Ifya Kubomba ne Fifumamo

GILBERT aali pa busanshi bwa mu cipatala ne filundwa ifyalemana, lintu aipwishe dokota wakwe ati: “Bushe nkatala momfyapo ukuboko kwandi no kuulu kwandi na kabili?” Gilbert apokelele icasuko ica kusonsomba ica kuti: “Nga waibikilishako, e lyo ukaba na maka ya kufibomfya, na mu kwangufyanya ukatunguluka.” Ayaswike ati: “Ndi uwaiteyanya!” Pa mushinku wa myaka 65, ukundapa kwa kutukusho mubili ukubikako fye no kwenekele fisuma fyalengele ukuti aleke ukubomfye cicinga ca bantu abalemana e lyo no kutendeka ukubomfye nkonto, lyene aishileleka no kubomfya inkonto ica kuti alitendeke ukubomba imilimo na kabili.

“Ukwafwilisha abalwelepo lupuma ukuseekele sana ilelo kutungilila imfundo iya kuti ngo lubali lumo ulwa bongobongo lwaonaika, imbali shimbi kuti shabombako umulimo wa lubali ulonaike. Imifwaile imo iya kundapa kwa musango yu yaba kubomfya amaka ya mbali ishili bwino no kupayanya ukucincisha pa kusuminisha bongobongo ukuiteyanya cipya cipya no kubelesha imibele ipya,” e filanda bakasapika batatu Weiner, Lee, na Bell. Nangu cibe fyo, ukupola kwashintilila pa milandu na imbi, pamo ngo lubali lwa bongobongo ulubimbilwemo ne cipimo ca bulwele bwa lupuma, ubumi bwa muntu, umusango wa kundapa, e lyo no kutungililwa kuli bambi.

Ukutungilila kwa Lupwa ne Fibusa

Pa myaka itatu Erikka aleafwilishiwa no kutukusha umubili, ukusambilila ukwenda no kubomfya ukuboko kwa kulyo pa kuti kupyane ukuboko kwa kuso ukwalemana. Ashimika icalengele ukuti ashipikishe ati: “Icacindamishe ca kuti umulume wandi ne fibusa fyandi fyalitwalilile ukuba ifya bucishinka kuli ine. Naumfwile amaka ilyo naishibe ukuti balintemenwe, kabili lintu bankoseleshe ukukanacimba, nalikoseleshiwe.”

Aba mu lupwa balasailisha umutemwikwa wabo pa kuti akapole. Bakabila ukwipusha aba ku cipatala e lyo no kukonka ifya kundapa ifilingile ukutwalilila ukucitwa pa ng’anda pa kuti ukupola ukwaliko kwikonaika. Ukutekanya, icikuuku, ukulangulukilako, ne citemwishi ificitwa na ba mu lupwa ne fibusa fipayanya imibele ya mu nkuntu iisuma iyo umo engasambililamo ukulanda cipya cipya, ukubelenga, ne milimo imbi iya cila bushiku.

Pa kushikatala mu kucincisha no kutentemba, John alibombeshe ukwafwilisha umukashi wakwe Ellen ukutukusha umubili e lyo no kundapwa. Alondolola ifyo ulupwa lwakwe lwabombeshe ati: “Tatwafwaile ukuti Ellen aleikala fye bulanda bulanda. Inshita shimo shimo twalekosapo fye, lelo lyonse twalemona ukupelebela kwakwe no kumwaafwa. Alakuntukilwa bwangu, e co nshifwaya ukulenga ukuti alepopomenwa.”

Ilyo Ellen asambilishiwe na dokota wafwilisha ukwishiba ukulanda na kabili, John alimwafwile. “Ukucite fintu capamo calemukoselesha, e co twalepongomoka pa kubelengeshanya Baibolo, ico calimwafwile ukuti alelandako bwino. Na kabili, twatendeke panono panono, ukuya mu butumikishi nankwe, pantu tuli Nte sha kwa Yehova. Muli iyi nshila Ellen alikweteko amaka ya kwebako bambi pa lwe subilo lyesu ilya nshita ya ku ntanshi. Uku mu kwine kweka kwaleundapa ubulwele bwa kwa Ellen.” Ku mpela ya myaka itatu, Ellen aishilebako bwino.

Ukukoselesha na maka ififuma ku fibusa tafilingile ukusuulwa nangu panono, pantu kuti fyalenga uwapusuka kuli lupuma ukupola bwangu. Magazini uwa fya cipatala uwitwa Stroke (Lupuma) ashimike ifyo “casangilwe ukuti ukukoselesha kulengo kuti ukupola kwangufyanye sana e lyo no kuwaminako mu mibombele yonse, nangu fye kuli abo ubulwele bwa lupuma bukosele.”

Bernie alitashishe nga nshi ilyo ifibusa fyamukoseleshe. Atucinkulako ati: “Nge fibusa fyaisakumonako cilaafwa sana. Amashiwi ya kulangulukilako ne mibele iyabondoka filapuupuutula. Ukulandapo ukuti umulwele aliko bwino cilakoselesha sana, nangu cingati tacalinga ukukomaila pa kulemana kwa muntu.” Bushe Cinshi ifwe bonse nalimo twingacita pa kukoselesha abalebomba ne fifuma mu bulwele bwa lupuma? Bernie atubululo kuti: “Batwalileni amaluba, nelyo ukubashimikilako itontonkanyo nelyo ica kukumanya ica mu Malembo. Ico e cangafwile nga nshi.”

Melva, umukoloci uwapusuka kuli lupuma, acisanga ukube ca kwaafwa lintu umo uwa bamunyina ba ku mupashi apepela pamo nankwe. Gilbert na o e cintu akoselesha, pa kulondolola ukuti: “Cilangilila ukuti ulamusakamana sana lintu wapepela pamo no muntu.” Peter, uo lupuma alengele ukuti elamona bwino, alatasha lintu bambi balangulukilako ukupelebela kwakwe no kulubulako inshita iya kumubelengelako.

Ukushindikako umulwele pa nyendo sha kuya ku cipatala na co cine ni ncitilo ya kutemwa. Na cimbi icikabilwa ukucitwa caba kushininkisha ukuti ing’anda ya mulwele wa lupuma ili iyacingililwa. Ukutiina ukuti umulwele alapona kulabako lyonse nga teminina bwino. Gilbert, ku ca kumwenako, alitashishe pa bwafwilisho bwa cikuuku ubwafumine ku fibusa ifyabombele imilimo iingi ukusanshako fye no kubikako ica kushintilililako mu muputule wa kusambilamo.

Ukusambilila Ifyo Twingatungilila

Ukwaluka kwa mibele no kulilalila kuti fya kalifya umulwele wa lupuma, ukubikako fye no kupelenganya abaletamba abo nalimo bashingeshiba ifya kucita. Nangu cibe fyo, nge fibusa fyasambilila ifya kutungilila, kuti fyapususha umulwele wa lupuma ku kutalalilwa ukwingesako. Ilingi line, ukulilalila kulacepako. Lelo lintu ifilamba fyatendeka ukupona, mutekanye fye no kwikala mupepi no mulwele, kabili mulande ifyo na imwe mwingatemwa ukumfwako nga ni mwe mwalwele.

Pali fyonse, lundululeni ukutemwa kwa bukapepa kuli abo mwaishibe kale nangu cingati ubulwele bwalyalula imibele yabo. Kuti bamona ifyo muyumfwa, kabili ico, kuti cayambukila ifyo bengankulako kuli imwe. Erikka alando kuti: “Nshakatale mbapo nga filya naali. Lelo uuli onse talingile ukwenekela imibele ifyo yali kale ku mulwele wa lupuma. Balupwa ne fibusa balingile ukusambilila ukutemwa ulya muntu mu mibele abelelemo. Nga ca kuti babebeta imibele yakwe, bakasango kuti imibele iisuma iyo akwete akale e po icili.”

Ukuicindika kulacepa ngo muntu takwete amaka ya kulanda nelyo tafileumfwika ifyo alelanda. Nga fyaibikilishako ukulanda na bo, ifibusa kuti fyalango kuti abo abashilanda bwino baliwaminwa umucinshi. Takashi asoso kuti: “Ifyo ntontonkanya no kuyumfwa mu kati tafyateuluka. Nangu cibe fyo, ilingi line abantu tabafwaya ukulanda na ine pantu te kuti balande na ine ifyalondoloka. Cilankosela ukutununuka abantu, lelo ngo muntu ansosha, ndakoseleshiwa sana kabili cindetele nsansa ishingi!”

Ifikonkelepo fya kukonka ifingaafwa ifwe bonse ukutungilila no kukoselesha abafilwo kulanda bwino.

Ilingi line lupuma tonaula ukulamuka kwa muntu. Abantu abengi abapusuka kuli lupuma balatwalilila ukuba abaibukila lwa ku muntontonkanya, nangu cingati imilandile yabo kuti pambi yaba iyayafya ukumfwa. Te ca kwesha ukubasosha ne misuula nelyo ukubasosha kwati twaice mulesosha. Bapeeleni umucinshi.

Kutikeni mu kutekanya. Kuti pambi bakabila ukupeelwe nshita pa kuti bengateyanya cipya cipya itontonkanyo nelyo ukupwisha ukulande shiwi, insoselo, nelyo ifyebo. Ibukisheni ukuti, kakutika musuma tabilimina pa kukutika.

Mwibepekesha ukumfwa ilyo tamuleumfwa. Sumineni mu cikuuku ukuti: “Munjeleleko. Kwati nshumfwile mwe. Lekeni tukalanda na kabili inshita imbi.”

Landeni panono panono kabili mwi shiwi ilileumfwika.

Cefyeniko ifyebo kabili mulebomfya amashiwi ayakaya.

Bomfyeni ifipusho ifingasukwa na ee nelyo iyo, kabili bakoselesheni ukwankulako. Ibukisheni ukuti pambi ifyebo fyenu tafileumfwika.

Apo mwikele mucefyeko icongo.

Ukubomfya Ukutungilila kwa Kutemwa Ukwa kwa Yehova

Ilintu calibe cacindama ukwishiba icilengele ukuti mulwale lupuma, pantu cilenga ukuti mucitepo cimo no kucefyanyako ubusanso bwa kwisalwala ku ntanshi, icacindama na cimbi caba kucincintila umwenso uukonkapo. Ellen ashimiko kuti: “Ifyebo fya kwa Lesa pali Esaya 41:10 maka maka filansansamushako. Palya atila: ‘Witiina, pantu ine ndi nobe, witentuka, pantu ine ndi Lesa obe; nakulakulengo kutalila, cene, nakulakwafwa, cene, nakulakufumbatila ku kwa kulyo kwandi kwa bulungami.’ Yehova aliba uwa cine cine kuli ine, ukunengo ukukanatiina.”

Na kabili Baibolo ilaafwa Anand ukubomba no kupelelwa kwakwe: “Ilantungilila sana, ilyo ilempuupuutula no kumpembesula.” Hiroyuki alikwete ubwafya pa fintu engamwenamo mu Malembo, pantu alefilwa ukwangwako. Asoso kuti: “Nasangile icisansamushi mu kukutika amatepu ya mabuuku ya mu Baibolo.”

Umutumwa Paulo alandile ukuti: “Ilyo nanaka, e lyo naba na maka.” (2 Abena Korinti 12:10) Mupashi wa kwa Yehova e waafwile Paulo ukupwishishisha ifyo tali no kuicitila umwine eka. Abapusuka kuli lupuma na bo bene kuti bashintilila pali Yehova pa kuti bakwate amaka ya ku mupashi. Erikka alondololo kuti: “Lintu tuli abatuntulu no kucita fyonse ukubomfya amaka yesu, pambi te kuti tupeele Yehova ishuko likalamba ukuti atwaafweko. Lelo ukulemana kwandi kwalinengo kuti nkoshe ukwampana kwandi na wene mu nshila iyaibela nga nshi.”

Abaleteensha Basanga Ukutungilila

Abaleteensha bakabila ukutungililwa mu mulimo wabo uwakakala. Ni kwi uko bengasanga ukutungilila? Mu lupwa e cifulo cimo. Umo na umo mu lupwa akabila ukulabombako umulimo wa kuteensha. Yoshiko ashimika ifyo abana bakwe abaume bamutungilile lwa mu nkuntu: “Balepoosako amano ku mafya yandi kwati fye yaali yabo.” Aba mu lupwa bakabila ukupokako ifyebo fyonse ifyabako pa kuti bengasambilila ifya kuteensha umulwele wa lupuma na fintu bengabomba no kwaluka kwa mibele ya mutemwikwa wabo.

Nani umbi engatungilila abaleteensha? David no lupwa lwakwe baipeele ku kwaafwa ulupwa lwa ku mupashi mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova ilyo bateenseshe Victor: “Balyankwileko ku fyo twalekabila. Inshita shimo besa mu kusendama kuno mwesu no kupokeshanya pa kututeenseshako Victor ubushiku bonse.”

Bonse abaleteensha bakabila ukupokelela ukutemwa kwa cikabilila no kutungilila ukufuma ku lupwa lwabo ulwa ku mupashi. Lelo bamo kuti pambi cabakosela ukulomba ubwafwilisho. Haruko alondolola ukuti: “Ilingi line banjebo kuti: ‘Nga ulekabila ukwafwiwa, wilashingashinga uletwishibishako.’ Lelo nalishiba ukuti bonse balikwata ifya kucita, e co ndashingashinga pa kulomba ubwafwilisho. Kuti natasha nga nshi nga ca kuti abantu balingafwile mu nshila sha mu kulungatika: ‘Kuti namwafwako ukuwamya. Bushiku nshi ubwingaba bwino?’ ‘Kuti nayamushitilako ifyo mulefwaya, bushe cili fye bwino ukwisa ino nshita?’”

Umukashi wa kwa Kenji alilwele lupuma; nangu cibe fyo, ali na maka ya kumuteensha. Asangile ukuti ipepo lyalemwaafwa ukupoose fisendo fyakwe pali Yehova. Mu kupelako, umukashi alilekele ukulanda, kabili muli fyo, Kenji alilufishe cibusa uwa kusoshanya nankwe. Lelo alabelenga Baibolo cila bushiku. Atila: “Cinjibukishako ulwa kusakamana kwabondoka ukwa kwa Yehova kuli abo abafunshike mitima, kabili ici calincingilila ku kuba uwakungumana no kutalalilwa.”

Ukushintilila pali Yehova kuti kwaafwa lintu camoneka kwati inkuntu shalatwansha. Yoshiko, uubomba no kwaluka kwa mibele e lyo no kukuntukilwa kwa mulume pa numa ya kulwala lupuma, ashimiko kuti: “Limo limo kulabako cimo icintunka ukuti mpunde ne shiwi likalamba. Pali isho nshita lyonse ndapepa kuli Yehova, kabili umupashi wakwe ulandetela umutende.” Pa kutasha bucishinka bwa kwa Yehova kuli wene, tafwaya icili conse ukupumfyanya imikalile yakwe iya Bwina Kristu. Lyonse alasangwa ku kulongana kwa Bwina Kristu, ukubombako mu butumikishi, no kusambilila Baibolo pa lwakwe. Yoshiko asoso kuti: “Nga nabomba ulubali lwandi, nalishiba ukuti Yehova takandekeleshe.”

Lintu amasakamika yaisa, Yehova lyonse alapoosako amano. Midori, uwakwata umulume uwapusuka kuli lupuma, alasansamushiwa ku cishinka ca kuti, mu mampalanya, Yehova alibika ifilamba fyakwe mu ‘nyambi yakwe.’ (Ilumbo 56:8) Ebukisha amashiwi ya kwa Yesu ayatila: “Mwilasakamikilwo bwa mailo.” Asoso kuti: “Nalipingulapo ukuti nkatekanya fye ukufikila lintu icalo cipya cikesa.”—Mateo 6:31-34.

Ukulolenkana no Kupelebela Kushaibipila

Ca cine ukuti mu kundapwa kwabo bamo balapolako eyefilya, lelo bambi batunguluka fye panono mu kubwesha amaka bakwete ilyo bashilati balwale lupuma. Cinshi cingaafwa abatunguluka fye panono ukulolenkana no kusonsomba kwa kusumina ukupelebela kwabo, uko pambi kwingaba ukushaibipila kabili ukwa mutatakuya?

Bernie, uwalufishe amaka ayengi aya kwenda pa mulandu wa kulwala lupuma, ayasuka ati: “Ukusekelela ukwe subilo lyandi ilya bumi bwa ciyayaya pe sonde lya paradise ilikesa e lyo no kupepa kuli Shifwe wa mu muulu, Yehova, fyalingafwile ukusumina ukupelebela kwandi mu kutekanya.”

Ilyo subilo lyaafwile Erikka no mulume wakwe, Georg, ukusumina ukupelebela kwakwe e lyo no kutwalilila ukuipakisha ubumi. Georg alondolola ati: “Lesa alitulaya ukuti bushiku bumo akatuposha umupwilapo. E co tatutontomesha pa kulemana. Ukuba kwena, tulacita icili conse ico twingacita pa bulwele bwa kwa Erikka. Lelo kuti mwasambilila ukwikala ne micincili iishibomba bwino, nalyo line ukulatontomesha fye pa fintu ifisuma sana.”—Esaya 33:24; 35:5, 6; Ukusokolola 21:4.

Mu nshita ilyo ukupola kwine kwine kushilipo, ukutungilila kwa lupwa ne fibusa kulakabilwa sana. Kuti bayafwako umulwele ukushipikisha ukusuka inshita ya kwa Lesa iya kupwisha yonse amalwele yafika.

Ukwishiba ukuti abalwele ba lupuma kumo ne ndupwa shabo bali ne nshita ya ku ntanshi iishaiwamina lintu kukaba ukuposhiwa cilabaafwa ukubomba na mafya ya cila bushiku. Muli fyo, mu kutekanya kuti balolela ukwilulukwa ku macushi yonse, mu calo cipya ica kwa Lesa icili no kwisa mu kwangufyanya. (Yeremia 29:11; 2 Petro 3:13) Pali ino nshita, bonse abaleisa kuli Yehova kuti bacetekela ukuti nangu fye ni nomba akabaafwa no kubatungilila ukubomba no kulemana ukulengwa no bulwele bwa lupuma.—Amalumbo 33:22; 55:22.

[Amashiwi pe bula 12]

Ulupwa ne fibusa kuti bayafwako umulwele ukushipikisha ukusuka inshita ya kwa Lesa iya kupwisha yonse amalwele yafika

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10]

Ifya Kucincintila Ubulwele Bwa Lupuma

“INSHILA iyacilishapo ukuwama mu kubomba no bulwele bwa lupuma yaba kweshako ukubucincintila,” e fyalandile Dokota David Levine. Kabili ukubutukisha kwa mulopa e umulandu ukalamba uwayampana sana no bulwele bwa lupuma.

Ku cinabwingi, ukubutukisha kwa mulopa kuti kwacincintilwa mu kulya ifya kulya ififulilemo potassium kabili ifyakwata umucele uunono, ukucefyako amafuta ya nama, e lyo na cholesterol. Ukucefyanyako ubwalwa na co cine kuti caafwilishako. Ukutukusha umubili lyonse ukulingana no mushinku wa muntu e lyo no butuntulu bwakwe, kuti fyacefyako umubili, ico kuti pambi cacincintila ukubutukisha kwa mulopa. Kuti pambi mwanwako umuti—ukulingana na makambisho ya kwa dokota, pantu kwaliba imiti iyalekanalekana.

Ubulwele bwa ku mishipa ya ku mutwe bulashinke nshila yacindamisha iitwala umulopa kuli bongobongo kabili e mulandu ukalamba uulenga ubulwele bwa lupuma. Ukushintilila pa fyo umushipa ushinkile, ukulepula uko beta carotid endarterectomy pa kushinkula imishipa iishinkile kuti pambi kwabomfiwa. Abafwailisha balangililo kuti abantu abakwete ifishibilo kabili abakwete imishipa iyashinkile sana balinonkelemo mu kulepulwa e lyo no kundapwa. Nangu cibe fyo, ukulepula kuti kwaletako amafya yamo, e co kanshi mufwile mwalangulukapo bwino.

Ubulwele bwa ku mutima kuti bwasansalika umuntu apakalamba ku bulwele bwa lupuma. Atrial fibrillation (ukutunta kwa mutima ukwa panono panono), ukulenga umulopa ukutikama e lyo no kuya kuli bongobongo, kuti kwaundapwa ukubomfya anticoagulants (ificincintila ukutikama kwa mulopa). Ukulepula no kundapa kuti kwacefyako amalwele na yambi aya ku mutima. Ubulwele bwa shuga e busangwilako sana ku bulwele bwa lupuma, e co kanshi ukubucincintila kuti kwacincintila ubulwele bwa lupuma.

Transient ischemic attacks, TIA, ilacinkulako ukuti lupuma kuti pambi abwela. Mwisuulako fye. Moneni dokota wenu, kabili bombeni no mulandu ukalamba uulengele, pantu TIA ilasansaliko muntu apakalamba ku bulwele.

Imikalile iisuma, iyalinga kuti yasangwilako ku kucincintila ubulwele bwa lupuma. Ukulya ifya kulya ifyakumanina no kutukusha umubili lyonse ukubikako fye no kucefyanyako ukunwa ubwalwa e lyo no kuleka ukupeepa kuti fyalenga imishipa ukuba bwino, kuti na kabili fyalenga imishipa iyaonaika ukubako eyefilya. Ukulingana ne filanda incenshi shalekanalekana, ukulya sana ifitwalo, ne misalu e lyo ne fyapale ngano, kuti fyacefyako ubusanso bwa kulwala lupuma.