Ubunonshi bwa Mitengo Yabela mu Ncende Shakabisha

MU 1844, uwasoma iciGriki, Konstantin von Tischendorf amwene amabula 129 aya manyusikiripiti wakokwesha mu ng’ungulu mu ng’anda ya baume bashimbe aba fya mapepo. Tischendorf asendele aya mabula yaumo mutengo, kabili nomba yabo lubali lwa Codex Sinaiticus—imo iya bamanyusikiripiti ba Baibolo abalumbukisha mwi sonde.

Cilya cuma calipusushiwe bwangu. Imitengo yabela mu ncende shakabisha, iyo no bucindami bwa iko busuulwako lyonse, te lingi ipusushiwa nge fyo. Abateke ng’ombe na balimi ba citemene baloce mitengo imiku iingi cila mwaka mu lusuba. Al Gore, uli nomba inkonkani kuli presidenti wa ku America, uwamweneko umulilo wabipisha uwa musango yo ku Amazon, atile: “Te kuti musumine ubu bonaushi. Ni bumo ubwa tuyofi twabipisha pa fintu fyonse ifyacitika ku numa.”

Te lingi toce cintu twaishibo kuti calicindama. Akayofi ka mitengo yabela mu ncende shakabisha ka kuti ileonaulwa ilyo tatulaishiba ifyo yacindama, ilyo tatulaishiba fintu ibomba, na lintu tatulaishiba ifyabamo. Ukoca umutengo cimo no koca laibrare ya mu ng’anda pa kuti mukabeko—ukwabulo kwishiba ifili mu fitabo.

Mu myaka ya ndakai basayantisti balitendeko kusambilila ifi “fitabo,” ifyebo fishaifulila ifyabelama mu mitengo. Mwabe “fyebo fyawamisha.”

Umutengo Waibela

Mu 1526, kalemba wa lyashi lya kale ilitantikwa ukulingana ne nshita ifintu fyacitike, umwina Spain, Gonzalo Fernández de Oviedo apapile ukuti: “Te kuti ulondolole bwino imiti ya pa fishi fya West Indies pantu yalifulisha.” Fintu asosele ficili fya cine na pa numa ya myaka 500. Kalemba Cynthia Russ Ramsay alembele ukuti: “Imitengo yaba mibombele ya pe sonde iyacilishapo kuba ne fyapusanapusana, iyapikana, kabili iishaumfwikishiwa bwino.”

Uwasambilile fya bumi, Seymour Sohmer atile: “Nga twalishibapo ifili fyonse pa lwa fyo ubwingi bwa mitengo yabela mu ncende shakabisha yalimbwa ne fyo ibomba, ne misango ya miti yabamo ne nama, ninshi finono nga nshi, kabili te kwesha ukulabe co.” Impendwa ishaikulila iya misango ya miti ne nama kabili no kupikana kwa fintu fibombela capamo filenga umulimo wa bakasapika ukwafya.

Imitengo yabela mu ncende ishishakabisha kuti mwaba fye misango ya miti iya kupenda pali heka umo. Lubali lumbi, mu mitengo yabela mu ncende shakabisha kuti mwabe misango ya miti iyalekanalekana, nangu ca kuti imiti yonse pamo pali heka umo nga kwakanya pali yonse kuti mwabe miti mupepi na 300. Mitengo fye inono iyacila maheka ayanono eyaceeceetwa, apantu umulimo wa kwakanye misango ya miti mulimo wakosa kabili uupinda ukubombesha. Nangu ni fyo, bakasapika ababombesha balisange fintu fya kupapusha.

Imiti iingi iyapusanapusana ipayanya umwa kwikala ubwina nama bushaifulila—ukucila fintu umuntu uli onse atontonkenye. U.S. National Academy of Sciences iya ku Amerika isose fyo umutengo ushatalaonaulwapo uwa masikweya kilomita 10 napamo kuti wabamo imisango ya nama sha ku mulundu 125, imisango ya fikulika 100, imisango ya fyuni 400, ne misango ya fipelebesha 150. Nga twalinganyako kuli ci, tulemone fyo ku Amerika ya ku Kapinda ka kuso kwaba fye imisango ya fyuni ifishacila pali 1,000 atemwa e fiisa ku kutubilisha.

Nangu ca kuti iminshipendwa ya misango ya miti ne nama kuti yasangwa mu ncende yasalala iya mutengo wabela mu ncende yakabisha, imisango imbi isangwa fye mu ncende fye imo iya ku mpili. E mulandu ilobela. Lintu abatemi bapwishishe ukuteme miti mu cilundulundu ca ku mpili sha ku Ecuador imyaka inono iyapitapo, imisango ya fimenwa 90 ifimena fye muli ilya ncende yalilobele.

Pa mulandu wa ubu bonaushi, Akabungwe Akalolekesha pa Mitengo yabela mu Ncende Shakabisha aka ku Amerika kasoko kuti: “Nga ca kuti ifi filengwa na Lesa ifishakatamikwa sana kabili ifyo na kuba ifishingapyanikwapo fili no kucingililwa ku bonaushi ubu, mu myaka ya kubangilila iya ba 2000, ifyalo fifwile mu kwangufyanya ukusensela no kwikatana no kucitapo cimo pali ubu bwafya.”

Napamo ifipusho kuti fyaipushiwa ukuti: Bushe ifi filengwa na Lesa fyalikatama? Bushe ukonaulwa kwa mitengo kuti kwatwambukila apakalamba?

Ifya Kulya, Umwela Usuma, no Muti

Bushe ulucelo mulya umusunga, napamo amani, no kunwa kofi? Nga ni fyo, mu kukanaishiba mulemwenamo mu kupayanya kwa mitengo yabela mu ncende shakabisha. Amataba, inseke sha kofi, inkoko yabikile ilini, nangu fye ni ng’ombe ukwafumine umukaka—fyafumine fyonse ku nama ne filimwa fya mu mitengo yabela mu ncende shakabisha. Amataba yafumine ku Amerika wa ku Kapinda ka ku kulyo, kofi yafumine ku Ethiopia, inkoko tuteeka shafumine ku fyuni fya mu mpanga ku Asia, ne ng’ombe sha mukaka shafumine ku nama ishisungamine ukuloba ishitwa ati banteng isha ku Kapinda ka ku kulyo na ku kuso ka Asia. Icitabo ca Tropical Rainforest (Imitengo Yabela mu Ncende Shakabisha) cilondololo kuti: “Amaperesenti 80 aya fyo tulya fyafumine ku ncende shakabisha.”

Abantunse te kuti balabeko fye ukwafumine ifya kulya balya. Ifilimwa ne nama kuti fyanakuka ukupitila mu kufyashanya ne filimwa fya mutundu umo wine. Imitengo yabela mu ncende shakabisha kuti yapayanya ifintu ifipima ifyo icipeema cikaba ifitwa ama genes, mu kuba ne misango ya filimwa ne nama shabamo, ifingakosha ishi nama ne filimwa. Ku ca kumwenako, Rafael Guzmán, umwina Mexico, uwasambilile fya filimwa ku Mexico, asangile umusango upya uwa mataba ya mu mpanga uwapalana na mataba ayo twaishiba. Ifyo asangile fyalicincimwishe bashimafarmu pantu amalwele 5 ayaba pa malwele 7 ayasansa amataba ya mu mushi yalatuna muli aya mataba ya mu mpanga (Zea diploperennis). Basayantisti balesubilo kubomfyako uyu musango wa mataba ukupangako amataba ayalwisha amalwele.

Mu 1987 ubuteko bwa ku Mexico bwalicingilile incende ya mu mpili uko aya mataba ya mu mpanga yamena. Lelo apo ubwingi bwa mitengo ileonaulwa, ukwabulo kutwishika imisango ya fimenwa iyacindama pamo nge yi ilelofiwa, na pa ntanshi tailasangwa. Ku Kapinda ka kulyo na ku Kabanga ka Asia kwalibako imisango iingi iya ng’ombe sha mu mpanga ishingakosha ubufyashi bwa ng’ombe sha kuteka. Lelo imisango yonse iya fimenwa ne nama isungamine ukuloba pa mulandu wa konaula uko fimena no bwikalo bwa ishi nama.

Umwela usuma walicindama fye nge fya kulya. Imiti ilabombo mulimo wacindama uwa kupyanikapo umwela wa oxygen, nge fyo umuntu aipakisho kwenda mu kamwela akasuma aka mu mutengo aishiba. Lelo lintu imiti yaocewa, umwela uwa carbon dioxide na carbon monoxide ulaya mu mwela. Umwela wa carbon dioxide na carbon monoxide wa busanso.

Abantu bamo bapimo kuti imibombele ya bantunse yalifusha carbon dioxide nga nshi mu mwela wa mwi sonde. Nangu ca kuti ukukowesho mwela ku twampani e catontonkanishiwa nge cikalamba icilenga, ifyushi amaperesenti 35 ifya carbon dioxide fifuma ku koce mitengo. Lintu carbon dioxide yaya mu mwela, ilalenga icitwa greenhouse effect (ukukabisha kwe sonde), cintu basayantisti basobelo kuti cikalenga isonde ukukabisha icibi.

Carbon monoxide e yabipishanapo. Yaba e cikalamba icingepaya icaba mu cushi icisakamika aba mu mekashi ya mupepi ne misumba. Lelo kasapika James Greenberg alipapushiwe ukusango kuti “ubwingi bwa carbon monoxide iyaba mu mutengo wa Amazon cimo cine fye ne yaba mu mekashi ya mupepi ne misumba iya ku calo ca America.” Ukoce mitengo ya Amazon ukwabulo kutontonkanya e kwakowesho mwela untu imiti yapangilwe ukupyanikapo!

Pa mbali ya kupayanya ifya kulya no mwela usuma, imitengo ilapayanya umuti uwingi uwalekanalekana. Iciputulwa cimo muli fine ifya muti ba dokota bapeela ku cipatala ufuma ku miti ya mu mitengo iyabela mu ncende shakabisha. Mu mitengo ya mu mpili sha Andes e mwafuma umuti wabulwele bwa mpepo uwitwa quinine; kabili ku Amazon e kwafuma curare umuti wa kunashako bukali mu opareshoni ya cipatala; ku Madagascar, e kwafuma mabula ya periwinkle umwaba ubululu bulenga abalwala ubulwele bwa mu mulopa ubwitwa leukemia ukupusuka. Te mulandu ne fi ifyafumamo ifishaiwamina, mupepi na maperesenti 7 fye aya miti ya mu mitengo e yaceeceetwa ku kufumyako muti. Kabili inshita ilepwilako fye. United States Cancer Institute yasokele fyo “ukonaule mitengo yabela mu ncende shakabisha kwabipisha kuti kwacilikila lulu wa kulwisha ubulwele bwa kansa.”

Imitengo ilabomba imilimo iikankala na imbi—nangu ca kuti te lingi ubucindami bwa mitengo bumonwa ukufikila imitengo yaloba. Pa milimo iyi paba ukusangwilako ku kupangika kwa mfula na ku kukaba nelyo ukutalala no kucilikila umushili ukusendwa ku mfula. Ibuuku lya The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests lishimiko kuti: “Tatwaumfwikisha pali ndakai fintu imitengo ipayanishishe sonde. Lelo twalishiba na nomba line ukuti ubucindami bwa mitengo te kuti bupimwe.”

‘Tukabakilila fye Fintu Twatemwa’

Bupumbu bwa kapela makufi ukonaule mitengo iitupayanishisha mu kupaka fintu tukabila. Imyaka 3,000 iyapitapo, Lesa akambishe abena Israele ukubakilile miti iitwale fisabo lintu balelwa na balwani. Umulandu abebele wali uwayanguka uwa kuti: “Kuti mwalyako.” Ukulundapo, ‘umuti wa mu mpanga te muntu pa kwisa mu kucandilwa kuli imwe.’ (Amalango 20:19, 20) Cimo cine na ku mitengo yabela mu ncende shakabisha iyacandilwa.

Cintu camonekesha ukuti imitengo yabela mu ncende shakabisha, ukupala imiti ya fisabo, yalicindamishapo lintu iletemfuma bwino ukucila lintu baitema. Lelo muli ci calo cifwaya ubunonshi bwangu bwangu ilingi ubucindami bwa nshita ntali bulasuulwako. Nangu ni fyo, ukusambilishiwa kuti kwayalula imibele. Uwasoma sayansi ya fintu ububumbo bubombela pamo umwina Senegal, Baba Dioum asoso kuti: “Tukasuka tukalebakilila fye fintu twatemwa; tukatemwa fye fintu twaumfwikisha; kabili tukomfwikisha fye fintu twasambilishiwa.”

Tischendorf aibile amabula yakokwesha mu Sinai Desert pantu alitemwishe bamanyuskripiti bakokwesha kabili alefwaya ukubabakilila. Bushe abantu bafulilako bakasambilila bwangu ukutemwa imitengo pa kuti ikapusushiwe?

[Amashiwi pe bula 27]

Ukoca umutengo cimo no koca laibrare ya mu ng’anda pa kuti mukabeko—ukwabulo kwishiba ifili mu fitabo

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 24, 25]

Ukubakilila Ifibumbwa fya mu Mitengo

JESÚS ELÁ alelunga basokomuntu ne nama shimbi isha mu mutengo wabela mu ncende yakabisha mu Afrika pa myaka mupepi na 15. Lelo alileka ukulunga. Nomba abomba ngo wa kutandasha abatandashi mu citungu cacingililwamo inama ne filimwa umo basokomuntu 750 babakililwa ku Equatorial Guinea.

Jesús alondololo kuti: “Ndaipakisha ukuba mu mutengo ilyo nshilelunga. Nalitemwa ukulangisha batandashi inama ne filimwa fya mu mutengo. Umutengo waba ngo mushi wandi pantu ndomfwa bwino kabili ulampayanishisha fyonse ifyo nkabila. Tufwile ukutukuta ukubakilila imitengo pa kuti abana kukula bakeseimonako.”

Jesús, uyo nomba mu kuswatuka aafwako bambi ukutemwa imitengo, alishukilamo. Nomba alapange ndalama ishingi pa kucingilila basokomuntu ukucila lintu alebalunga. Ifitungu fyacingililwamo inama ne filimwa kuti fyapayanya incito sha kufolelapo ku bantu ba muli ico calo apantu kulenga abatandashi ukufwayo kutambako ubwina nama bushaifulila ubwikala mu mitengo yabela mu ncende shakabisha. Lelo icitabo ca Tropical Rainforest cilondolole fyo ukubakilila “ubu bumi bwa nama ubwapikana” ubulengo kucankwa kukabila “ifitungu fyacingililwamo inama ne filimwa ifikulu, ukusanshako ne nika.”a

Mulandu nshi ifitungu fyacingililwamo inama ne filimwa fifwile ukukulila pa kupayanya ukucingilila kwalinga? Mu citabo cakwe ica Diversity and the Tropical Rain Forest, John Terborgh apimo kuti inama ishitwa ati ba jaguar (mupepi ne nama ishikulu 300 ishingafyala) shikabila incende ya masikweya kilomita 7500. Asondwelelo kuti: “Ukubomfya uku kupima, ifitungu fyacingililwamo inama ne filimwa finono fye mwi sonde ifyakwate ncende yalinga iya kusungilamo ba jaguar.” Inama ishitwa tiger napamo kuti shakabile ncende iyakulishanapo. Ba tiger (abali 400) abengafyala kuti napamo bakabile ncende ya masikweya kilomita 40,000.

Ukupitila mu kupanga ifitungu fyacingililwamo inama ne filimwa ifikalamba umwaba ifinama fya ifi ifilye nama shimbi na bantu, kuti ncende shonse isha mu mitengo shacingililwa na sho. Ishi nama shilabomba umulimo ushaiwamina uwa kusungilila ubumi bwa bwina nama bonse. Terborgh alondolole fyo “apashintilila ukushikatala kwa bumi bwa fimenwa ne nama” ni pa nama pamo nga tiger, jaguar, ne mbwili, nangu ca kuti ishi nama tashafula.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 24, 25]

Ifibumbwa Ifinono ne Fikalamba

1. Ifipaaso ifingi ifya mitengo yabela mu ncende shakabisha fyalibalabatisha. Ifishishi fimbi fyaba ne mimonekele iyayafya pa kufimona

2. Ifipelebesha e fibumbwa fimoneka bwangu kabili ifishakosesha mu mutengo

3. Ukutamba umulongo wa basokomuntu baletana ku misambo caba pa fintu fya kusekesha ukumona mu mutengo mu mpanga

4. Nangu ca kuti inama itwa jaguar e mupeteka mbafu mu mitengo ya ku Amerika, banono fye abatemwa ububumbo abaimonapo mu mpanga

5. Amaluba ya orchid yalayemfya imitengo yabela mu mpili sha mu ncende shakabisha

6. Pashala fye ba tiger ukucepako pali 5,000 mu mpanga

7. Icishishi icitwa rhinoceros beetle ica mu fyalo fya ku Amerika ifyabela mu ncende shakabisha cakwata amasengo aya kutiinya lelo tacaba na busanso ubuli bonse

8. Nangu calibindwa ukwipaya basokomuntu, bacili balebashitisha ngo munani mu mishiika ya ku Afrika. Ishi nama shishaikulila shilya ifilimwa kabili shilulumba mu milongo mu mitengo

9. Impaka sha ku America shalilungilwe cikanga fye no kuloba pa mulandu wa mpapa ya shiko iyawamisha

10. Bamucence baba pa fyuni ifya congo sana mu mitengo kabili ifyatemwisha abantu

11. Inama itwa galago ifwaye fya kulya ubushiku, nga fintu fye amenso yakwata ayatumbuka yalangilila

[Abatusuminishe]

Foto: Zoo de Baños

Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

[Abatusuminishe]

Foto: Zoo de Baños

[Ifikope pe bula 23]

Imitengo ipayanya (1) koko, (2) amabula ya “periwinkle,” ayabomba bwino ku bulwele bwa “leukemia,” na (3) cinkondya. (4) Ukutemaule miti kulengo mushili uwingi ukusendwa apakalamba