Icilenga Ubulwele bwa Lupuma

DOKOTA wa fya bongobongo Vladimir Hachinski, uwa pa University of Western Ontario mu London, Canada, alando kuti: “Bongobongo aba cilundwa ca mubili icacilishapo ukukatama.” Nangu line aba na maperesenti yabili aya kufina konse ukwa mubili, bongobongo aba ne nsandesande ishacila pa mabilioni 10, ishibomba mu kutwalilila pa kuti ukutontonkanya, ukwenda, no kukutuluka kulebako. Ukupitila mu mishipa iyapikana, bongobongo alapokelela umwela wa oxygen na shuga ifyafulilako pantu e fyo akabila pa kukwata amaka.

Nangu cibe fyo, nga ca kuti ulubali ulunono ululi lonse ulwa muli bongobongo lwapusulwa umwela wa oxygen nangu fye pa masekondi ayanono, imibombele yakatama iya nsandesande ilonaika. Ici nga catwalilila ukucila pa maminiti ayafulilako, cilalenga bongobongo ukonaika, ilyo insandesande sha bongobongo shatendeka ukufwila pamo ne mibombele ya shiko. Iyi mibele itwa ischemia, e kutila ukucepelwa kwa mwela wa oxygen ukucitikako maka maka lintu umushipa washinka. Umunofu wa kuli bongobongo ulonaika na kabili ilintu ukucepelwa kwa mwela wa oxygen kwasonkomona ukufundaula ukushaibipila ukucitikako mu kukonkana. E cilenga ubulwele bwa lupuma. Na kabili, lintu imishipa yalepuka, ukubunsha bongobongo mu mulopa, no kushinka inshila cilalenga ubulwele bwa lupuma. Ici e cilenga imiti na malaiti ya mu mubili ukukanafika ku micincili kabili cilonaula umunofu wa kuli bongobongo.

Ififumamo

Balupuma baba abapusanapusana, kabili kuti bayambukila abantu mu nshila ishishaifulila. Nangu cingati te bonse bacula ku fingafuma mu bulwele bwa lupuma, ififumamo kuti pambi fyabako bwino ukwabula ukumonekesha, limbi kuti fyaba ifyabipa e lyo no kukalipisha. Ulubali lwa bongobongo ulwiketwe na lupuma e lupima imibombele ya mubili iili no konaika.

Ukutembauka nelyo ubulebe ku maboko na ku molu e kucululuka kwaseeka. Ilingi line, kubela ku lubali lumo fye ulwa mubili, ulubali ululungatene no lubali lwa bongobongo ulwiketwe na lupuma. Muli fyo, icifuma mu bonaushi bwa kuli bongobongo wa ku kulyo, bulebe bwa ku kuso, e lyo mu bonaushi bwa kuli bongobongo wa ku kuso, mufuma ubulebe bwa ku kulyo. Bamo abantu balatwalilila ukubomfya amaboko na molu yabo, lelo basanga ukuti imicincili yabo ilakanka ica kuti ifilundwa fyabo fimoneka kwati cimo na cimo cilelola ku ntunga ya ciko. Umulwele wa lupuma amoneka ngo muntu uulesambilila ubwangalo bwa pa menshi makaasa uuleesha ukushikatala. Dokota David Levine, uwa pa New York University Medical Center, asoso kuti: “Tabeshiba nampo nga icilundwa cabo cilesela nelyo iyo na kuntu cilelola.”

Ukufika ku maperesenti 15 aya bantu abapusuka balalwalako cipumputu, icilenga ukufunta kabili, ilingi line, mu nshita ilyo tabeshibe ifilecitika. Na kabili, ukukalipwa ukubikako fye no kwaluka mu kukutuluka fyaliseeka. Uwapusuka kuli lupuma uumfwa lyonse amaboko na molu ukutalala asoso kuti: “Limo limo ubushiku lintu cimo canjikata ku molu ndashibuka pantu cumfwika kwati fye njiketwe ku malaiti.”

Ififuma mu bulwele bwa lupuma kuti pambi fyasanshako ukumona ifintu fibili fibili no kufilwa ukumina bwino. Nge filundwa fya mu kanwa na ku mukolomino fyaonaika, umulwele wa lupuma alalolenkana no museebanya na umbi, pamo ngo kuponya ululeenda. Amano yasano ayali yonse yalaambukilwa, ukufulunganya ukumona, ukumfwa, ukununsha, ukusonda, no kutonya.

Amafya ya Kulanshanya

Elenganyeni ukuti amapaka yabili yalemukonka mu musebo uwakwata amalaiti ayashibantukila. Mwati mucebele ku numa, awe mwamona yaleiso lubilo kuli imwe. Mwaeshako ukupunda mutuule, lelo ishiwi talilefuma! Bushe kuti mwaelenganya ukukalifiwa mwingomfwa mu mibele ya musango yu? E fintu abalwele ba lupuma abengi bomfwa lintu mu kupumikisha balufya amaka yabo aya kulanda.

Pa kuba abashingalanda ifyo baletontonkanya, ifyo baleyumfwa, amasubilo, no mwenso—mu mampalanya balapaatulwako ku fibusa na ku lupwa—cimo ica ifintu fyacilishapo ukubongolola icifuma mu bulwele bwa lupuma. Umo uwapuswike kuli lupuma acilondolola muli iyi nshila ati: “Lyonse ilyo naleesha ukulanda amashiwi tayalefuma. Nalipatikishiwe ukukutumana fye kabili nalefilwa ukukonka ifyalelandwa nelyo amakambisho yalembwa. Amashiwi yaleumfwika . . . kwati fye abantu abanshingulwike balelanda ululimi lwa cilendo. Nalefilwa ukumfwikisha ululimi nangu ukululanda.”

Nangu ni fyo, Charles, alefyumfwa fyonse ifyo balemweba. Lelo alemba ifyo alecita pa kwasuka, ati: “Amashiwi ayo nalefwaya ukulanda naleyamumunga fye, lelo yalefuma ayaolobana kabili ayanyongana. Pali kalya kashita naumfwile kwati balinjisalila mu mubili wandi.” Mu citabo cakwe Stroke: An Owner’s Manual (Lupuma: Icitabo ca Makambisho), Arthur Josephs alondololo kuti: “Imicincili iyapusanapusana iyacila pali 100 ilalamwa no kulengwa ukubombela pamo pa nshita ya kulanda kabili lumo na lumo ulwa ilya micincili lulalamwa na avareji wa mamotor units (insandesande sha kuli bongobongo ishibombela pamo ne micincili) ayacila pali 100. . . . Imibombele 140,000 iya kusungusha ilafwaikwa pali cila sekondi uwa kulanda. Bushe ca kupapa ukuti ulubali lumo ulwa bongobongo ululama iyi micincili nga lwacenwa kuti pambi lwanyonganika imilandile?”

Ubulwele bwa lupuma buletako ifipapwa ifingi ificitika mu ncende iilama ukulanda. Ku ca kumwenako, umuntu uushingalanda kuti pambi aba na maka ya kwimba. Umbi kuti alanda amashiwi mu kukanaishiba lelo te fintu alefwaya ukulanda nelyo, lubali lumbi, kuti pambi alelanda fye no kukanaleka. Bambi na bo balabwekeshapo ukulanda amashiwi nelyo insoselo shimo shine nelyo ukukanabomfya bwino amashiwi, ukulanda ee lintu balefwaya ukulanda iyo no kulanda iyo lintu balefwaya ukulanda ee. Bamo baleshiba amashiwi ayo balefwaya ukulanda, lelo bongobongo wabo alafilwa ukucincisha akanwa, imilomo, no lulimi ukulanda. Nelyo kuti pambi balanda ifishumfwika pa mulandu wa kutembauka kwa micincili. Bamo kuti pambi baputausha amashiwi yabo mu milandile ya kupuuka.

Ubonaushi bumbi ubulengwa na lupuma kuti pambi bwaonaula ulubali lwa bongobongo ululama imibele ya nkuntu. E cilenga ukuti ukulanda kumfwike ukwa kubotola. Nelyo kuti pambi akwatako ubwafya bwa kumfwikisha imibele ya nkuntu sha bambi. Ifipindami fya kulanshanya ifya musango yu e lyo na filya filondolwelwe pa muulu kuti fyapaatukanya ulupwa, pamo ngo mulume no mukashi. Georg alondololo kuti: “Apantu ubulwele bwa lupuma bwambukila imimonekele ya pa menso no kubomfya kwa filundwa fya mubili, uku e kuti imibele yonse iya muntu, mu kupumikisha twalilekele ukulanshanya nga fintu caleba lyonse. Nacimwene kwati nakwete umukashi uwapusanako apakalamba, untu nali no kwishiba cipya cipya.”

Ukwaluka kwa mu Nkuntu no kwa Mibele

Ukwaluka kwa mibele ukushalinga, ukulukusha ifilamba nelyo ukuseka, icipyu, ukutunganya ukushalebako lyonse, no bulanda ubukalamba fyaba ni fimo fye ifya fimfulunganya ifya mu nkuntu ne fya mibele ifipelenganya ifyo abapusuka kuli lupuma ne ndupwa shabo pambi bengakumanya.

Gilbert, umulwele wa lupuma ashimiko kuti: “Mu nshita shimo, ndakuntukilwa, ndaseka nelyo ukulila pa kantu fye akanono. Limo limo, lintu naseka, e lyo umuntu aipusha ati, ‘Finshi uleseka?’ mu cine cine ndafilwa ukubeba.” Ici, pamo no bwafya bwa kutalantanta e lyo no kusuntako cinono, fyalengele Gilbert ukusoso kuti: “Ng’umfwa kwati nkwete umubili umbi, kwati fye ndi muntu umbi, nshili filya nali ilyo nshilalwala lupuma.”

Banono fye abapusuka icimfundawila ica kwikala no bonaushi ubwalula umuntontonkanya no mubili. Hiroyuki, uo ubulwele bwa lupuma bwamuletele ubwafya bwa kulanda pamo ne filundwa fimo ukuleko ukubomba, alando kuti: “Nangu cingati inshita yalipitilepo nshapolele. Ilyo nailwike ukuti nshakabe na maka ya kutwalilila ukubomba nga fintu caleba lyonse, naumfwile ukupelelwa. Natendeke ukubepesha ifintu na bantu kabili naumfwile kwati inkuntu shandi shali no kupuuka. Nshali ngo mwaume.”

Ilingi line abalwele ba lupuma balakwata umwenso e lyo no kusakamikwa. Ellen alanda ukuti: “Nshumfwa ukucingililwa lintu naumfwa umutwe ulepuma ico nalimo kuncinkulako kwa kuti lupuma akabwela ku nshita ya ku ntanshi. Nga ca kuti ndetontonkanya fye pa fintu ifyabipa, umwenso ulanjikata.” Ron alondolola ukusakamikwa uko akumanya pa kusoso kuti: “Inshita shimo shimo, ukusondwelela mu kulungika takwingacitikako. Ukukalulula amafya ayanono, yabili nelyo yatatu pa nshita imo ine cilampelenganya. Ndaba ne cilafi ica kuti nshibukisha na mapange ncitile nga papita fye amaminiti ayanono. E cilenga ukuti ndepanga ifilubo fimo ifya kupapusha, kabili cilamfulwisha no kufulwisha bambi. Bushe nkaba shani nga papita fye imyaka inono? Bushe nkalafilwa ukulanda bwino nelyo ukwensha motoka? Bushe nkaba icisendo ku mukashi wandi?”

Ulupwa na lo Lwine ni Nkupilwa Kumo

Lyene, ukwabula ukutwishika, abalwele ba lupuma te beka fye abafwile ukushomboka ne fya kufumamo ifyabipisha. Indupwa shabo na sho shine shilashombokako. Limo limo shifwile ukushipikisha ukupelenganishiwa ukwabipisha ukwa kumona umuntu uwali umutuntulu kabili uwacincila mu kupumikisha aleonaikila mu menso yabo, no kushala fye nga akanya akashingaisunga. Ukwampana kuti kwafulunganishiwa pantu ulupwa kuti pambi lwatendeka ukubomba imilimo iishalebombwa lyonse.

Haruko ashimika ifya kufumamo ifyabipisha muli iyi nshila, ati: “Umulume wandi taleibukisha mupepi ne cili conse icacindama. Mu kupumikisha akampani kakwe kalilekele ukubomba kabili twalilufishe ing’anda yesu ne fipe fyesu. Icankalipe sana ca kuti nalefilwa ukulanda no mulume wandi nelyo ukwalukila kuli wene ku kupandwa amano. Apantu teshiba nampo nga bushiku nelyo kasuba, ilingi line alafula ica kufwala ica kucingilila ku busali icikabilwa ubushiku. Nangu cingati twalishibe ukuti inshita yali no kwisa lintu aali no kuba muli uyu musango, cicili calitukosela ukusumina imibele intu abelelemo. Ifintu fyalyaluka apakalamba, pantu nomba ine no mwana wandi umwanakashi ni fwe tulesunga umulume wandi.”

“Inshita shimo shimo, ukuteensha umulwele wa lupuma—te mulandu na fintu mwingabatemwa—kuti camwansha,” e fisosa Elaine Fantle Shimberg mu citabo Strokes: What Families Should Know (Lupuma: Ifyo Indupwa Shilingile Ukwishiba). “Ubucushi ne cishingamo ca kuteensha fitwalilila fye.” Mu nshita shimo nga bamo aba mu lupwa baleteensha sana, ubumi bwabo, inkuntu shabo, na bumupashi bwabo kuti fyaculilamo. Maria uulondolola ifyo ubumi bwa kwa nyina bwayambukilwe icabipisha kuli lupuma asoso kuti: “Cila bushiku ndaya mu kubapempula no kweshako ukubakuulilila lwa ku mupashi, ukubelenga no kupepela pamo na bo, kabili lyene ukubatentemba, ukubakumbatila, no kubafyompa. Lintu nafika pa ng’anda, mba uwanaka nga nshi lwa mu nkuntu—inshiku shimo ni cikanga fye mfutukemo.”

Ukubomba no kwaluka kwa mibele e cintu cacilishapo ukukosa ku bantu abaleteensha. Dokota wa fya bongobongo Ronald Calvanio ashimikilako Loleni! ati: “Nga walwala ubulwele ubwambukila imibombele ya bongobongo—uku e kuti, ukwambukila imitontonkanishishe ya muntu, imikalile yakwe, ne nkuntu shakwe—ninshi e muntu wine wambukilwe, kanshi mu nshila shimo ukonaika kwa muntontonkanya ukucitikako, mu cine cine kulaalula imikalile ya lupwa apakalamba.” Yoshiko ashimiko kuti: “Camoneke kwati umulume wandi alyalwike umupwilapo pa numa ya kulwala, alekalipa pa tuntu utunono. Pa nshita sha musango yo ndakwato bulanda.”

Ilingi line, ukwaluka kwa mibele te kuti pambi kumoneke ku bantu abashili ba mu lupwa. E mulandu wine, bamo abaleteensha bomfwa ukutalalilwa kabili balacula ukwabula ukwafwiwa. Midori alondolola ati: “Balupuma balemanike umuntontonkanya ne nkuntu sha mulume wandi. Nangu cingati akabila ukukoseleshiwa, tatala asoshapo umuntu pa lwa cene kabili acula fye eka. Kanshi cishalila ine wine ukubomba ne nkuntu shakwe. Ukutamba ukwaluka kwa mibele ya mulume wandi cila bushiku kwalinenga ukukanashikatala kabili limo limo nangu fye ukumfwo mwenso.”

Bushe abapusuka kuli lupuma, kumo ne ndupwa shabo babomba shani no kwaluka uko lupuma aleta mu mikalile yabo? Ni mu nshila nshi umo na umo uwa ifwe engatungilila abo ifilundwa fyabo fimo fyaleko kubomba ku bulwele bwa lupuma? Icipande cikonkelepo e calalondololapo.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Ifishibilo fya Bulwele bwa Lupuma

• Mu kupumikisha ukumfwa ukutembauka, ukutalala, nelyo ukuleko kubomba kwa micincili ya ku cinso, ku kuboko, nelyo ku kuulu, maka maka ku lubali fye lumo ulwa mubili

• Mu kupumikisha ukukanamona bwino nelyo ukuba na kafifi pa menso, maka maka ku linso limo; ishi ni mbali sha kumona ifintu fibili fibili

• Ubwafya bwa kulanda nelyo ukumfwa nangu fye amashiwi ayayanguka

• Ulunshingwa nelyo ukutalantanta nelyo ukufilwa ukubomfya ifilundwa bwino, maka maka ifi ficitikila pamo ne cishibilo cimbi

Ifishibilo Ifishaseeka Sana

• Mu kupumikisha, ukukalipa kwa mutwe ukwa cipesha amano—ilingi line ukulondololwa ngo “kukalipa kwa mutwe ukushaibipila”

• Mu kupumikisha ukumfwa umuselu ne mpepo—ukupusanako mu nshita ku bulwele ubulengwa no tushishi (bwena busendako amaminiti nelyo amaawala mu cifulo ca nshiku ishingi)

• Ukukanaishiba ifilecitika pa kashita akanono nelyo inshita ya kwiluka ukunono (ukufwe cipuupu, ukufulunganishiwa, ukufunta, ukushikila)

Mwisuula Ifishibilo

Dokota David Levine acincisho kuti lintu ifishibilo fyamoneka, uulwele “angufyanye ukuya ku muputule wa cipatala umo bondapa abalwalishe. Kwalibako ubushininkisho ubwa kuti lupuma nga aundapwa bwangu bwangu, ubonaushi kuti bwacepako.”

Limo limo ifishibilo kuti pambi fyamoneka pa kashita akanono e lyo no kuluba. Ukucitika kwa musango yu kwitwa TIA, nelyo transient ischemic attacks. Mwisuulako fye, pantu kuti pambi cilelangilila ubusanso bukalamba ubwingafuma ku bulwele bwa lupuma, atemwa nalimo lupuma umwine mwine kuti akonkapo. Dokota kuti aundapa ifilelenga ubulwele bwa lupuma kabili kuti caafwa ukucefyanyako ubusanso bwingafuma ku bulwele bwa lupuma ku nshita ya ku ntanshi.

Ifyebo fyambwilwe ukufuma ku makambisho yapayanishiwa na ba National Stroke Association, Englewood, Colorado, U.S.A.