Ukutasha Abanakashi na pa Ncito Babomba

IMYAKA 3,000 iyapitapo, umwaume we shina lya Lemuele alembele amalumbo pa lwa mwanakashi wa bunyinu. Yalembwa muli Baibolo mu Amapinda icipandwa 31. Umwanakashi, untu imibele yakwe atashishe nga nshi aali uwapamfiwa icine cine. Alisakamene ulupwa lwakwe, ukushitisha mu mushiika, ukushita no kushitisha impanga, ukubilila aba ng’anda yakwe ifya kufwala, no kubomba mu mabala.

Uyu mwanakashi talemonwa ngo wa cabe cabe. “Abana bakwe baima no kumulumbwilo kupaalwa; wiba amutasha.” Umukashi wa musango yu alyumo mutengo ku lupwa. Baibolo isosa ukuti: “Umutengo wakwe wacila amabwe yaumo mutengo.”—Amapinda 31:10-28, New International Version.

Ukutula pa nshita ya kwa Lemuele, incito sha banakashi shalifulilako icibi. Incito sha banakashi muno nshiku ilingi line shipinda ukuti babombe nga bakashi, banyina, banasi, bakafundisha, abakwafwilisha ulupwa mu mikalile, no kubomba nga bana mafarmu—fyonse pa muku umo. Impendwa ishingapendwa iya banakashi balaipusula apakalamba pa kuti fye abana babo bengalya ifya kulya fyakumanina. Bushe aba banakashi na bo bonse tabawaminwa ukutasha no kulumbanya?

Abanakashi nga Abafwilisha Ulupwa mu Mikalile

Ilelo, abanakashi abengi balaya ku ncito pa kuti bengafwilisha indupwa shabo nelyo pa mulandu wa kuti e beka fye abakwafwilisha ulupwa mu fya ndalama. Icitabo ca Women and the World Economic Crisis (Abanakashi no Bwafya bwa fya Ndalama) calandile pa lwa lipoti watile: “Abanakashi tababomba fye incito sha pa ng’anda sheka. Banono sana abanakashi mu calo abengatunga ukuti ‘bakashi fye ba pa ng’anda.’” Incito sha banakashi te shingi shawama. Nangu ca kuti bamagazini nelyo amafilimu ya mukonkano ayo yalangisha abanakashi balebomba nga bakalamba ba ncito mu maofesi ya lulumbi, ilingi line te fyo bumi bwaba. Ubwingi bwa banakashi mwi sonde balacululuka mu ncito pa maawala ayengi pa kusange cibwesha icinono fye.

Imyanda ya mamilioni ya banakashi babomba mu mabala, ukulima ifilimwa, ukusakamana amabala yanono aya ndupwa, nelyo ukusakamane fitekwa. Nangu ca kuti balabalipila nelyo ukukanabalipila pali uku kubombesha—e kuliisha hafu ya bantu mwi sonde. Icitabo ca Women and the Environment cishimiko kuti: “Mu Afrika, abanakashi e balima amaperesenti 70 aya fya kulya, e lyo mu Asia balima amaperesenti 50 ukufika kuli 60 kabili mu Latin America balima amaperesenti 30.”

Lintu abanakashi balebomba incito ya kufola, ilingi line bafola ishinono pa baume, pantu fye banakashi. Calyafya maka maka ukusumina aka kapaatulula kuli nyina ubomba eka mu kwafwilisha ulupwa mu fya ndalama, icintu nomba iciseekele nga nshi. Lipoti ya United Nations ipimo kuti amaperesenti 30 ukufika kuli 50 aya ndupwa mu Afrika, mu Caribbean na Latin America bashintilila pa mwanakashi ngo wa kubaliisha. Nangu fye ni mu fyalo ifikankaala, impendwa iya banakashi abalebomba nga bakwaafwilisha indupwa beka fye naikulilako.

Ubupiina mu mishi mu fyalo ifingi ifipiina bulelenga iyi mibele ukubipilako. Umulume uuleshomboka no kuliisha ulupwa lwakwe nakalimo kuti apingulapo ukukuukila ku musumba wa mupepi nelyo ku calo cimbi pa kuti engafwaye ncito. Alasha umukashi wakwe pa ng’anda ukuti alesakamana ulupwa. Nga ca kuti ashuka incito yamoneka, alatume ndalama ku ng’anda. Ilingi line tatwalilila ukutuma, te mulandu na fintu engafwaisha ukulacite co. Ulupwa asha pa ng’anda nakalimo lulengila mu bupiina bwabipisha, kabili imikalile yabo nomba ishintilila pali nyina.

Ubu bwafya bwa mutatakuya, ubwalondololwa bwino pamo nga “ukulenga ubupiina ukuba ubwa banakashi,” bubiika icisendo cakulisha pa mamilioni ya banakashi. Icitabo ca Women and Health (Abanakashi no Butuntulu bwa Bumi) cilondololo kuti: “Mupepi ne ciputulwa cimo muli fitatu ica ndupwa mwi sonde umwaba abanakashi nge mitwe, shili ishapalishako ukuba mu bupiina imiku iingi ukucila indupwa umo abaume baba e mitwe, kabili impendwa ya ndupwa sha musango yo ilekulilako.” Lelo nangu cibele icayafye fyo, ukufwaya ifya kulya te bwafya bweka abanakashi bakwata.

Banyina Kabili Bakafundisha

Nyina na kabili alasakamana ukukabila kwa mu nkuntu ukwa bana bakwe. Alabombo mulimo wacindama uwa kusambilisha abana pa lwa kutemwa—isambililo ilyacindama fye ngo kwikusha ukukabila kwa mwana ukwa ku mubili. Umwana akabila ulupwa umwabe cikabilila no kucingililwa lintu alekula, pa kuti engakula ukuba umukalamba uwashikatala. Apa napo, umulimo wa kwa nyina walikakala.

Mu citabo ca The Developing Child, Helen Bee alembo kuti: “Umufyashi wa citemwishi alasakamana umwana, alamulango kuti alimutemwa, ilingi line nelyo lyonse alasakamana ukukabila kwa mwana intanshi, alangisha ukucincimuka pa fintu umwana acita, kabili alankulako no kwibukila ne cililishi ku kuyumfwa kwa mwana.” Abana abo banyina balangisha icitemwishi ca musango yu bafwile icine cine ukulango kutasha kuli banyinabo.—Amapinda 23:22.

Ukutula fye pa kufyalwa, banyina abengi balapayanya imibele ya cikabilila ku bana babo kupitila mu kuboonsha. Umukaka wa kwa nyina uwa kwi bele waba ca bupe icacindama ico nyina engapeela umwana wakwe umunono. (Moneni umukululo pe bula 10-11.) Ku ca nsansa, Baibolo itwebe fyo umutumwa Paulo alingenye icitemwiko cakaba akwatile Abena Kristu mu Tesalonika ku citemwiko ca kwa nyina “uonsha uulelela abana bakwe bene.”—1 Abena Tesalonika 2:7, 8.

Pa mbali ya mulimo wakulisha uwa kuteesa abana bakwe, nyina ilingi line e kafundisha wabo umukalamba. Ukulosha ku mulimo wakulisha nyina abomba mu kusambilisha abana bakwe, Baibolo ifundo kuti: “We mwana wandi umwaume, umfwo kusalapula kwa kwa wiso, kabili wileka malango ya kwa noko.” (Amapinda 1:8) Ni banyina maka maka nelyo banakulu mu kutekanya e basambilisha umwana ukulanda, ukwenda no kubomba imilimo ya pa ng’anda ne fintu fimbi ifingi.

Icililishi Cilakabilwa nga Nshi

Icililishi ni cimo ica fya bupe fyakulisha abanakashi bengapeela indupwa shabo. Lintu umo alwala mu lupwa, nyina abomba nga nasi, uku ninshi alebomba imilimo imbi. Icitabo ca Women and Health cilondololo kuti: “Na kuba, abanakashi e bateensha sana mu calo.”

Icililishi ca kwa nyina kuti camulenga fye no kuipusula pa kuti fye abana bakwe balye. Abafwailisha basango kuti abanakashi bamo bamone fya kulya nge fyalinga, nangula cingati tabalye fya kumanina. Balibelela nga nshi ukupeela abalume na bana babo ifya kulya ifingi ica kuti abanakashi baimona kwati balalya bwino cikulu fye balebomba.

Inshita shimo icililishi ca banakashi cimwenwa ku fyo bayangwako ku filengwa na Lesa mu ncende bekala. Ifilengwa na Lesa fyalicindama kuli bene apantu e baculilamo lintu kwabe cilala, ukuumba kwa mushili, ukutemaule miti ifyonaula umushili. Mwi tauni limo mu India, abanakashi balikalipe lintu baumfwile ukuti akampani katema ifimuti fya mbao kali no kutema ifimuti 2,500 mu mutengo wa mupepi. Abanakashi balekabila ukubomfya ifyo fimuti ku fya kulya, inkuni, ne fya kulya fya fitekwa. Lintu abatemi bafikile, abanakashi bali kale kale mu mutengo, uku ninshi nabekatana amaboko, nabashinguluke fimuti ku kuficingilila. Abanakashi baebele abatemi ukuti: ‘Nga mulefwaya ukuteme fimuti, mutuputuleko imitwe.’ Ifimuti fyalipusushiwe.

“Mupeele Icilambu Aimwena”

Umwanakashi aliwaminwa umucinshi no kucindikisha, kumo ne ncito abomba, te mulandu alebomba nga uwa kwaafwilisha ulupwa mu mikalile, nga nyina, kafundisha, nelyo nge ntulo ya cililishi. Umwaume wa mano Lemuele, alitashishe sana umukashi wa bunyinu, kabili alicindike incito yakwe no kufunda. Na kuba, Baibolo ilondololo kuti ubwingi bwa mashiwi yakwe yafumine ku kufunda apokelele kuli nyina. (Amapinda 31:1) Lemuele alishininwe ukuti umukashi kabili nyina uubombesha talingile ukumonwa uwa cabe cabe. Alembele ukuti: “Mupeele icilambu aimwena; uleke imilimo yakwe imutashe.”—Amapinda 31:31, New International Version.

Nangu cibe fyo, lintu alembele iyo mimwene, tayalangilile fye ukutontonkanya kwa buntunse. Yalilembwa muli Baibolo, icaba Cebo ca kwa Lesa. “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa.” (2 Timote 3:16) Uko kuyumfwa kulangisha fintu Lesa Wa maka yonse amona abanakashi, apantu Lesa apuutilemo ifi fikomo mu Baibolo ku kutusambilisha.

Ukulundapo, Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo cilando kuti abalume balingile ‘ukupeela [abakashi babo] umucinshi.’ (1 Petro 3:7) Kabili pa Abena Efese 5:33 abalume baebwo kuti: “Lelo na imwe umo umo, onse atemwe umukashi wakwe ifyo aitemwo mwine.” Nakabushe, Abena Efese 5:25 basoso kuti: “Mwe balume, temweni abakashi benu, ifyo na Kristu atemenwe ulukuta no kuipeela pa mulandu wa luko.” Cine cine, Kristu Yesu alangishe abakonshi bakwe ukutemwa kwa musango yo ica kuti ali uwaitemenwa ukubafwila. Mwandi ca kumwenako cishaiwamina, icabulamo ukuitemwa cintu aimikile abalume! Kabili ifipimo Yesu asambilishe no kwikalilamo ubumi fyalangishe ifipimo fya kwa Lesa, ifyo ifyalembwa mu Baibolo pa kuti tumwenemo.

Nalyo line, te mulandu no kubombesha kwabo mu mbali ishingi, abanakashi abengi tababatasha pa fintu babomba. Ni shani bengawamyako imikalile yabo nangu ni nomba line? Kabili, bushe kuliko isubilo lya kuti imibele ukulola kuli bene ikaluka? Lisubilo nshi abanakashi bakwete ku ntanshi?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10, 11]

Inshila Shitatu Umwanakashi Engawamishamo Imikalile Yakwe

Amasomo. Abanakashi mupepi na mamilioni 600 mwi sonde tabaishiba ukubelenga no kulemba—ubwingi bwabo tabatala abayanako ku sukulu. Nakalimo na imwe tamwasambilila, lelo tacilepilibulo kuti te kuti muisambilishe. Tacayanguka ukuisambilisha, lelo abanakashi abengi baliisambilisha. Icitabo ca Women and Literacy (Abanakashi no Kusambililo Kubelenga no Kulemba) cisoso ukuti: “Imilandu ya fya mipepele kuti yaafwa nga nshi abakalamba ukukuntwa ukusambilila ukubelenga no kulemba.” Ukusambilila ukuibelengela Baibolo mwe bene cilambu cishaiwamina ica kusambilila ukubelenga. Lelo e ko fili na fimbi ifyo mwingamwenamo.

Nyina uwaishiba ukubelenga no kulemba kuti ashukile ncito kabili alaba na maka ya kusambilila pa lwa fya kusakamana ubutuntulu bwa bumi. Icitungu ca mu India ica Kerala cilangilila mu kumonekesha ubunonshi bwa kwishibo kubelenga no kulemba. Nangula cingati ici citungu caba ne cibwesha ca mu fya ndalama icinono, abanakashi amaperesenti 87 balishibo kubelenga no kulemba. Ku ca kupapusha, mu citungu cimo cine imfwa sha bana shalicepako pa miku isano ukulinganya ne calo conse ica India; nga mwaakanya, abanakashi balekala imyaka yatantalilako 15 ukucila abanakashi bambi, kabili abakashana bonse balaya ku sukulu.

Mu cifyalilwa, nyina uwaishiba ukubelenga no kulemba alabalamuno kufwaisha ukusambilila mu bana—icintu cakosa nga nshi. Ukusambilisha abakashana cuma cishaiwamina. Ukusambilisha abakashana kwaliba na maka ya kuwamya ubutuntulu bwa bumi ubwa lupwa no bumi bwine ubwa banakashi, e filanda icitabo ca The State of the World’s Children 1991 ica United Nations Children’s Fund (UNICEF). Ukwishibo kubelenga no kulemba nangu cibe shani kukamwaafwa ukuba nyina wawaminako no wafwilisha ulupwa mu fya ndalama.a

Ubutuntulu bwa Bumi. Nga muli banyina, mulekabila ukuisakamana, maka maka nga muli ne fumo nelyo muloonsha. Bushe kuti mwawamyako imiliile? Abanakashi abengi aba mafumo mu Afrika na ku kapinda ka ku kulyo na ku masamba ya Asia baliba no bulwele bwa kucepelwa umulopa ubwa anemia. Pa mbali ya kumupwisha amaka, ukucepelwa umulopa kulengilishako ubusanso pa kupaapa no kulwala bwangu ubulwele bwa mpepo. Nangula cingati inama ne sabi tafimonwamonwa nelyo fya mutengo, nakalimo inama, amani ne fisabo fifusha umulopa nelyo umusalu kuti fyena fyasangwa. Mwisuminisha ukutiina ifimipashi ukumicilikila ukulya ifya kulya fyabamo mulyo, kabili mwisuminishe myata ya cikaya ukumupusula ukulyako ifya kulya fya mu lupwa lwenu.b

Ukonsha kusuma kuli imwe na ku mwana wenu. Umukaka wa kwi beele tamushita, waliba uwa busaka nga nshi, kabili walibamo mulyo ukucila ifya kulya fyonse fimbi. UNICEF yapimo kuti imfwa sha bana milioni umo kuti shacilikilwa nga ca kuti banyina baleonsha abana pa myeshi ya kubalilapo ine iya tunya ukufika kuli 6. Lelo nga ca kuti nyina ali no bulwele ubwambukila ukupitila mu konsha, lyene inshila imbi iya kuliishishamo iisuma ifwile ukubomfiwa.

Nga ca kuti mwipikila pe shiko lya mu ng’anda, shininkisheni ukuti umwela ulapitamo bwino bwino. Icitabo ca Women and Health cisoko kuti: “Nalimo umulimo wabamo ubusanso bwabipisha ku butuntulu bwa bumi ilelo waba ni uyo usanshamo ukupeema icushi no mwela wa sumu pa kwipika.”

Mwilapeepa fwaka, te mulandu nangu abengi uko mwikala balapeepa. Ukusabankanya ubukwebo bwa fwaka ukwaanana kuletonta maka maka pa banakashi, ukwesha ukubashinino kuti nga ulepeepa fwaka ninshi uli wa muno nshiku. Ubo bufi bwafiita na fititi. Ukupeepa fwaka kulaleta ubusanso ku bana benu kabili kuti kwamwipaisha. Calipimwo kuti iciputulwa cimo muli fine ica bapeepa bonse, mu kuya kwa nshita balafwa pa mulandu wa bulembo. Elyo, incenshi shisoko kuti abapeepapo umuku wa kubalilapo balacilapo ukuba abalembo.

Ubusaka. Ica kumwenako cenu no kupanda amano ukukuma ku busaka fyalicindama ku butuntulu bwa bumi bwa lupwa lwenu. Ulupapulo lwa Facts for Life lwalitantika inshila shayanguka isha busaka ishakonkapo:

• Sambeni ku minwe na sopo ilyo mwafuma ku cimbusu; mu kupipa umwana na pa ntanshi ya kwikata ifya kulya. Shininkisheni ukuti abana benu na basamba ku minwe pa ntanshi ya kulya.

• Bomfyeni icimbusu ca kwimba, kabili cisungeni ica busaka kabili kupikenipo. Nga tapali icimbusu, pooseni ubusali ukutaluka ku ng’anda yenu, kabili shiikeni pa busali bwangu bwangu.—Linganyeniko Amalango 23:12, 13.

• Esheni ukubomfya amenshi ya kunwa aya busaka. Pa kuti mukwate amenshi aya busaka mulekupikapo pa fishima no kubomfye fipe fya kutapilamo amenshi ifya busaka.

• Nga ca kuti tamwakwata amenshi ya kunwa aya busaka, mulebilaushako amenshi kabili lyene ukuyaleka yatalala pa ntanshi ya kunwa. Nangu ca kuti amenshi kuti yamoneka aya busaka kuti mwabe fiko.

• Mwilabo kuti ifya kulya ifishaipikwa kuti fyacilapo kuleta amalwele. Ifya kulya muli no kulya ifibishi fifwile ukusamfiwa pa ntanshi ya kulya kabili mufwile ukufilya bwangu bwangu. Ifya kulya fimbi fifwile ukwipikwa sana, maka maka inama ne fyuni.

• Sungeni ifya kulya ifya busaka kabili ifyakupikwapo pa kuti utushishi ne nama tafibikilemo ifiko.

• Oceni nelyo ukushiika ifisooso.c

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 8]

Abanakashi abengi ku fyalo fya basungu babomba mu maofesi

[Icikope pe bula 8, 9]

Abanakashi abengi babomba mu mibele ya fiko

[Abatusuminishe]

Godo-Foto

[Icikope pe bula 9]

Banyina ni bakafundisha pa ng’anda