Ubulanda Ubwaponena Umutengo

IFYO umutengo wa Amazon umoneka nga muli mu ndeke, ciba kwati banshile ica kukupa ca mafufu icingakumana kontinenti onse, ukumoneka uwa katapakatapa kabili uuteku na nomba line kwati fintu walemoneka lintu Orellana autuliile. Ilyo mulekulika ukupita mu mpanga yakaba, iya cipuki ilyo mwafuma mu ndeke, ninshi mulebensauka ukutiina ifishishi ifikalamba kwati tunama utonsha, mwafilwa ukuti mwishibe apapwila ifintu fya cine cine na patendekela ifya mwelenganya. Ifyo mwacilamona nga amabula fyasanguka fipelebesha, imishila itabilila yaba ni nsoka, e lyo ifipimfya fya fimuti fyauma ukusanguka ni mpuku isho shatinishiwa no kupashiko lubilo lwine lwine. Mu mutengo wa Amazon, icishinka cicili calyandalilwa ne fintu fya kwelenganya.

“Icimoneka sana ukuipilika,” e fyalandapo umo, “caba ca kuti ificitika mu Amazon fyaba ifishingasuminwa ukupala ifyabamo ifishasokololwa.” Na kabushe fintu ifishingasuminwa! Elenganyeni impanga iikalamba kwati Bulaya bwa ku Masamba. Titikanyenimo imisango yalekanalekana iya miti ukucila pali 4,000. Iwaminisheni no kuyemba kwa misango ukucila pali 60,000 iya fimenwa fyalekanalekana ifya maluba. Penteniko ukubalabata kwatikama ukwa misango 1,000 iya fyuni. Iyemfyeni ku misango 300 iya nama ishonsha. Isushenimo ukutaata kwa misango nakalimo amamilioni yabili aya tushishi. Nomba mwamona umulandu uo umuntu onse uulondolola umutengo wa Amazon abomfesha amashiwi ayawamisha. Takuli ukupashanya kwacepako ukwingafikapo ku kulondolola ifya mweo ifishaifulila ifimaŋanya muli uyu mutengo wa mu ncende yakabisha uwakulisha pe sonde.

Ifya Kamo Kamo “Ifyalaswa Filobe”

Imyaka 90 iyapitapo umwina Amerika umo kalemba kabili uwa milangwe Mark Twain alondolwele uyu mutengo wa kucebusha pamo nga “impanga iyabekwa, impanga iisempaukamo ne fipapwa fya mu ncende shakabisha, icalo ico wingalalangulukapo uko ifyuni na maluba ne nama fyalingile ukuba mu ŋanda ya babenye, kabili kuntu insamba ne ŋwena na kolwe fyamoneke ukukanaba na mwenso kwati fili mu ncende batambilamo ifinama.” Ilelo, uko kulandapo kwalamuka ukwa kwa Twain nakupilibuka nga twatontonkanyapo sana. Amayanda ya babenye no mwa kutambile nama e muli no kushala mweka fye umwa kwikala impendwa shikalamba isha fipapwa fya mu Amazon wa mu ncende yakabisha. Mulandu nshi?

Umulandu ukalamba uli wa kutemaula umutengo wa Amazon, ukufumyapo umushi wa fimenwa ne nama ifya muli cilya citungu. Nangu cibe fyo, pa mbali ya konaula umupwilapo ubwikalo, kwalibako imilandu na imbi—iyabelama—iilenga imisango ya fimenwa ne ya nama, nangu cingati ili iyumi ukuba kwati “fyalaswa filobe.” Mu mashiwi yambi, abalashi balisumino kuti takuli nangu fye cimo icingalesha ukuti ifi fintu fiiloba.

Umulandu umo uulenga uli kuba kamo kamo. Abalashi ba mabuteko abatemwisha ukutengela ifilengwa na lesa kuti pambi babinda ukuteme miti ukufuma pa cintengulusha cimo ica mpanga pa kubakililapo ifya mweo. Nangu cibe fyo, icintengulusha cinono ica mu mutengo icitalwike kuli fimbi kuti calenga iyi misango ya fya mweo mu kupelako ukwisafwa. Icitabo Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task capeela ica kumwenako umulandu untu ifintengulusha finono ifya mu mutengo ifitalwike kuli fimbi fifililwa ukutungilila ubumi pa nshita ntali.

Imisango ya miti ya mu ncende shakabisha yakwatamo imiti iilume ne ikota. Pa kusanda, ilafwilishiwa ku tusuusu uto tusenda umwabo wa ku maluba ya ulume ukutwala ku maluba ya ukota. Kwena, iyi mibombele ya kutunta umwabo ilaba bwino nga ca kuti iyo miti yamenena mu ncende umo akasuusu kengayafika. Nga ca kuti intamfu pa kati ka muti uukota no ulume yalepesha—nga fintu ilingi line ciba lintu icintengulusha ca mu mutengo icitalwike kuli fimbi cafika fye na ku kushingulukwa fye ne cibalabansa caumisha—akasuusu kuti kafilwa ukusuntinkanya. Imiti, lyene iba “‘mupepi no kuloba’ apantu ukusandulula kwa iko ukwa ku nshita ibelelela takubako na kabili,” e fyasosa lipoti.

Uku kusuntinkana pa kati ka miti no tusuusu kuli fye ni kumo ukwa kwampana ukwapanga ubwikalo bwa cifyalilwa ubwa mu Amazon. Twangusheko tutile fye, umutengo wa Amazon wapala iŋanda iikalamba umwaba umwa kusendama ne fya kulya ifya bantu aba misango yalekanalekana lelo abayampana kuli umo no munankwe. Pa kutiina ukuti kwiba sana ukutitikana, abekashi ba muli iyi mitengo bekala pa ntunti shalekanalekana, bamo mupepi na pa nshi, bambi na bo pa muulu apasansuka ukulingana ne mitengo ine. Abekashi bonse baliba no mulimo, kabili kulaba ukubomba inshita fye yonse—bamo akasuba, bambi ubushiku. Lintu imisango yonse iya fya mweo yasuminishiwa ukubombako mulimo, ubu bwikashi bwapikana ubwa fimenwa ne nama ubwa mu Amazon bulabomba fye bwino ukwabulo bwafya ubuli bonse.

Imibombele yapuminkana iya mu Amazon nangu cibe fyo, tayakosa. Nangu cingati ukupumfyanya kuntu umuntu apumfyanya muli uyu mutengo takucila pa kubomfyako mu kukumanina imisango inono iya fya mweo, ukucilinganya kwakwe kulapulinkana mu ntunti shonse isha iyi ŋanda ya mu mutengo. Uucingilila impanga Norman Myers apendo kuti ukonaula fye umusango umo wa cimenwa mu kupita kwa nshita kuti kwalenga imfwa ya misango ya nama ukufika na kuli 30. Kabili apantu imiti iingi iya mu ncende shakabisha, na yo, yashintilila pa nama pantu e shisalanganya inseke, kanshi ukulofya imisango ya nama ukwa muntu kutungulula ku kuloba kwa miti intu isho nama shafwilisha. (Moneni umukululo “Ukwikatana Ukwe Sabi ne Cimuti.”) Nga fintu ukuba kamo kamo kwaba, ukupumfyanya ukwampana e kubika imisango yafulilako iya fya mweo fya mu mutengo ukuba pa “fyalaswa filobe.”

Bushe Ukutemako Panono, Ubuluse Bulacepako?

Bamo balando kuti caba fye bwino ukubungaule miti pa fifulo finono mu kupelululo kuti impanga ikesabwelelapo fintu yali kale no kwisalemba na kabili pa cibalabansa icikalamba mu nshila imo ine nga fintu umubili wesu uletelako inkanda imbi nga twaicena ku munwe. Bushe balalungika? Kwena, te sana.

Ca cine, kwena, ukuti impanga ilakula na kabili nga umuntu aleka incende yabungaulwapo imiti pa butali bwa nshita ubwalinga. Lelo na kabili inshila umutika upya uwa fimenwa upalilamo impanga yalipo kale ciba fye kwati ni filya ipepala lya kukopolola ilyabula no kuwama lipalanako fye ne line line ilyabalilepo ukupulintwa. Ima Vieira, uwasambilile fya fimenwa umwina Brazil, abebetele icintengulusha ca mpanga iyakulile cipya cipya mu Amazon no kusango kuti mu misango ya miti 268 iyaletemfuma mu mpanga ya cilaalu, misango ya miti 65 fye e yaba mu mpanga ilekula cipya cipya ilelo. Ifi fine fipendo e fyo caba na ku nama sha muli cilya citungu, e fyasosa uyu wasambilile fya fimenwa. E co nangu line ukubungaule miti, nga fintu bambi baletunga abati, kulelenga impanga sha katapakatapa ukusanguka ifiswebebe fyakashika, kulelenga imbali sha mitengo ya Amazon ukupalako fye ku fyo yali pa kutendeka.

Ukulundapo, ukutema imiti nangu fye pa citungu icinono ilingi line kulonaula imisango iingi iya fimenwa ne nama ifikulilamo, ukukulika, no kutankatanka muli iyo ncende fye mweka ifishingasangwa kumbi. Bakasapika mu Ecuador, ku ca kumwenako, basangile imisango ya fimenwa 1,025 mu ncende imo iya masikweya kilomita 1.7 aya mutengo wa ncende shakabisha. Ukucila pa misango 250 muli yene tayalesangwa ukuli konse kumbi pano isonde. Uwasambilila ifyashingulukako ifye sonde umwina Brazil Rogério Gribel, atila: “Ica kumwenako ca muno mwine mwesu ni sauim-de-coleira (mu Cibemba, kakolwe akaba ne fibala na pa menso apakumbilika),” kakolwe, akayemba akamoneka nga akafwele insengeleti yabuta. “Utunono utwashalapo twikala fye mu kacitungu kanono mupepi na Manaus mu Amazon wa pa kati na nkati, lelo ukonaulwa kwa bulya bwikalo kuli no konaula uyu musango wa ici ca mweo nakalya nakalya,” e fyasosa Dr. Gribel. Ukutemako panono lelo ubuluse bwena bukalamba.

Ukwansula “Ica Kukupa”

Ukubungaule miti nakalya nakalya, nangu cibe fyo, kuleleta ubulanda bwa kutulumusha nga nshi pa mitengo ya Amazon. Abasebe misebo, abaputule fimuti fya mbao, abembe mikoti, na bambi abengi baleansula impanga kwati ca kukupa pa nshi, ukufumyapo imibombele yapuminkana yonse mu kashita fye akanininini.

Ilintu caliba icakosa ukukanasuminishanya mu fipendo fya kulungatika pa cipimo Brazil onaula impanga cila mwaka—ukupimununa kwalinga kucibika pali ba sikweya kilomita 36,000 pa mwaka—ubukulu bwa mutengo wa Amazon kale ubwaonaulwa kuti bwacila pa maperesenti 10, incende iikalamba ukucila pali Germany. Veja, inyunshipepala ikalamba iya cila mulungu iya mu Brazil, yashimike ukuti mupepi ne mililo 40,000 iikolekwa na balimi ba fitemene yalipyangilile cilya calo mu 1995—ukufika ku miku isano ukucila pa mwaka wabangilileko. Umuntu aleoca impanga mu kupambana nga nshi ica kuti imbali shimo isha Amazon shipalile “ilungu lya mulilo ukushinguluka apaikala abantu,” e fyatucinkulako Veja.

Ifya Mweo nga Fileloba—Bushe Mulandu?

Bamo balepusha abati, ‘Bushe tulakabila imisango ya fya mweo amamilioni yonse ayo?’ Ee, tulaikabila, e fyapaasha uucingilile mpanga Edward O. Wilson, uwa pa Harvard University. “Apo twashintilila pa mibombele yapuminkana ku kusangulula amenshi yesu, ku kulenga umushili ukufunda no kupangwa kwa mwela untu tupeema,” e fyasosa Wilson, “ukulekanalekana kwa fya mweo tacili cintu ico twingasuulako fye.” Icitabo ca People, Plants, and Patents citila: “Ifya mweo ifyalekanalekana ifyo tukakwata nga fyafula cikaba e muti wa kupusunsuka kwa bantunse. Ilyo uko kulekanalekana kwa fya mweo kwaloba, ne fwe tukakonkapo mu kwangufyanya.”

Mu cituntulu, icimoneka lintu ubonaushi bwacitwa pa misango ya fya mweo cilacila pa miti iwishiwa, inama ishimoneka ukuba mu busanso, na bakaya abacushiwa. (Moneni umukululo wa kuti “Umuntunse Na O Aliba mu Busanso bwa Kuloba.”) Ukucepa kwa mpanga kuti kwamwambukila. Tontonkanyeni pali ici: Umulimi mu Mozambique aleputaule fimiti fya kalundwe, nyina mu Uzbekistan alenwa akabulungwa ka kucilikilo bufyashi, kalume uucenenwe mu Sarajevo balemupeela umuti wa morphine, nelyo uwa kushita uuli mwi tuuka lya mu New York aleipakishe cena canunkila—aba bonse, balebomfya ifintu ifyatuntwike ku mitengo ya kuli ilya ncende yakabisha, e fisosa icipani ca Panos Institute. Impanga kanshi iicili tailaonaulwa ilabombela abantu ukushinguluke calo—ukusanshako na imwe bene.

Te Mutebeto, Te Cipowe

Kwena, umutengo wa Amazon te kuti uliishe abantu umutebeto ukushinguluke calo, lelo kuti walesha icipowe ca mu kusaalala kwa calo. (Moneni umukululo “Imilumbe pa lwa Kufunda kwa Mushili.”) Mu nshila nshi? Cisuma, muli ba1970, pa cipimo cakulisha, umuntu atendeke ukubyala ifilimwa fimo ifyalekanalekana ifyaishilefumamo ubusomboshi ubwawamisha. Nangu cingati ifi filimwa fifukila fyalyafwako ukuliisha amamilioni 500 aya bantu ayalundwako, kwalibako kamo akankofyonkofyo. Apantu tafyakwata kulekanalekana mu mipangilwe, fyalinakuka kabili fyalisansalikwa ku malwele. Akashishi kalenga amalwele kuti kakufya mu calo cimo ifi filimwa fifukila fyonse fye, ukubalamuna icipowe.

E co pa kusombola ifilimwa fyakosa no kusengauka ukufwa ku nsala, icipani ca ba United Nations ica Food and Agriculture Organization (FAO) nomba cilekoselesha “ukubomfya ifibombelo fya mipangilwe ya kulekanalekana kwafulilako.” Kabili apo e pantu imitengo na bekashi babamo bengafwilishako sana.

Apantu impanga sha mu ncende shakabisha shakwatamo ukucila pali hafu wa fimenwa fyonse ifyaba mu calo conse (ukusanshako ne misango imbi mupepi na 1,650 iyo ingabe fya kulya), ici ciputa ca mbeu ica Amazon e cawamisha ku uli onse kasapika uulefwaya imisango ya fimenwa fya mpanga. Ukulundapo, abekashi ba muli iyi mpanga balishiba ifya kubomfya ifi fimenwa. BaKayapo abena India ba mu Brazil, ku ca kumwenako, tabapangako fye ukulekanalekana kupya ukwa filimwa lelo na kabili balasungako imisango imo iya ifyo filimwa lubali ku mikunkuluko ya mpili ukwaba ukwa kusungila. Ukupangako ulubuto lumbi kuli ifi fimenwa fya mpanga pa kubomfya ulubuto ulwinganashiwa ku bulwele ulo abantu babelesha kukatungilila amaka no bukose bwa filyo fya muntu. Kabili uko kutuninkisha kulekabilwa mu kampampa, pantu “ukwingilishiwako kwa maperesenti 60 ukwa kulime cilyo kulefwaikwa mu myaka 25 iili no kukonkapo,” e fyasosa icipani ca FAO. Ukukanasakamane ci, ifibombelo fya konawilako impanga filetwalilila ukwingila mu kushikilako mu mitengo ya Amazon.

Finshi fifumamo? Kwena, ukonaula kwa muntu imitengo kwaba kwati mulimi uulelye mbuto sha kubyala—kwena aikuta apo pene lelo alofya ifilyo fya ku nshita ya ku ntanshi. Ibumba lya ncenshi pa lwa kulekanalekana kwa fya mweo pali nomba line lyasokele ukuti “ukubakilila no kulundulula ifilimwa ifisheleko e cilesakamika icibulungwa conse ice sonde.”

Ifimenwa Ifimoneke fyo Kuti Fyabomba Bwino

Nomba ingileni “umusungilwe miti ya kundapila” muli iyi mpanga, kabili mwalamona ukuti ipusukilo lya muntu lyabilinkanishiwa ne mishila itabilila ne fimenwa fimbi ifya muli iyi ncende yakabisha. Ku ca kumwenako, amenshi ayakamwa mu mishila itabilila iyaba mu Amazon yabomfiwa nge fya kutontolola imicincili ukutangilila ukulepulwa; abana banono bane ukufuma muli basano abalwala kansa wa mu mulopa balaafwiwa ukutantalishako ubumi pa mulandu wa fya miti miti ifisangwa muli rosy periwinkle, iluba lya mu mpanga. Mu mpanga na kabili mulafuma quinine, uubomfiwa ku kundapa ubulwele bwa mpepo; digitalis, abomfiwa ku kundapa ukufilwa kwa mutima; e lyo na diosgenin, uubomfiwa mu tubulungwa twa kucilikilo bufyashi. Ifimenwa fimbi fyalimoneke fyo kuti fyabomba bwino mu kucimfya AIDS na kansa. Lipoti wa ba United Nations atila: “Mu Amazon fye mweka, mwalishininkishiwa ukubamo imisango ya fimenwa 2,000 iibomfiwa nge miti ku bakaya abaikala mulya e lyo kabili iimoneke fyo kuti kwapangwa imiti.” Mu kusaalala kwa calo, e fyasosa ukufwailisha kumo, abantu 8 mu bali bonse 10 baalukila ku fimenwa ukufume miti ku kundapa amalwele yabo.

Kanshi cilimo amano ukupususha ifimenwa ifyo fitupususha, e fyasosa Dr. Philip M. Fearnside. Alundapo ati: “Ukulufya impanga ya Amazon kulelangulukwa ukuba icingabwesesha ku numa nga nshi ukubombesha kwa kusanga ukundapa kuli kansa wa mu bantu. . . . Imfundo ya kuti ukutunguluka kwa lulumbi mu fya miti ya cipatala ukwa nomba kuletulenga ukukanasakamana ulubali lukalamba ulwa ifi fimenwa kuli e musango wa bututulume uwingaleta ubusanso bwabipisha.”

Nangu ni fyo, umuntu aletwalilila fye ukonaula inama ne fimenwa lubilo lubilo ukucila ifyo ifi fintu filesangwa no kwishibikwa. Cilalenga ukuti tulepapa ukuti: ‘Mulandu nshi untu kubungaule miti kuletwalilila fye? Bushe uku kukongama kuti kwayalulwa? Bushe imitengo ya Amazon ili no kutwalililo kubako?’

[Akabokoshi pe bula 15]

Imilumbe pa lwa Kufunda kwa Mushili

Imfundo ya kuti umushili wa mu Amazon walifunda yaba “mulumbe uwayafya ukufuutapo,” e filanda magazini wa Counterpart. Mu mwanda wa myaka uwalenga 19, kapansa we shina lya Alexander von Humboldt alondolwele Amazon pamo nga “ubutala bwa calo conse.” Imyaka umwanda pa numa, Presidenti Theodore Roosevelt uwa United States na o wine ayumfwile ukuti impanga ya Amazon imoneka nge ingabomba bwino ku bulimi. Alembele ati: “Umushili wa musango yo ushaiwamina kabili uwafunda tatwingasuminisha ukuti wikale fye.”

Mu cituntulu, shimafarmu uusumina ukupala abo baume alasango kuti pa mwaka umo nelyo ibili, umushili ulafumya ifisabo ifisuma nga nshi pa mulandu wa kuti imito ya miti ne fimenwa fyaocewe fibomba ngo mufundo. Pa numa, nangu cibe fyo, umushili ulaumba. Nangu cingatila ukulelema kwa katapakatapa ukwa ilya mpanga kumoneka ukukwata umushili ushaiwamina pe samba lya uko, icabako ca kuti, umushili, e wasansalikwa ku busanso muli iyi mpanga. Mulandu nshi?

Loleni! alandile na Dr. Flávio J. Luizão, kasapika wa pa National Institute for Research mu Amazon kabili incenshi pa fya mushili wa mu mitengo. Fimo fintu alandilepo ni fi:

‘Ukupusanako ne mishili ya mu mpanga shimbi, iciputulwa icikalamba ica mushili wa muli uyu mukonko wa Amazon tacipokelela umulyo ukufuma pa nshi ukulaya pa muulu, ukufuma ku mabwe ayasunaika, pa mulandu wa kuti nyina wine wa libwe alipelebela umulyo kabili apo abela palishika sana. Mu cifulo ca ico, umushili wasekemuka ulapokelela umulyo ukufuma pa muulu no kuya pa nshi, ukufuma ku mfula na ku mabula yaleya yalebola. Nangu cibe fyo, imfula na mabula yalukuta filakabila ukwaafwa pa kuti fingapeela umulyo. Mulandu nshi?

‘Amenshi ya mfula ayalokela pa mutengo tayakwatamo umulyo mu yene yeka. Nangu cibe fyo, lintu yaponena pa mabula no kulakonkoloka ukukonka ifitimbatimba fya miti, yasendela kumo no mulyo uufuma ku mabula, ku misambo, ku cani, ku bube, ku mafwasa, na ku lukungu. Pa kuti amenshi yese yengile mu mushili, ninshi nayasanguka ica kulya icingawamina ifimenwa. Pa kuti aya menshi yelakonkolokela mu tumilonga, umushili ulabomfya ifya kwikatilako umulyo ifipangwa ne mishila yaandalila monse monse muli basentimita banono aba mushili wa pa muulu. Icishininkisho kuti ici ca kwikatilako cilabomba bwino cili ca kuti utumilonga umuya aya menshi ya mfula tamuba sana umulyo ukucila pa usangwa mu mushili wa mu mpanga mwine. E co umulyo ulengila mu mishila lintu aya menshi yashilaingila mu tumilonga nelyo mu mimana.

‘Kumbi ukufuma icilyo ni ku mabula ayalebola—amabula ayalukuta, utusansu, na ku fitwalo. Mupepi na matani 8 aya mabula yabola ayapeleka yesa ku kuba pali hekita umo [amaeka yabili na hafu] uwa mushili cila mwaka. Lelo ni shani fintu amabula ayabola yesa mu kufika pe samba lya mushili no kwingila mu mishila ya fimenwa? Ububenshi bulaafwako. Bulaputaula utupimfya twa cintengulusha ku mabula no kuyatubika mu fisansala fya buko ifya pa nshi. Maka maka mu mainsa, e lyo bubombesha nga nshi, ukusenda icipimo ca kusungusha ica maperesenti 40 aya mabula yonse ayabola ayaba pa muulu mu mpanga yonse ukutwala pa nshi. Palya, buya mu kubomfya amabula ku kupangilako amabala umwa kulima ubowa. Ubu bowa, lyene, bulalenga yalya mabula ukusunaika no kuletako nitrogen, phosphorus, calcium, ne fisolobesho fimbi—umulyo wacindama ku fimenwa.

‘Nga ububenshi bwena cinshi busangamo? Busangamo ica kulya. Bulalya ubowa kabili pambi bulaminako no tumabula twine. Icikonkapo, utushishi utwacepesha utuba mu nda ya bubenshi tulatendeka ukubomba ukwalula ifilyo fya bubenshi mu musango wa kufitumbinkanya, pa kuti, icikesafumamo, ubusali bonse ubwa bubenshi bukesebamo icilyo cabamo mulyo icingabomba ku fimenwa. E co imfula no kupangulule fintu cipya cipya e fibili ifilenga ukuti imitengo itwalilile ukubako no kulakula.

‘Kuti cayanguka ukumona icingacitika nga mwakungula no koca impanga. Takuba na kabili icifimbo ica kucilinganya imfula nelyo umutika wa mabula ayengapangululwa cipya cipya. Mu cifulo ca ico, imfula ikalamba ilapama pa mushili wa fye mu kulungatika na maka nga nshi, kabili ukupamapo kwa iko kulakosha umushili. Pa nshita imo ine, akasuba akabalikilapo mu kulungatika kalengilishako ukukaba kwa pa nshi no kukankantishe loba. Icifumamo cili ca kuti amenshi ya ku mfula nomba yalakunkuluka pa mushili, ukukanaliisha umushili lelo ukuliisha imimana. Ukulufyo mulyo ukulengwa no kubungaule miti no koce mpanga kuti pambi kwakula nga nshi ica kuti imilonga iyaba mupepi ne ncende umwabungaulwe miti ilakwatamo umulyo wacishamo, uuleto busanso ku misango ya fya mweo ifya mu menshi. Cilemoneko kuti, impanga nga ca kuti kuileka fye, kuti yaitungilila iine, lelo ukupumfyanya kwa muntu kuti kwaletako ubusanso.’

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 13]

Umuntunse Na O Aliba mu Busanso bwa Kuloba

Ukupumfyanye fintu no kubungaule miti tafilecena fye ifimenwa fyeka ne nama lelo na bantunse bene. Mupepi na bena India 300,000 abashala ku bena India 5,000,000 abo kale baikele mu citungu ca Brazil ica Amazon, bena bacili baleikala capamo ne fyabashinguluka mu mpanga. Abena India balecililako kupumfyanishiwa ku bateme fimuti fya mbao, abafwaya golde, e lyo na bambi, ubwingi bwabo abalanguluka abena India nga “abacilikila ubuyantanshi.”

Lyene kwalibako ba caboclo, abantu bashikimana aba ntuntuko yatumbinkanamo abena India na bena Bulaya abo ifikolwe fyabo fyaishilesango bwikalo mu Amazonia mupepi ne myaka 100 iyapitapo. Apo bekala mu fisasa fyakulwa pa fintamba mu lulamba lwa mimana, nakalimo tabatala abomfwapo ishiwi “ecology” [“ukusambililo mushi”], lelo batuuka ifyaba mu mpanga ukwabula ukuyonaula. Lelo, ubumi bwabo ubwa cila bushiku bulambukilwako ku mabumba ya balebeshi abapya nomba abaleingila mu mushi wabo uwa mu mpanga.

Na kuba, ukupulinkana mu mutengo onse uwa Amazon, ukutwalilila abomi ukwa basaba inkusu, abakoma ifimuti fifumyo mupila, abalondo be sabi, na bakaya bambi bonse pamo mupepi na 2,000,000, abekala mu kumfwana no kwalukaaluka kwa mpanga no kushinkana mu fyo amenshi yaba mu mimana, takwaba ukwashininkishiwa. Abengi basumina ukuti ukubombesha kwa kubakilila impanga kulingile ukucila pa kubakilila fye imiti ya mahogany no tunama twa manatee. Balingile ukucingililako na bantunse abekala mu mpanga na bo bene.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 16]

Ukwikatana Ukwe Sabi ne Cimuti

Mu mainsa, umumana wa Amazon ulapoosa no kubunsha imiti iyabela mu mpanga ya mukonko. Lintu ilyeshi lyakula, imiti iingi muli ishi mpanga ilatwale fisabo no kuponye nseke—lelo kwena, takubako impuku ishaikala pa nshi ya menshi ishingashisalanganya. E pesa mu kumoneka isabi lya tambaqui (Colonnonea macropomum), ilitoba inseke ilyumfwe cena bwangu bwangu nga nshi. Ilyo lilesamba ukukonka imisambo ya miti iyatotobela mu menshi, lilanunsha no kwishibe miti iili mupepi no kuponye nseke. Lintu inseke shaponena mu menshi, ili sabi lilatoba ifipaapa ne ncendwa sha liko ishakosa, e lyo lyaminako inseke, lyasungululako umunofu waba kuli isho nseke, no kuponeshe nseke pa mushili wa iyo mpanga pa kuti shikamene lintu amenshi yakakama. Isabi ne cimuti filamwenamo. Isabi lya tambaqui lilatutila amafuta mu mubili, kabili icimuti cilakwate fimenwa fimbi. Ukuteme yo miti kulaleto busanso ku bumi bwa tambaqui ne misango imbi mupepi na 200 iye sabi ililye fitwalo.