Ukukumanisha Abantu Bonse Ifya Kulya—Bushe Ciloto Fye?

KU ULEMBA LOLENI! MU ITALY

“UMWAUME onse, umwanakashi no mwana onse alikwate nsambu ya kulubuka ku nsala na ku kondoloka” e fyabilishe Icilonganino Calelolekesha pa fya Kulya fya mu Calo Conse ica World Food Conference icapekanishiwe ne cisaka cimona pa fya kulya no bulimi ica ba United Nations ica Food and Agriculture Organization (FAO) ku numa mu 1974. Lyene kwaliko ukubilisha ukwa kufwayo kufumyapo insala mu calo conse “mu myaka 10.”

Nangu cibe fyo, lintu abaiminineko ifyalo 173 balongene pa maofesi yakalamba aya ba FAO mu Rome ku kupwa kwa mwaka wapwile ku kukumana kwa kulanshanya pa fya Kulya ukwa Calo Conse ukwasendele inshiku shisano, ico baalefwaya cali kwipushanya ukumona: “Ni pi paali icilubo pa kuti cikaane ukubomba?” Iciliko nomba tacili fye kufilwa ukupayanishisha abantu bonse ica kulya lelo, ilyo papitile ne myaka 20, ifintu e lyo ficiliileko no kubipa.

Imilandu ikalamba iya fya kulya, ukufula kwa bekashi, no bupiina ilefwaya ukubombwapo mu kampampa. Nga fintu casuminwe mu cikalata icafumine pali kulya kukumana, calandile ukuti nga aya mafya tayapikulwilwe, “ici cikasonga no kushikatala kwa mu fyalo ifingi ne fitungu icabipisha, nakalimo no kufumyapo fye no mutende wa calo conse.” Umo uwasangilweko fye ku kukumana alandile fye ukwabula no kupita mu mbali ati: “Tukamona kuntu ubuyantanshi bonse fye ne ntambi sha mu fyalo uko fikonaika.”

Ukulingana ne fyalandile Umukalamba uwangalila icipani ca FAO, Jacques Diouf, wena atile “abantu ukucila pa mamilioni 800 tabakwata ifya kulya fine fine; pali abo paba abana banono amamilioni 200.” Balipimo kuti ilyo cikalafika mu mwaka wa 2025, impendwa ya bantu ba mwi sonde iyo nomba iili mabilioni 5.8 ikaya pa muulu ukufika ku mabilioni 8.3, no kwingilishiwako kukalamba kukafuma ku fyalo ifipiina. Diouf alilishika ati: “Impendwa ine fye iya baume na banakashi na bana naikule cabipisha ica kuti tacingasuminishiwa abafule fi ukupusulwa insambu ya cifyalilwa iya kuba abomi no kucindikwa. Ilyo imisowa ileumfwika iya ba nsala, kwalibako ne nkumbabulili ku fintu ifishilanda pamo nga umushili uo baleumfya, impanga ishishele ifiswebebe na babemba babulamo isabi.”

Cinshi baleti e cingabo muti? Diouf atila icingapwisha fye ubwafya caba “kubombelapo ukwakaakaata,” ukulenga ifyalo ifibulisha ifya kulya “ukwebekeshiwa ukuti ifya kulya e po fili” pamo pene no kulamuka mu milimo, ukufwaya indalama sha kubomfya, e lyo na mano ya mu fya kupangapanga ayengabalenga ukulailiisha abene.

“Ukwebekeshiwa Ukuti Ifya Kulya e po Fili”—Mulandu Nshi Kushibombela?

Ukulingana ne fyalandile icikalata cafumine pali kulya kukumana, “ukwebekeshiwa ukuti ifya kulya e po fili kubako lintu abantu bonse, pa nshita iili yonse balemona ukuti ifya kulya fyakumanina, ifya busaka kabili ifyabamo mulyo e po fili kabili kuti bafibombela no kufikwata pa kuti bengakumanisha fintu umubili ufwayo kulya no kusala fintu bengatemwo kulya pa kukwata ubumi bwacincila no butuntulu busuma.”

Ifyo abantu bengalenga ukwebekeshiwa kwa kuti ifya kulya e po fili kukaane ukubomba bwino, camoneke mu bwafya bwa mbutushi mu Zaire. Ilintu abena Rwanda imbutushi baalecula ku nsala, ifipani fya ba United Nations balikwete imiina ya fya kulya ifyo bengabaliisha. Lelo inshila sha kuti bafisendelemo no kufisalanganya pa bantu shalefwaya ukuti bapolitishani bafisuminishe ukwingila mu ncende shabo e lyo no kuti aba mu mabuteko ya cikaya babombele pamo ku kufisuminisha ukwingila—nangu nga ni ntungulushi shilelwishanya mu bulwi ukuti na sho shisuminisheko nga e bashingemwe no kulama isho nkambi sha mbutushi. Imibele ya mu Zaire iyalingile ukubombelwapo mu kampampa ilelangilila na kabili fintu cayafya ku bantu icalo conse ukuliisha abalecula ne nsala, nangu line ifya kulya e po fili. Uwasangilweko umo alandilepo ati: “Kuti mwafiko kutali muleipusha fye amateyanyo no tubungwe no kulabakolokwela pa kuti fye icintu cimo cibombe.”

Nga fintu calondolwelwe na kabungwe ka fya bulimi mu United States aka Department of Agriculture, ukwebekeshiwa ukuti ifya kulya e po fili kuti kwafufiwa sana ku fintu ifingi ifilenga. Nga twafumyako utuyofi utufuma ku fintu fyabumbwa, ifingalenga fimbi fisanshamo inkondo no kukangana kwa bana calo, ifikomo fishalinga ifyo ifyalo fyabikako, ukusapika na mano ya mu fya kupangapanga ayapelebela, ukonaika kwa fintu fyatushinguluka, ubupiina, ukufulisha kwa bekashi, umusoobololo wa kuti uyu mwaume uyu mwanakashi, e lyo no kulwalilila.

Kwalibako fimo ifyabomba bwino. Ukutendeka muli ba 1970, ukulinganya abantu bonse amaka yantu bafumya mu fya kulya, icipimo icibomfiwa ku kulangilila ifya kulya abantu baalile, caliyako pa muulu ukufuma pa makalori 2,140 ukufika kuli 2,520 pa muntu umo umo cila bushiku mu fyalo ifipiina. Lelo ukulingana ne cipani ca FAO, pa mulandu wa kufulisha kwa bekashi ukukabako ilyo cikalafika mu mwaka wa 2030, “pa kuti twingatwalilila ukukwate fya kulya pali ici cine cipimo tufikwatiilepo pali nomba cikafwaya ukulundako ubusomboshi pa kuti tukengilisheko ifya kulya tukakwata ukwabula ukonaula ifilengwa na lesa apashintilila ubumi bwesu bonse.” Kanshi umulimo wa kupayanishisha ifya kulya ku fyalo filecula ku nsala tauli na kulondoloka.

‘Ico Tulekabila Kubombelapo, Te Kufusho Kukumana’

Kwaliko ukulengulula ukwingi ku nshila ifintu fyaendelemo pa kukumana kwa kulanshanya pa fya Kulya ukwa Calo Conse na pa fyo baishingamike ukuti bali no kubombapo. Umwiminishi umo umwina Latin-America asuushishe “ukupelebela” kwa cintu balaile ukucita pa kucefyako impendwa ya bantu bashilya bwino ukufika kuli hafu ukufuma pa fintu impendwa ili pali ino nshita ukuti “ca nsoni.” Ifyalo 15 fyalipusene mu nshila baumfwililemo ifyatubulwilwe pali kulya kukumana ifyo abasangilweko basuminishenye. Nangu fye ni lintu bafikile pa kuti balembe icipepala ica fintu fyalinga icali no kubilishiwa e lyo ne nshila baali no kubombelamo, inyunshipepala ya ciItalian iya La Repubblica, yatile “palefwaikwa imyaka ibili iya kukangana no kukalulushanya. Ishiwi lyonse fye ilyalembelwemo, itoni lyonse fye ilya kupaatula amashiwi lyalebebetwa pa kuti umuncishanya wa kupaatulula abantu . . . wikesamoneka na kabili.”

Abengi abayafwilisheko ukupekanya ifikalata fya pali kulya kukumana tabatemenwe ifyatumbwikemo. Umo atile: “Tuletwishika nga nshi nga imitubululo ishaiwamina iyabilishiwe ili no kubomba.” Apaakoseele umulandu paali ni pa kuti nampo nga ukupeelwe fya kulya kuli no kulondololwa nga “insambu iyo bonse balingile ukucindika,” apantu “insambu” cintu ico bengapeela na mu filye fya milandu. Umwina Canada alondolwele ati: “Ifyalo ifikankaala filetiino kuti limbi kuti bafipatikisho kupeelako kwaafwa. E mulandu wine baapampamiine pa kuti banasheko ifyali no kulembwa mu cipepala ica fyali no kubilishiwa.”

Pa mulandu wa kulanda kwa mutatakuya ukubako pa kukumana ukupekanishiwa na ba United Nations, cilolo umo uwa mu buteko bwa ku Bulaya atile: “Ilintu twalilandaukapo ifingi pa kukumana ukwabelele mu Cairo [ukwali pa lwa kufula kwa bekashi no buyantanshi, ukwaliko mu 1994], tusango kuti pa kukumana konse ukubako tulebwelela fye mu fintu fimo fine.” Atubulwile ukuti: “Ukubombela pa fintu pa kuti abantu banensu benganonkelamo e ko tufwile ukupoosesha amano, te kufusho Kukumana.”

Abasangilweko fye na bo balondolwele ukuti nangu fye ni pa kusangwa kuli uku kwine kukumana ifyalo fimo fyalepoosapo indalame shingi nga nshi isha kuti pa kushisanga ciba kushashala. Icalo cimo icinono ica mu Afrika catumine amakombe 14 na bacilolo babili, abaileikala bonse mu Rome ukucila pa milungu ibili. Inyunshipepala ya mu ciItalian iya Corriere della Sera yashimike ukuti umukashi wa kwa kateka umo uwa mu Afrika, uo mu calo cakwe nga kwakanya pali bonse indalama bakwata pa mwaka tashicila pa madola 3,300 pa muntu umo, ailepoosaika amadola 23,000 mu ncende ya makwebo iyapakamishiwa iya mu Rome umo bashita ifya kushitashita.

Bushe kuliko umulandu twingasuminino kuti Inshila ya Kubombelamo iyo basuminishenye pali kulya kukumana ikatunguluka? Kalemba wa lyashi umo ayasuka ati: “Ico nomba tulesuubila cili fye ca kuti amabuteko yakacikatamika no kucitapo cimo ukumono kuti ifyo batubulwile fyabombwapo. Bushe bakabombelapo? . . . Ifyacitika ku numa tafilelango kuti mukatumbuke fisuma.” Uyu wine uwalandile aya mashiwi alondolwele icishinka ca kulenge nsoni ica kuti te mulandu no kusuminishanya kwaliko pa Cisaka Cikalamba ica mu Rio de Janeiro mu 1992 ica kwingilishako indalama sha kusangwila ku kwafwilishako ubuyantanshi ukufika ku maperesenti 0.7 aya ndalama shonse ishisangwa mu fyo icalo cimo cimo cikwata, “fyalo fye ifinono e fisangwilako kuli ico cipimo cishili ca kupatikisha.”

Nani Akaliisha aba Nsala?

Ifyacitika ku numa fyalilango kuti te mulandu no busuma buntu umuntu engakwata mu matontonkanyo, “te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Kanshi tacilemoneke fyo abantunse pa lwabo bakatala abapayanishisha abantu bonse ifya kulya. Ifitwalo muntu mu bwafya fyaba bufunushi, ukufufunkanye fintu, e lyo na matutumuko. Umukalamba uwangalila icipani ca FAO Diouf alandilepo ati: “Pali fyonse fye icilefwaikwa cili kwaluka kwa mitima, imintontonkanya na fintu abantu bafwayo kucita.”

Ico Bufumu bwa kwa Lesa fye bweka e bwingacicita. Na kabushe, imyanda ya myaka iyapitapo, Yehova asesemeene abantu bakwe ati: “Nkabika amalango yandi mu nda shabo, na mu mitima yabo e mo nkayalemba; kabili nkaba Lesa wabo, na bo bakaba abantu bandi.”—Yeremia 31:33.

Lintu Yehova Lesa apekanishiishe umuntunse ibala lya kubalilapo ukuti e mo ekale, apayanishishe umuntu “imbuto shonse ishiponye nseke isha pe sonde ponse, ne miti yonse umuli ifisabo fya muti uuponye nseke” ku kube fya kulya. (Ukutendeka 1:29) Filya fintu fyali ifyapaka, ifyabamo mulyo, kabili ifyayanguko kusanga. Fyali e fintu fye umuntunse onse aalekabila pa kwikusha ukukabila kwakwe ukwa fya kulya.

Imifwaile ya kwa Lesa tayayaluka. (Esaya 55:10, 11) Akale sana alilandikishe ukuti ni wene fye eka ukupitila mu Bufumu bwakwe muli Kristu, e ukekusha ukubulisha konse uko umuntunse aabulisha, ukupayanishisha bonse ica kulya, ukupwisha ubupiina, ukucincintila utuyofi twaba mu fyabumbwa, no kufumyapo ukushenkana. (Ilumbo 46:8, 9; Esaya 11:9; linganyeniko Marko 4:37-41; 6:37-44.) Pali iyo nshita “Icalo [cikafumyo] bulimi bwa ciko; [akatupaala] Lesa, Lesa wesu.” “[Mukaba] ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili!”—Ilumbo 67:6; 72:16.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 12]

Dorothea Lange, FSA Collection, Library of Congress