Ifikuko fya mu Mwanda wa Myaka Uwalenga 20
FUNDWEFUNDWE wabipisha uwaliko mu Bulaya mu mwanda wa myaka uwalenga 14 tatungulwile ku kupwa kwa calo, nga fintu abengi balesobela. Lelo ni shani pa lwa ino nshita yesu? Bushe ifikuko na malwele ifya mu nshiku shesu filelangililo kuti tuleikala mu cintu Baibolo yainika “inshiku sha kulekelesha”?—2 Timote 3:1.
Pambi kuti mwatila, ‘kwena te fyo.’ Ubuyantanshi mu fya miti ya cipatala ne fya sayansi bwalitwaafwa nga nshi ukumfwikisha amalwele no kuyalwisha nomba ukucila pa nshita iili yonse ukutula apo abantunse babelapo. Basayantisti ba fya cipatala balipangako imiti ipayo tushishi tuleta amalwele ne miti ya mu nshindano—ifyaba filwilo fya maka ku kulwisha amalwele no tushishi utuyaleta. Ukuwamyako mu kusakamana abalwele mu fipatala pamo no kusangulula amenshi, ukupooso busali, na mu mipekanishishe ya fya kulya na fyo nafyafwilishako mu kulwisha amalwele yambukila.
Amakumi ya myaka yanono ayapita, abengi batontonkenye abati ukushomboka kwali mupepi no kupwa. Umwalo walikufiwe, na malwele yambi baliyabingile ukuti yakufiwe. Imiti yalicimfishe fye bwino amalwele ayengi. Incenshi sha pa fya bumi shamwene inshita ya ku ntanshi ukuti yali no kuba fye bwino. Amalwele ya lwambu yali no kucimfiwa; ukuyacimfya nakalya nakalya. Sayansi wa fya cipatala aali no kwansha.
Lelo tayanshishe. Ilelo amalwele ya lwambu yatwalilila ukuba e cilenga sana imfwa, ukwipaya abantu ukucila pa mamilioni 50 mu 1996 fye mweka. Kulya kumwena bwino libela ifintu nomba kulepyanikwapo no kusakamikwa pa lwa nshita ya ku ntanshi. Lipoti wapekanishiwe na ba World Health Organization (WHO), uwa The World Health Report 1996, asoka ati: “Ubuyantanshi ubukalamba ubwacitike mu makumi ya myaka aya nomba line ku kuwamyako ubumi bwa bantu nomba nabusanswa. Tuli pa nembenembe ukuti isonde lyonse libe mu bwafya ku malwele ya lwambu. Takuli icalo icili umutende.”
Amalwele ya Kale Yacilapo Ukukaluka
Umulandu umo uo kubelele ukusakamikwa wa kuti amalwele yaishibikwa, ayo kale abantu batontonkenye ukuti yalicimfiwe, yalebwelulukila mu misango yacilapo busanso kabili iyayafya ukuposha. Ica kumwenako cifuba ca TB, ico pa nshita imo camwenwe nge cacimfiwe mu fyalo fyaya pa ntanshi. Lelo icifuba ca TB tacafuminepo; nomba cipaya abantu mupepi na mamilioni yatatu cila mwaka. Nga ca kuti inshila sha kucimfishamo tashiwamineko, abantu mupepi na mamilioni 90 balesubilwa ukulwalako ubu bulwele muli ba 1990. Icifuba ca TB icishumfwa muti cilesalanganina mu fyalo ifingi.
Ica kumwenako na cimbi ica malwele yalebweluluka cili bulwele bwa mpepo. Imyaka 40 iyapitapo badokota baenekele ukuti bwangu bwangu baali no kukufya ubulwele bwa mpepo. Ilelo ubu bulwele bwipaya mupepi na bantu amamilioni yabili cila mwaka. Ubulwele bwa mpepo mu fyalo ukucila pali 90 e mo busangwa, nelyo bulabamo lyonse kabili bulatiinya amaperesenti 40 aya bekashi ba mu calo conse. Bamung’wing’wi abatandanya utushishi twa bulwele bwa mpepo tabafwa ku muti wa kwipayo tushishi, kabili utu tushishi twine tatufwa ku muti ica kuti badokota bali no mwenso wa kuti imisango imo iya bulwele bwa mpepo mu kwangufyanya tayakalepola.
Ifyo Amalwele Yakuma ku Bupiina
Amalwele yambi yalepaya ukwabulo kunakako te mulandu no kubapo kwa nshila shawamisha isha kuyalwishishamo. Langulukeni ku ca kumwenako, spinal meningitis (ubulwele bwikata imishipa ya mu mongololo). Kwalibako imiti ya mu nshindano iingacincintila meningitis e lyo ne miti iingabuposha. Ubu bulwele bwalishile mu Afrika wa ku kapinda ka kuso aka Sahara ku kwamba kwa 1996. Cilepale fyo tamwaumfwileko pa lwa bwene; lelo, bwaipeye abantu ukucila pali 15,000—sana sana abapiina, no kucila abana banono.
Amalwele ya mipeemene, ukusanshako akalaso, yepaya abantu amamilioni yane cila mwaka, ubwingi bwabo bana abanono. Kansakala epaya abana banono milioni umo pa mwaka, ne cifuba ca kuililila pa kukoola cipaya na bambi 355,000. Ishingi muli ishi mfwa na sho kuti shacincintilwa ku miti ya mu nshindano iyanako mutengo.
Mupepi na bana 8,000 balafwa cila bushiku ku kukama amenshi mu mubili pa mulandu wa kupolomya. Ni cikanga tutile ishi mfwa shonse fye kuti shacincintilwa ku nshila shisuma isha kupooso busali nelyo amenshi ayasuma aya kunwa nelyo ukupitila mu kupeela ORS (oral rehydration solution).
Ubwingi bwa ishi mfwa shipona mu fyalo ifishaya pa ntanshi, uko ubupiina bwakulisha. Abantu mupepi na mamilioni 800—e kuti icakaniko icikulu ica mu bekashi bonse aba pe sonde—tacabangukila ukusanga uko bengondapwa amalwele yabo. Ulupapulo lwa The World Health Report 1995 lwalondolwele ukuti: “Icacilishapo ukwipaya bantu icalo conse kabili icilenga cikalamba ica macushi ku bumi bwa bantu no kucula ukushinguluke calo e catantikwa mupepi fye na ku mpela ya Mutande wa Calo Conse uwa Malwele. Capeelwa inambala ya Z59.5—e kutila ubupiina bwacishamo.”
Amalwele Ayeshibikwe Nomba Line
Amalwele yambi ayalemoneka, ni nomba line fye yeshibikwe. Icipani ca WHO pali nomba line casosele ukuti: “Mu myaka yapita 20, kuli amalwele ayeshibikwe mupepi na 30 ayaletiinya ubumi bwa myanda ya mamilioni ya bantu. Ayengi pali aya malwele takwaba muti, tayengapola nelyo fye ku nshindano kabili ni katwishi fye nga kwingabako no kuyacincintila nelyo ukuyacefyanyako.”
Langulukeni, ku ca kumwenako, HIV na AIDS. Mupepi ne myaka 15 fye yapitapo tayaishibikwe, nomba yalecusha abantu mu makontinenti yonse fye. Pali ino nshita, mupepi na bakalamba amamilioni 20 balikwatako HIV, kabili ukucila pa mamilioni 4.5 balikwata AIDS. Ukulingana no lupapulo lwa Human Development Report 1996, AIDS e ili pa ntanshi ku kulenge mfwa sha bakalamba abashilafishe myaka 45 aba mu Bulaya na mu North America. Mu calo fye conse, mupepi na bantu 6,000 e baleambula ubulwele cila bushiku—amasekondi 15 umuntu umo. Ifilemoneka pali nomba filelango kuti impendwa ya balwele ba AIDS ikatwalililo kuya pa muulu nga nshi. Pa kufika mu mwaka wa 2010, mu fyalo fya mu Afrika na mu Asia umwafula sana AIDS imyaka ya bumi ikabwelela pa nshi kuli 25, ukulingana ne fyalandile icipani cimo ica mu United States.
Bushe AIDS bulwele bwaibela fye, nelyo bushe kuti kwaimako ifikuko na fimbi ifya malwele ifingaleta ukululunkanya kwapala kuli AIDS nelyo fye no kucishapo? Icipani ca WHO cayasuka ukuti: “Ukwabulo kutwishika, amalwele ayashilati yeshibikwe yalepembelela fye ukuti yakamoneke ayakaba ayaluma kwati ni AIDS.”
Ifilenga Utushishi Ukukula Bwino
Mulandu nshi abaishibisha ifya bumi basakamikilwe pa lwa fikuko fya ku ntanshi? Umulandu umo uli ni fintu imisumba ilekula. Imyaka 100 iyapitapo, maperesenti 15 fye aya bekashi ba calo conse e baikele mu misumba. Nangu cibe fyo, ukusobela kulelango kuti ilyo cikalafika mu mwaka wa 2010, ukucila pali hafu wa bantu ba mu calo bonse bakekala mu matauni, ukucilisha mu misumba ikalamba iya fyalo fishaya sana pa ntanshi.
Utushishi tupisha amalwele tulakula bwino mu ncende shatitikanamo abantu. Nga ca kuti umusumba walikwata amayanda ayasuma ne cifulo calinga ukwa kupooso busali na menshi yakumanina no kupokelela ukundapa kusuma, takuba sana ukusansalikwa ku fikuko. Lelo imisumba iilekula lubilo lubilo ya mu fyalo ifipiina. Imisumba imo yakwata fye icimbusu cimo ku bantu 750 nelyo ukucilapo. Mu ncende ishingi isha mu matauni tamwaba amayanda yasuma na menshi yasuma aya kunwa pamo pene no kwa kupokelo muti. Uko imyanda ya makana iya bantu bekala abatitikana mu mibele ya fiko, cilemoneke fyo ukwambula amalwele kulakulilako.
Bushe ici cilepilibulo kuti ifikuko fya ku nshita ya ku ntanshi fikalapelela fye ku misumba ikalamba iyatitikanamo abantu, iipiina? Inyunshipepala ya Archives of Internal Medicine yasuko kuti: “Tufwile ukumfwikisho kuti incende shasalangana umwaba ubupiina bwacishamo, ukupelebela kwa mu fya bunonshi, ne fifuma muli kwene e filenga amalwele ya lwambu no kufulunganya fyonse ifitukute calo conse.”
Tacayanguka ukupeleesha ubulwele ku ncende fye imo. Abantu abengi nga nshi balendauka. Cila bushiku abantu mupepi na milioni umo balaya mu fyalo fimbi. Cila mulungu abantu milioni umo balenda pa kati ka fyalo fikankaala ne fipiina. Ilyo abantu baleenda, utushishi twabipisha na to tulabakonka. Ulupapulo lwa The Journal of the American Medical Association lutila: “Ukutendeka kwa bulwele ku cifulo icili conse nomba kuti kwamonwa nge cintiinya ku fyalo ifingi, kabili maka maka ifyalo ifibomba nga apafikila abayendo abafuma mu fyalo ifingi.”
Muli fyo, te mulandu no buyantanshi bwa mu fya cipatala ubwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20, ifikuko fitwalilila ukulasenda imyeo ya bantu, kabili abengi baletiina ukuti icabipishapo cicili tacilaisa. Lelo cinshi cintu Baibolo isosa pa lwa nshita ya ku ntanshi?
[Amashiwi pe bula 4]
Amalwele ya lwambu yatwalilila ukuba e cilenga sana imfwa, ukwipaya abantu ukucila pa mamilioni 50 mu 1996 fye mweka
[Akabokoshi pe bula 6]
Imiti Ipayo Tushishi Tuleta Amalwele Ilefilwo Kubomba
Amalwele ayengi ayambukila yaleya yalekoselako pa kuyaposha pa mulandu wa kuti umuti wipayo tushishi tuleta amalwele ulefilwo kubomba pali yene. Icicitika ni ci: Lintu utushishi twaikato muntu, tutwalililo kusanda, no kupisha imibele ya tuko iya mfyalo ku bufyashi bwa tuko. Lintu akashishi kamo na kamo kalefyalwa, kulabako ukuti nalimo imfyalo shayaluka—ukukaanapashanya bwino kanyina icilenga ukuti akashishi akapya kakwate imibele iipya. Tacimoneka sana ukuti nalimo akashishi kakaaluka ica kuti umuti wipayo tushishi tuleta amalwele kuti wafilwa ukukabombelapo. Lelo utushishi tufyalana mu mabilioni, limo limo ukufyalana inkulo shitatu mwi awala limo. Muli yo nshila, na cintu mushileenekela kuti cacitika—ica kuti limo limo, kulabako akashishi ako cingabe cayafya ukwipaya ku muti wipayo tushishi tuleta amalwele.
E co lintu umuntu uulwele anwa umuti, utushishi utwingafwa ku muti tulafwa, e lyo no muntu aumfwako bwino. Nangu cibe fyo, utushumfwa muti twena tulashala. Lelo nomba tuleiliila fye no kuikalila ukwabulo kupumfyanishiwa no tushishi tumbi. Kuti twafyalanina apo tulefwaila ukwabula uwa kutucilima. Apo akashishi kamo fye kuti kasandululamo ukucila pa tushishi amabilioni 16 mu bushiku fye bumo, tapakokola sana ninshi umuntu alwala na kabili. Nomba, nangu cibe fyo, ekatwa no musango wa tushishi utushumfwa muti uutunganishiwa ukuti ufwile ukutwipaya. Utu tushishi kuti na kabili twayambukila abantu bambi na mu kupita kwa nshita twayaluka na kabili ukusanguka utushumfwa miti imbi ipayo tushishi tuleta amalwele na imbi.
Ukulandapo kumo ukwa mu nyunshipepala ya Archives of Internal Medicine kutila: “Ukulunduluka kwayangufyanya ukwa tushishi tutandanya amalwele, utushishi tonaule nsandesande, utushishi utulya ifilundwa fintu tulimo no tushishi twikala mu filundwa fya mubili utushilecimfiwa ku nshila shesu isha kuposeshamo ishiliko ndakai takuletulenga ukutwishika nga tukacimfiwa, lelo tulelolela fye ilyo bakatucimfya muli uku kulwishanya ukwa bantu no tushishi twacepesha.”—Ifilembo fipindeme fyesu.
[Akabokoshi pe bula 7]
Amalwele Yamo aya Lwambu Ayapya Ukutula mu 1976
Uko Abalwele
Umwaka Bamwenwe Intanshi
Ilyo Bwasangilwe Ishina lya Bulwele Nelyo Basangilwe
1976. Ubulwele bwa Legionnaires. United States
1976. Cryptosporidiosis. United States
1976. Ebola ubulwele bwa kwisulilo mulopa. Zaire
1977. Hantaan virus. Korea
1980. Hepatitis D (Delta). Italy
1980. Human T-cell lymphotropic virus 1. Japan
1981. AIDS. United States
1982. E. coli O157:H7. United States
1986. Bovine spongiform encephalopathy*. United Kingdom
1988. Salmonella enteritidis PT4. United Kingdom
1989. Hepatitis C. United States
1991. Venezuelan hemorrhagic fever. Venezuela
1992. Vibrio cholerae 0139. India
1994. Brazilian hemorrhagic fever. Brazil
1994. Human and equine morbillivirus. Australia
*Bwalelwalika fye nama epela.
[Abatusuminishe]
Intulo: WHO
[Akabokoshi pe bula 8]
Amalwele ya Kale Yabweluluka
Icifuba ca TB: Abantu ukucila pa mamilioni 30 balesubilwa ukufwa ku cifuba ca TB muli ino myaka 10. Pa mulandu wa kuti ubulwele tabwaundepwe bwino ku numa, icifuba ca TB icishumfwa muti nomba ciletiinya icalo conse. Imisango imo imo iya ubu bulwele yalikunkuma ku miti iyo akale yaleonaula umupwilapo utushishi tubutandanya.
Ubulwele bwa mpepo: Ubu bulwele bulacusha abantu ukufika ku mamilioni 500 cila mwaka, ukwipayapo amamilioni yabili. Icishinshibika ubu bulwele ukukanabucincintila caba kukaanakwato muti nelyo ukukanaubomfya bwino. E mulandu wine, utushishi twa bulwele bwa mpepo tushileumfwila umuti uyo akale waleipaya twene. Icilepikanya ubwafya ni bamung’wing’wi bashilefwa ku muti wa kwipayo tushishi.
Kolera: Kolera epaya abantu 120,000 cila mwaka, maka maka mu Afrika, uko ifikuko fisalangana sana no kukonkana. Kolera uushaishibikwe mu South America pa makumi ayengi aya myaka, aishilepama icalo ca Peru mu 1991 kabili ukutule lyo alisalanganina muli ulya kontinenti onse.
Ubulwele bwa Dengue: Ubu bulwele ubwendela mu kashishi kasendwa na mung’wing’wi calipimwa ukuti bulacusha abantu amamilioni 20 cila mwaka. Mu 1995 icikuko ica bulwele bwa dengue mu Latin America na mu Caribbean icabipisha mu myaka 15 capamine ifyalo nangu 14 kulya. Ifikuko fya bulwele bwa dengue fileingilishiwako pa mulandu wa misumba iilekula, no kwanana kwa bamung’wing’wi ababutandanya, no kuselasela kwa bantu abalwalako ubu bulwele.
Ifilonda fya pa Mukoshi Ifilesho Kupeema: Amaprogramu ya kulase nshindano abantu abengi pa muku umo ayatendeke imyaka 50 iyapitapo yaalengele ubu bulwele ukulamoneka fye kamo kamo mu fyalo fyaya pa ntanshi. Ukutula mu 1990, nangu cibe fyo, ifikuko fya filonda fya pa mukoshi ifilesho kupeema fyalima mu fyalo 15 ifya mu Bulaya bwa ku Kabanga na mu cali kale Soviet Union. Umuntu umo mu bantu bane abaalekwatako ubulwele alifwile. Muli hafu wa kubalilapo uwa mwaka wa 1995, abaalweleko baali 25,000.
Ubulwele bwa kufimba no kwisulilo mulopa: Mu 1995, abantu nangu 1,400 e bo lipoti yatwelwe ku cipani ca World Health Organization (WHO) ukuti balilweleko ubu bulwele. Mu United States na ku ncende shimbi, ubu bulwele nabusalanganina na ku ncende ishishabukweteko pa makumi ayengi aya myaka.
[Abatusuminishe]
Intulo: WHO
[Icikope pe bula 5]
Te mulandu no kuwamyako mu kupeelo muti, sayansi wa fya cipatala alifilwa ukulesha ukwanana kwa malwele yambukila
[Abatusuminishe]
WHO photo by J. Abcede
[Icikope pe bula 7]
Amalwele yalasalangana mu kwanguka lintu abantu batitikana mu ncende sha fiko
[Icikope pe bula 8]
Mupepi na bantu amamilioni 800 mu fyalo ifipiina tacibangukila ukusango muti