Ukucusha Abanakashi

KU Masamba ya Afrika, shimakwebo ashita umwana wa myaka 9. Ku Asia, akanya akafyalwa fye kashiikwa akatuntulu mu mucanga wa mu ciswebebe. Mu calo ca ku Kabanga, umwana aletankila afwa ku nsala mu ng’anda ya kusungilamo abana ba nshiwa—ukwabulo ukutemwa no kumusakamana. Utu tuyofi tonse twalipalene mu cintu cimo: Ifinakabupalu fyonse fyali bana abanakashi. Bamwenwe nga bashafwaikwa pa mulandu fye wa kuti banakashi.

Ifi tafili fintu fya limo limo fye. Mu Afrika, amakana ya bakashana abanono na bakalamba balabashitisha mu busha, bamo pa madola fye ayanono nalimo 15. Kabili calishimikwo kuti imyanda ya bakashana abapungwe balabashitisha nelyo ukubapatikisha muli bucilende cila mwaka, maka maka mu Asia. Icacilanapo kubipa, ifyalembwa fya mpendwa ya bekashi mu fyalo ifingi filangililo kuti amamilioni ukufika kuli 100 aya bakashana “baliluba.” Ukwabulo kutwishika, icalenge ci caba kuponya amafumo, ukwipaya utunya, nelyo ukulekelesha fye abanakashi.

Abanakashi e fintu baamonwa mu fyalo ifingi pa nshita ntali—na kuba pa myanda ya myaka iingi. Kabili mu ncende shimo e fintu bacili balemonwa. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti balicindamika sana bakalume muli ifi fyalo. Basumino kuti kalume kuti asungilila ishina lya lupwa, ukupyana ifyuma, no kusakamana abafyashi nga bakota, apo ilingi line abaleke ncito muli ifi fyalo tabafola penshoni ku buteko. Insoselo ya ku Asia itungo kuti “ukukusha umukashana cimo no kutapilila icilimwa ca mwi bala lya mwina mupalamano obe.” Lintu akula, akoopwa nelyo kuti nakalimo bamushitisha muli bucilende kabili muli fyo te kuti afwilishe mu kusakamana abafyashi nga bakota nelyo nga kwaafwa ninshi kunono nga nshi.

Ukucengwa

Mu fyalo umwaba ubupiina, iyi mibele ilenga abakashana mu ndupwa ukulya ifinono, ukukanabasakamana nga balwala, no kukanafika apatali mu masomo. Bakasapika mu calo cimo ica mu Asia basangile fyo amaperesenti 14 aya bakashana tabalye fya kulya fyakumanina, ukulinganishiwa na maperesenti yasano fye aya bakalume. Lipoti yafuma ku United Nations Children’s Fund (UNICEF) ilondolole fyo impendwa ya bakalume yalifula sana ukucila iya bana banakashi abatwalwa ku kiliniki mu fyalo fimo. Kabili amaperesenti ukucila pali 40 aya bakashana mu Afrika na ku kapinda ka kulyo na ku masamba ya Asia tabaishiba ukubelenga no kulemba. Umuyashi Audrey Hepburn, uwali nkombe ya UNICEF alilishike ukuti: “Kuliko akapaatulula ka banakashi akabipisha mu fyalo ifipiina.”

Aka “akapaatulula ka banakashi” takapwa na lintu fye abakashana bakula. Imikalile ya banàkashi yaisulamo ubupiina, ulukaakala, no kucucutika kwatwalilila, pa mulandu fye wa kuti banakashi. Nga fintu umukalamba wa World Bank alondolwele ukuti: “Abanakashi e babombe ncito iingi nga nshi muno calo. . . . Lelo e bafola indalama ishinono nga nshi mwi sonde kabili bakwatako fye peresenti umo uwa fikwatwa fya ku mubili ifya mwi sonde. Baba pa kati ka bantu baba mu bupiina bwabipisha pe sonde.”

Ukulingana na lipoti wa United Nations, pa bantu amabilioni 1.3 pe sonde ababa mu bupiina bwabipisha, ukucila pa maperesenti 70 banakashi. Uyu lipoti alundileko ukuti, “kabili cilebipilako fye. Mu myaka 20 iyapitapo, impendwa ya banakashi abekala mu ncende sha ku mushi ababa mu bupiina bwabipisha yalikulileko mupepi na hafu. Abanakashi e baba sana mu bupiina.”

Nalyo line, icacilanapo kukalifya pa bupiina bwabipisha caba lukaakala ulo lubongolola ubumi bwa banakashi abengi nga nshi. Catunganishiwa ukuti abakashana mupepi na mamilioni 100 maka maka mu Afrika, balakalipwa ku kusembululwa kwa canakashi. Ukwikata abanakashi kama mu kwampana kwa bwamba kwaba kucenda kwaseeka ukushakwata no bushinino bwalembwa mu ncende shimo, nangula cingati ukufwailisha kulangilile fyo umwanakashi umo muli 6 alekatwa kama mu bumi bwakwe. Inkondo shilenga abaume na banakashi ukumanama, lelo ubwingi bwa mbutushi abafulumuka ukusha amayanda yabo banakashi na bana.

Banyina Kabili Abafwilisha Indupwa

Ilingi line umulimo wa kusakamana ulupwa washintilila maka maka pali nyina. Alabomba amaawala yafulilako kabili ilingi line e wafwilisha ulupwa e ka fye. Mu mishi imo mu Afrika, abanakashi e baba imitwe ya ndupwa mupepi na hafu. Mu ncende shimo mu fyalo fya ku basungu, imitwe ya ndupwa ishingi banakashi.

Ukulundapo, abanakashi ukulingana ne ntambi e babombe ncito shakosesha pamo ngo kuteeba inkuni no kutapa amenshi, maka maka mu fyalo ifipiina. Ukutemaule miti no kuliishe fitekwa icani mu ncende imo ine mpaka yakuba, filenga ishi ncito ukukoselako icibi. Mu fyalo umwabe cilala, abanakashi bapoosa amaawala yatatu nelyo kucilapo cila bushiku ukutebe nkuni na maawala yane ukutapa amenshi. Kano fye lintu uyu mulimo wa lucu uwa lyonse wapwa e lintu batendeke ncito benekelwa ukubomba pa ng’anda nelyo ku mabala.

Ca cine, mu fyalo umwabo bupiina, icipowe, nelyo icimfundawila umo shacela, abaume na banakashi bonse balacula. Lelo abanakashi e bacula sana. Bushe iyi mibele ikatala ayaluka? Bushe kuliko isubilo lya cine cine ilya kuti kasuba kamo abanakashi bakasungwa mu mucinshi no kulangulukilako mwi sonde lyonse? Bushe kuliko icili conse ico abanakashi bengacita ku kuwamyako imikalile yabo?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Abakashana Bacilende—Mulandu wa Bani?

Catunganishiwa ukuti abana mupepi na milioni umo cila mwaka—maka maka abakashana—balabapatikisha nelyo ukubashitisha muli bucilende. Araya,a uwikala pa kati ka Kapinda ka ku Kulyo na Kabanga ka Asia, ebukisha ifyacitikile bamo abana be sukulu mwi kalasi aali ukuti: “Kulvadee asangwike cilende lintu ali fye ne myaka 13. Ali umukashana umusuma, lelo banyina balekolwa ilingi line kabili baleteye njuka, e co tabakwete nshita ya kusakamana umwana wabo. Banyina Kulvadee balemutumikisha ukufwaye mpiya ukupitila mu kulaala na baume, kabili tapapitile nshita atendeke ukubombe ncito ya bucilende.”

“Sivun, na umbi twali nankwe mu kalasi, afumine ku kapinda ka ku kuso mu calo njikala. Ali fye ne myaka 12, ilyo abafyashi bakwe bamutumine ku musumba ukalamba mu kubomba nga cilende. Ali no kubomba imyaka ibili pa kulipila inkongole sha cipangano abafyashi bakwe basaine ica kumwingisha muli bucilende. Te Sivun na Kulvadee beka fye— abakashana basano muli 15 mwi kalasi nali balisangwike bacilende.”

Abacaice ukupala Sivun na Kulvadee baba amamilioni. Tamzali Wassyla, uwaba mu UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) alilishike ukuti: “Ubukwebo bwa bucilende bwaba ubukalamba nga nshi mu kuba no kucincisha kwa buko. Ukushitisha umukashana wa myaka 14 nakuseeka nga nshi.” Lintu aba abakashana babashitisha mu busha bwa bucilende calibe cayafya ukulipila indalama bashitilwepo. Manju, untu bawishi bashitishe ninshi ali ne myaka 12, ali acili ne nkongole amadola ya ku America 300 pa numa ya myaka 7 muli bucilende. Alondololo kuti: “Tapaali ifyo nali no kucita—naliketwe mu citeyo.”

Calibe cayafya ku bakashana ukufyuka ubulwele bwa AIDS fintu fye cayafya ukufyuka abaume abo babombela. Ukufwailisha kumo ukwacitilwe pa kati ka Kapinda ka Kulyo na ku Kabanga ka Asia kwalangilile ukuti amaperesenti 33 aya aba bana bacilende balikwete akashishi ka AIDS. Apo ubu bukwebo bwa bucilende ubuleta amadola amabilioni yasano bucili bulekulilako, cili capalishako kuti aba bakashana bakatwalilila ukucula.

Ni bani bali no kupeelwa umulandu pali ici cibelesho ca muselu? Ukwabulo kutwishika, abakwatisha umulandu ni abo bashitisha nelyo ukushita abakashana no kubengisha muli bucilende. Lelo abali no mulandu na bambi fipuba fya baume ababomfya abakashana ku kwikusha insuna yabo iya bwamba. Pantu akubula aba baume bacita bucisenene, te kuti aba abacaice bengile muli bucilende.

[Futunoti]

[Icikope]

Cila mwaka abakashana mupepi na milioni umo balabapatikisha ukwingila muli bucilende

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Umulimo wa Cila Bushiku uwa Mwanakashi mu Fyalo fya pa kati ka Afrika

Umwanakashi abuuka pa 6 koloko no kupekanya ifya kulya umwine no lupwa, fintu balya ulucelo. Ilyo atapa amenshi mu mumana wa mupepi, alungama kwi bala lyakwe—nakalimo ukwenda mupepi ne awala limo.

Alime bala, ukusekwila, nelyo ukutapilila ukufika icungulo muli ba 4, no kutuushako fye panono pa kuti engalye fya kulya asendele. Amaawala yashalako yabili aya kasuba ayabomfya mu kutebe nkuni no kwimba tute nelyo ukusaba umusalu wa kulya ulupwa—no kusenda fyonse ifi ku ng’anda.

Ilingi line, afika ku ng’anda ilyo akasuba kalewa. Nomba akwate ncito ya kupekanya umulalilo, kabili abomba nalimo amaawala yabili no kucilapo. Pa Mulungu e po acapa ifya kufwala mu mumana no kuciisa nga fyauma.

Te lingi umulume wakwe amutasha pa fyo abombesha nelyo ukukutika ku mitubululo yakwe. Kuti abombako ukuteme fimuti nelyo ukocako impanga apa kuti umukashi engalima no kubyala, capwa no kupwa. Limo limo kuti atwala abana ku mumana mu kuisambika abene, kabili inshita shimo napamo kuti aya mu kulunga inama no kuloba isabi. Lelo apoosa fye inshita iikalamba ukwambaula na baume banankwe mu mushi.

Nga engakumanisha, ilyo papite myaka, alopilapo mukashi na umbi uwacaice, untu atemwishanapo sana. Nangu cibe fyo, mukolo enekelwa ukubomba nga pe, ukufikila anakuka nelyo afwa.

Abanakashi abena Afrika e babombesha sana