuli bakalwa ba bukatu abaipangeshe na mafumo.

Cali pabe napapite nshita ilyo kwaliko umutende e lintu Stanley aishileishiba ukuti ukulila kwa ng’oma kuti kwapilibula ifyafulilako ukucila fye ubwite bwa bulwi. Pa kulondolola ibumba lya mushobo limo ilyaleikala mu mbali ya mumana wa Congo, Stanley alembele ukuti: “[Tabalati] bakwate ifya kulanshanishishamo ifya malaiti lelo nangu cibe fyo, balikwatako inshila ya kulanshanishishamo iibomba fye bwino. Ing’oma shabo ishishaikulila ishisangwa mu ncende shalekanalekana shilalanda fye bwino bwino kwati fye mashiwi yalefuma pa kanwa ka muntu.” Stanley aishibe ukuti bakalisha wa ng’oma balepilibula ifingi ukucila fintu ciba pa kulisha akapyelele; ing’oma kuti shapisha ubukombe bwa kulungatika.

Kuti babila iyo mbila ukufuma mu mushi umo ukuya ku ubiye. Ing’oma shimo shaleumfwika ukulilila apalepele bamailoshi basano ukufika kuli 7, ukucilisha nga balisha ubushiku ninshi bali mu kambesa nelyo pa culu. Bakalisha wa ng’oma abali ukutali balekutika, ukumfwe mbila, no kwebako bambi ubo bukombe. Umuyendo umuNgeleshi A. B. Lloyd mu 1899 alembele ukuti: “Banjebele abati ukufuma pa mushi umo ukuya pa mushi ubiye, apali imilundu bamailoshi 100, imbila kuti yatumwa mu maawala mupepi fye na yabili, kabili nalishininkisha ifyo kuti cacitwa nangu fye mu nshita iicepeleko.”

Nangu fye ni lwa pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 20, ing’oma shatwalilile ukubomba umulimo wacindama mu kupishe fyebo. Icitabo ca kuti Musical Instruments of Africa, icasabankanishiwe mu 1965, calondolwele ukuti: “Ing’oma sha kubikwilamo imbila shilabomfiwa pamo nga balamya na batelegrafu. Imbila shalekanalekana shilapishiwa mu ng’oma—ukubilisha ukufyalwa kwa mwana, ukubikule mfwa, ukubilisho bwinga; ifisela, ukucinda, ne fisungu; imbila sha buteko, no bulwi. Inshita shimo balabomfya ing’oma ku kwamba bambi nelyo ukubapumya.”

Lelo ni mu nshila nshi ing’oma shalelandila? Ku Bulaya na ku ncende shimbi, ubukombe bwaletumwa ukupitila mu nsale sha malaiti ukubomfya telegrafu. Icilembo cimo cimo ica alufabeti calipeelwe inambala pa kuti amashiwi na basentensi fingalashimbulwa icilembo cimo na cimo. Abantu ba mu citungu ca pa kati na nkati ka Afrika, bena, tabakwete ululimi ulwingalembwa, e co ing’oma tashaleshimbula amashiwi. Bakalisha wa ng’oma aba mu Afrika balebomfya inshila yapusanako.

Ifyo Ing’oma Shilanda

Icingatwaafwa ukumfwikisha ifyo ing’oma shilanda kwishiba indimi shine isha mu Afrika. Indimi ishingi isha pa kati ka Afrika na ku masamba shumfwikilwa mu nshila shibili—atemwa ukwimye shiwi nelyo ukubweshe shiwi. Ukubwesha nelyo ukwimye shiwi kulalula no bupilibulo. Ku ca kumwenako, langulukeni ishiwi lisaka, ilya ciKele ululimi lwa ku Zaire. Lintu ifiputulwa fya liko fyonse fitatu fyashimbulwa mwi shiwi lya pa nshi, ili shiwi lipilibula “inika nelyo tefwetefwe”; nga mwabwesha ishiwi pa fiputulwa fibalilepo fibili e lyo mwaimyako pa ciputulwa ca kulekelesha ninshi mwapilibula ati “ubulayo”; e lyo nga mwabwesha ishiwi pa ciputulwa ca kubalilapo no kwimya pa fiputulwa fibili ifya kulekelesha ninshi mulepilibula “sumu.”

Ing’oma sha mu Afrika ishibomfiwa ku kubile mbila na sho shumfwika mu nshila shibili, iciunda ca pa muulu ne ca pa nshi. Mu kupalako, lintu ing’oma ishabambwa shalila, shibomfiwa shibili shibili, imo ilalilisha e lyo imbi ilila panono. Muli fyo, kalisha wa ng’oma uwaishibisha alapisha amashiwi pa kukonkelesha imishimbwile ya mashiwi ya lulimi ululelandwa. Icitabo Talking Drums of Africa cilondolola ukuti: “Ici batila ululimi lwa ng’oma e cimo cine no lulimi lulandwa ulwa mutundu.”

Kwena, ululimi lushimbwilwa mu nshila shibili lulakwata amashiwi ayengi ayapalana imishimbwile. Ku ca kumwenako, mu lulimi lwa ciKele, amanauni mupepi na 130 yashimbulwa cimo cine (ukwimye shiwi) pamo nga sango (tata). Ukucila pali 200 yomfwika cimo cine (ukubweshe shiwi e lyo ukwimya) pamo nga nyango (mayo). Pa kusengauka ukupelenganya, bakalisha wa ng’oma balalangilila ilyashi ayo mashiwi yalebomfiwamo, ukuyasansha mu numbwilo imo iipi iyaishibikwa bwino iikwetemo amashiwi yapusanapusana ayengalenga kakutika ukumfwa icilesoswa.

Ukulanda Ukubomfya Umondo

Umusango umo uwa ng’oma ilanda mondo. (Moneni icikope pe bula 25.) Ing’oma sha musango yo shipangwa pa kutula icipunda mu citimbatimba ca cimuti. Tababikako impapa konse kubili. Nangu ca kuti ing’oma ili mu cikope ifukwilwe konse kubili, ishingi bashifukula fye kumo uko balefya. Ukuuma pa milomo lubali lumo kulisha iciunda ca pa muulu; ukuuma ku lubali lubiye kulisha iciunda ca pa nshi. Ilingi line inshingili shilepa ukufika kuli mita umo, nangu cingati limo shiba fye ishipi ukufika kuli hafu wa mita nelyo kuti yalepa bamita babili. Ukwina kuti kwaba basentimita 20 ukufika kuli mita umo.

Imyondo tashalebomfiwa fye ku kubile mbila ukufuma pa mushi umo ukuya pa ubiye. Kalemba wa ku Cameroon Francis Bebey alondolwele umulimo ishi ng’oma shalebomba mu mbuli sha kushashala. Ilyo amabumba yabili ayalecimfyanya yaleipekanya ukukumana mu lubansa lwa mu mushi, abacimfishe balecinda ku kulila kwa mondo ilyo ing’oma shilebalumba. Ing’oma ukufuma ku lubali lumo kuti lwatila: “Kacimfya, bushe kuti kwaba uwingalingana na iwe? Nani engalwa na iwe, nga ni nani? Aba bankusa . . . baleti kuti bakucimfya ukubomfya [akamuntu] beta ati kacimfya . . . , lelo takuli nangu umo uwingakucimfya.” Ing’omba ukufuma ku lubali lumbi shaleumfwa uyu musaalula onse no kwankulako bwangu bwangu ukubomfya ing’oma abati: “Kolwe munono . . . alefwaya ukunino muti lelo bonse balemona kwati alafilwa. Lelo uyu kolwe tomfwa, awe tapulumuke, alanina asuke afike na pa kantongolilo.” Ing’oma shatwalilile ukusangalasha ukupulinkana ukushashala konse.

Ing’oma Ishilila Bwino Sana

Ing’oma shakangwa shilacite fyacilanapo. Ing’oma mulemona mu cikope cibelele ku kulyo itwa dundun; e ng’oma yaseeka iyo abaYoruba ba ku Nigeria balanshanishishamo. Ukupala inkoloko, iyi ng’oma ilakwata umutwe konse konse, uwapangilwa ne mpapa ya mbushi iishatikama. Balakomenena imitwe pa kubomfya imitante ya mpapa. Lintu batinta iyi mitante, ing’oma na yo ilatintika pa kuti ilefumya iciunda caluma. Ukupitila mu kubomfya umushimpo waongamako no kwalula iciunda ukwimyako nelyo ukubweshako, kalisha wa ng’oma uwaishibisha kuti apashanya ishiwi lya muntunse filya liya pa muulu no kubwelako pa nshi. Muli fyo bakalisha wa ng’oma kuti “balanshanya” na bakalisha wa ng’oma bambi abengomfwa no kulisha ing’oma.

Mu May 1976 ukulamuka kwaibela ukwa bakalisha wa ng’oma ukwa kulanshanya ukubomfya ing’oma kwalilangililwe ku ng’omba sha ku cipango isha mfumu ya baYoruba. Abantu abali bonse ukufuma mwi bumba balitepeleshe amashiwi yamo mu matwi ya kwa kalisha wa ng’oma uwaishibisha uyo, lyene, alishishe ing’oma ukweba ifyo fyebo ku ng’omba imbi iyabelele ku lutwe lwa cipango apalepeleko. Ukukonka amashiwi yali mu ng’oma, ing’omba yalitendeke ukuselasela no kucita fyonse ifyo yaebelwe ukucita.

Tacayanguka ukusambilila ukutuma ubukombe mu ng’oma. Kalemba I. Laoye alandilepo kuti: “Ukusambilila ukulishe ng’oma ya ciYoruba kuntu kwapikana kabili ukwayafya ukufwaya imyaka iingi pa kusambilila. Kalisha wa ng’oma afwaikwa ukuba uwalamuka nga nshi kabili uwaishibisha, ukusanshako fye no kwibukisha bwino inshintu ne lyashi lya kale ilya mushi alelishishamo.”

Mu myaka ya nomba ing’oma sha mu Afrika tashilanda sana nga fintu shalelanda kale, nangu cingati shicili shilabomfiwa nga nshi mu nyimbo. Icitabo ca kuti Musical Instruments of Africa catila: “Ukusambilila ukupisha ubukombe pa ng’oma kwalyafya nga nshi; e ico, uku kulamuka kuleya kuleloba bwangu bwangu muno Afrika.” Kalemba we lyashi uwaishibisha Robert Nicholls alundako kuti: “Ing’oma shikalamba isha pa kale, ishaleumfwika ukutali kabili ishakwete umulimo ukalamba uwa kupisho bukombe, shileya shileloba.” Shino nshiku abantu abengi balangukilwa ukubomfyapo telefoni.

[Icikope pe bula 25]

Umondo

[Icikope pe bula 25]

Ing’oma iyo abaYoruba balanshanishishamo