Ubulwi Bwatendeka Kale Ubwa Kulwisha Ukuba no Bumi Busuma

BAJOANNE baleikala mu New York, kabili balwele TB. Lelo TB balwele yali-ibelele, mu kuti TB yabo tayalepola ku muti onse fye kabili ipaya hafu wa bantu abalwala TB. Na lyo line, baJoanne te lyonse baleya ku cipatala, kabili bayambukisheko bambi ubu ubulwele. Badokota wabo abanakashi balikalipe ica kuti basosele ati ‘alingile ukukomenwa pa kuti elayambukisha bambi.’

Ubulwele bwa TB kale bwatendeka ukwipaya abantu. Na kuba abengi nga nshi balifwa kuli TB. Ubushininkisho bwa kuti e ko yali na kale bwalisangwa mu mibili balekanga mu Egupti wa pa kale na mu Peru. Ilyo TB yabwela mu no nshiku, ipaya abantu amamilioni yabili cila mwaka.

Carlitos alele pa butanda mu ng’anda ya cani mu Afrika kabili ilibe lyalekonkoloka pa mpumi. Malaria yalimunashishe ica kuti alefilwa no kulila. Abafyashi bakwe balisakamikwe kabili tabakwete ndalama sha kushitamo umuti, e lyo takwali ne cipatala mupepi uko bengatwala umwana wabo. Ubulwele bwalekoselako fye, kabili mu nshiku fye shibili alifwile.

Cila mwaka abana banono 1 milioni, abalingene na Carlitos mu kufyalwa, balafwa ku bulwele bwa mpepo. Mu mishi ya ku East Africa, abana abengi balasumwa kuli bamung’wing’wi balwalika malaria imiku 50 ukufika ku miku 80 mu mweshi umo. Bamung’wing’wi balasanda ica kuti balasangwa na ku ncende bashali, e lyo ne miti icincintila malaria nomba tailebomba. Basanga ukuti cila mwaka, abantu amamilioni 300 balalwala malaria.

Mu 1980, BaKenneth, abaleikala ku San Francisco, mu California, abaali ne myaka 30, baile ku cipatala ku kumonana na dokota wabo. Baletila balepolomya kabili baleumfwa na maka ukupwa. Ilyo papitile umwaka, balifwile. Badokota nangu baeseshe apapelele amaka yabo ukubondapa, umubili wabo walipwile, kabili basukile baafwa ku kalaso.

Pa numa ya myaka ibili, ku cifulo caba amakilomita 16,000 ukufuma ku San Francisco, e kutila ku kapinda ka ku kuso aka Tanzania, umukashana alwele ubulwele bumo bwine nga bulya bwalwele baKenneth. Mu milungu fye inono, alekele ukwenda, kabili alifwile. Abekalamushi bainike ubu bulwele bashaishibe ati ubulwele bwa kwa Juliana, ico umwaume wayambukishe uyu mukashana nalimo na banakashi bambi mu mushi aleshitisha ifya kufwala balembapo ati Juliana.

BaKenneth no mukashana umwina Tanzania balwele ubulwele bumo bwine: ubulwele bwa AIDS. Ku kutampa kwa ba1980, ilyo fye calemoneka kwati abapanga imiti balipangile imiti ya kwipaya utushishi twabipisha utwingi, ubu bulwele bwa lwambu bwatendeke ukusakamika abantu. Mu myaka fye 20, ubulwele bwa AIDS bwatendeke ukwipaya abantu abengi kwati fye ni filya icikuko cali ku Eurasia mu myaka ya ba1300 caipeye abantu. Abena Bulaya tabakatale abalaba cilya cikuko.

Icikuko ca Black Death

Icikuko ico baleita ati Black Death cawile mu 1347 ilyo ingalaba yalefuma ku Crimea yaiminine mu Messina pa cishi ca Sicily. Pa fyo iyi ngalaba yasendele pali ne cikuko cine.a Tapakokwele, ubulwele bwa Black Death bwayandatile icalo ca Italy.

Umwaka wakonkelepo Agnolo di Tura, uwa ku Siena, mu Italy, alondolwele ifyo ifintu fyabipile mu musumba aleikalamo, atile: ‘Abantu batendeke ukufwa mu May. Ala icikuko calibipile icine cine. Abalelwala tabalekokola ukufwa. Akasuba no bushiku abantu abengi nga nshi balefwa.’ Asosele fye no kuti: ‘Nashikile abana bandi basano neka fye, kabili bengi calecitikila ifi fine. Takwali uwaleloosha te mulandu no ufwile pantu bonse twale-enekela ukufwa. Abengi nga nshi balifwile ica kuti bonse twatendeke ukutontonkanya ukuti iyi, e mpela ya calo.’

Bakalemba ba lyashi lya kale bamo batile mu myaka fye ine, icikuko caponene mu Bulaya bonse kabili abantu abengi balifwile, nalimo abafwile bali amamilioni 20 ukufika ku mamilioni 30. Ici cikuko caponene na mu ncende shabela ukutali kabili isha menshi makasa kabili abantu abengi balifwile. Batila ku Kabanga Sana impendwa ya bena China iyali amamilioni 123 mu kutampa kwa ba1200, yabwelele pa nshi ukufika ku mamilioni 65 mu myaka ya ba1300. Ne calengele ukubwela pa nshi cifwile cikuko e lyo ne cipowe icaponene pa nshita imo ine.

Takwatala akuba icikuko, inkondo, nelyo icipowe icalenga abantu abengi ukucula uyu musango. Icitabo ca Man and Microbes citila: “Takwatala akucitika ububifi bwa musango uyu ukutula kale. Abantu nalimo mupepi na hafu aba mu Bulaya, North Africa, na mu ncende shimo isha mu Asia balifwile.”

Abena Amerika balipuswike ku bulwele bwa Black Death pantu baba akatalamukila kuli fi fyalo fyashala. Lelo ilyo ingalaba shatendeke ukuya ku Amerika, na bo bene batendeke ukulwalako aya malwele. Mu myaka ya ba1500, icikuko cimbi icacilile na pali ici cacushishe abena Amerika.

Umwalo Watebelela Abena Amerika

Ilyo Columbus afikile pa fishi fya West Indies mu 1492, atile abantu baleikala pali filya fishi ‘balemoneka bwino kabili bali abaina ne ciimo icalinga.’ Ico bali no bumi ubusuma, umo kuti atontonkanya ukuti teti balwale amalwele yaali ku Bulaya.

Mu 1518 ubulwele bwa mwalo bwawile pa cishi ca Hispaniola. Abena Amerika tabatalile abalwalapo umwalo, e ico ilyo balwele calibipile nga nshi. Umwina Spain uwaliko ilyo icishi catebelelwe no mwalo atile, bantu fye abanono abapuswike ku cikuko. Mu nshita fye inono icikuko caponene na mu fyalo fya Mexico na Peru kabili ifyatumbwikemo na ko kwine fyalibipile nga nshi.

Ilyo abena Bulaya abaile mu kwikala ku North America bafikile mu Massachusetts, mu mwanda wa mwaka uwakonkelepo, basangile ukuti umwalo waipeye abantu mupepi na bonse mu Massachusetts. John Winthrop, intungulushi ya bena Bulaya baile ku Amerika, aalembele ati: “Abena Amerika abengi nga nshi balifwile ku mwalo.”

Na lyo line, kwali ifikuko na fimbi ifyaponene mu bena Amerika ilyo umwalo wapwile. Icitabo cimo citila, pa numa ya myaka mupepi na 100 ukutula apo Columbus afikile mu Amerika, amalwele yaletelwe na bantu bafumine ku fyalo fimbi yaipeye abantu abengi nga nshi mu Amerika. Abengi balifwile ica kuti abena Mexico abali amamilioni 30 bashele fye abanono, e kutila amamilioni yatatu. Kumfwa ku bena Peru abali amamilioni 8, bashele fye milioni umo. Kwena te bena Amerika fye balelwala umwalo. Icitabo ca Scourge—The Once and Future Threat of Smallpox citila: “Ukutula fye na kale, umwalo walipaya abantu abengi nga nshi ukucila impendwa ya bantu bafwile ku bulwele bwa bubonic plague na kalaso ukubikako na bafwa mu nkondo shalwikwa mu myaka ya ba1900.”

Tatulacimfya ubu Bulwi

Muno nshiku, amalwele ya plague no mwalo yamoneka kwati malwele ayaliko kale sana. Mu myaka ya ba1900, abantu balicimfya amalwele ya lwambu ayengi, sana sana mu fyalo fyakwatisha indalama. Badokota balisanga icilenga amalwele ayengi, kabili balisanga ne nshila ya kundapilamo ayo malwele. (Moneni umukululo.) Imiti iipya yamoneke kwati kuti yaundapa amalwele yonse ukusanshako na yayafya ukuundapa.

Na lyo line, badokota Richard Krause, abaali abakalamba ba cipani ca U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, batile, “tatwingabelama ifikuko nge fyo tushingabelama imfwa ne mituulo.” Amalwele ya TB na malaria yacilipo. Ubulwele bwa AIDS na bo bulasakamika kabili butucinkulako ukuti ifikuko ficili filetebelela icalo. Icitabo ca Man and Microbes citila: “Amalwele ya lwambu e yepaya sana abantu mu calo; kabili yakatwalilila ukwipaya abantu ifi fine pa nshita ntali.”

Badokota bamo baliba no mwenso. Nangu imiti bapanga yafula iya kupwisha amalwele, ifyo bapwishishisha muli iyi myaka yapita kuti fyaba fye fya pa nshita inono. BaRobert Shope abasambilila pa fikuko batile: “Icintinya ca malwele ya lwambu tacapwa—ciya cilekulisha fye.” Icipande cikonkelepo calalanda pali uyu mulandu.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

Mu myaka fye 20, ubulwele bwa AIDS bwatendeke ukwipaya abantu abengi kwati fye ni filya icikuko cali ku Eurasia mu myaka ya ba1300 caipeye abantu

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 6]

Ukulekanya Ukwishiba ku Kutiine Mipashi

Mu myaka yaba 1300, ilyo icikuko ca Black Death catiinishe ulupwa lwa kwa papa mu Avignon, dokota wa kwa papa atile icilengele sana ici cikuko ni co amaplaneti yatatu, e kutila Saturn, Jupiter, na Mars, yatanteme mu ntunga imo na kasuba.

Ilyo papitile imyaka 400, George Washington ayambwile ifilonda fya pa mukoshi. Badokota batatu abaishibikwe no kucindikwa sana baeseshe ukumuundapa pa kufumya amalita yabili aya mulopa mu mishipa yakwe. Tapakokwele na kukokola umulwele alifwile. Ukufumya umulopa mu mishipa pa kuundapa kwalebomfiwa sana na badokota pa myaka 2,500, e kutila ukutampa mu nshiku sha kwa Hippocrates ukufika muli ba1800.

Nangu ukutiine mipashi no kukonka intambi kwalecilikila ubuyantanshi mu fya miti, badokota abaipeleshe balibombeshe pa kwishiba icilenga amalwele ya lwambu ne fyo bengayondapa. Ifyakonkapo e fyafumine mu fyo babombeshe.

◼ Umwalo. Mu 1798, Edward Jenner asangile umuti wa kucincintila umwalo. Mu myaka ya ba1900 imiti yalibomfiwa sana mu kucilikila na malwele yambi, e kutila polio, yellow fever, kansakala no bulwele bwa rubella (kansakala ya ku German).

◼ TB. Mu 1882, baRobert Koch baishibe akashishi kalenga ubulwele bwa TB kabili batampile no kwesha ifyo bengaposha ubu bulwele. Pa numa ya myaka 60, umuti wa TB uo beta ati streptomycin walisangilwe. Uyu muti na kabili waleposha ubulwele bwa bubonic plague.

◼ Malaria. Ukutendeka mu myaka ya ba1600, quinine—umuti uo bafumya ku fipaapa fya muti uo beta ati cinchona—walibomfiwe ukupususha imyeo ya bantu abengi nga nshi abalwele malaria. Mu 1897, baRonald Ross basangile ukuti umusango wa tumung’wing’wi uto beta ati Anopheles e tulwalika malaria. Kabili batendeke amatukuto ya kwesha ukucefya tumung’wing’wi pa kuti becefyanyeko imfwa sha bantu bekala mu fyalo fyakaba.

[Ifikope]

Charti wa zodiac (pa muulu) no kufumya umulopa mu mishipa

[Abatusuminishe]

Both: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Ifikope pe bula 3]

Ilyo TB yabwela muno nshiku, ipaya abantu amamilioni mupepi na yabili cila mwaka

[Abatusuminishe]

X ray: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center; umwaume: Icikope: WHO/Thierry Falise

[Icikope pe bula 4]

Icikope ca ku German ico balengele muli ba1500 cilanga dokota ninshi na fimba pa myona na pa kanwa pa kuicingilila ku bulwele bwa Black Death. Ica kufimba pa kanwa calekwata amafuta yacena cisuma

[Abatusuminishe]

Godo-Foto

[Icikope pe bula 4]

Utushishi twalelenga ubulwele bwa bubonic plague

[Abatusuminishe]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited