Ukusapika Inshila sha Kupwishishamo Bwafya

“ILYO mulekansanina pa fya nkama mulalaba ku fintu fya cine cine,” e fyalembele kalemba umuNgeleshi John Lyly. Pa kusengauka ico cimfokonshi, tulingile mu cituntulu ukulaibukisho kuti ifintu fya nkama ifya muno nshiku pa lwa mitengo filangisha fye amafya yakoselako no kuti nga ca kuti fye imilandu ine ine iilenga nga taibombelwepo ninshi ukonaula impanga kuli no kutwalilila. Finshi ifyo fine filenga? “Imilandu ikalamba iisansa icitengelwa ca Amazon bupiina no bupulumushi bwa buntunse,” e filanda ukufwailisha kumo ukwa United Nations.

Ukulimisha Ukushafikapo

Ukonaule mpanga, bamo bapaasha ukuti, ni cimo fye ica fya kufumamo ica cintu baitile abati ukulimisha uko kwatendeke amakumi yanono aya myaka mu Brazil wa ku kapinda ka kulyo ne citungu ca pa kati na nkati. Ilyo ico cishilabako, amakana ya ndupwa ishali kulya ishalelima utumafarmu tunono shaleliila fye mu kulima umupunga, cilemba, ne fyumbu no kutekako ifitekwa. Lyene, ukulima kwa pa cipimo cikalamba, ukwa cilemba wa soya ukubomfya bamashini ne milimo ya kupanga amalaiti ukubomfya amenshi kwaishilecandila impanga yabo e lyo pa ŋombe ne filimwa fya cikaya baishilepyanikapo ifyalelimwa no kusungwa pa kuti fileliisha ifyalo fyaya pa ntanshi mu fya kupangapanga. Pa kati ka 1966 na 1979 peka, impanga ya mafarmu iyabikilwe pa mbali ku kulima ifilimwa fya kutuma ku fyalo fimbi yalingilishiweko na maperesenti 182. Pali uyo mulandu, bashimafarmu 11 ukufuma muli 12 aba cikaya balipokelwe mpanga no mwa kuliila. Kuli bene, ukulimisha kwaletele akafingilima.

Ni kwi aba bashimafarmu bashakwete mpanga baali no kuya? Bapolitishani, pa kuti belolenkana no mulandu wa lufyengo mu kwakanye mpanga mu citungu cabo, babalangile ifya kucita pa kulumbilisha icitungu ca Amazon ukuti ni “mpanga umwabula bantu iya kupeela bantu babule mpanga.” Mu kati ka myaka ikumi pa numa ya kusebamo musebo wapabuka uwa kubalilapo mu Amazon, ukucila pa mamilioni yabili aya bashimafarmu abapiina ukufuma ku Brazil wa ku kapinda ka kulyo na ku lubali lwa pa kati ka kapinda ka kuso na kabanga ukwali icilala no bupiina baishileikala mu makana ya misakuta ukukonka fye umwalolo musebo. Lintu imisebo iingi yasebelwe, na bambi abaali no kuba bashimafarmu baimine ubulendo ukuya ku Amazon, ninshi nabaisunsunkanya ukuti balule impanga isanguke apa kulima. Lintu bapitulukamo muli uku kupanshila abantu apa kwikala, bakasapika batila “ukulinganya ifyacitwa mupepi ne myaka 50 iya kupanshila abantu apa kwikala tapaba icawamapo.” Ubupiina no lufyengo “fyalitwalwa na ku Amazon,” kabili “amafya ayapya yalipangwa mu citungu ca Amazon” na mo mwine.

Ifintu Fitatu Ifili no Kucitwa

Pa kwafwilishako ukubombela pa filenga ukubungaule miti no kuwamyako imikalile ya muntu mu mitengo ya mu Amazon, ibumba lya Commission on Development and Environment for Amazonia lyalisabankenye ulupapulo ulwatubulwile ukuti, pa kati ka fintu fimbi, amabuteko aya mu mukonko wa Amazon intanshi yabombele pa fintu fitatu. (1) Ukubomba no mulandu wa fya bunonshi ne mikalile ya bantu mu fitungu fyapumwa ku bupiina ifyaba ku nse ya mitengo ya Amazon. (2) Ukubomfya impanga iisheleko no kubomfya cipya cipya incende isho kale kale shabungaulwamo imiti. (3) Ukubomba no lufyengo lwa mu bwikashi—ulwalenga sana ukuti abantu balecululuka no konaula impanga. Natubebete mu kusakamanishisha iyi nshila ya kubomfya ifi fintu fitatu.

Ukuseekeshamo Icuma

Ukubomba ne milandu ya fya bunonshi ne mikalile ya bantu. “Imo iya nshila shacilapo kuwama twingasalapo isha kunashishako ukubungaule miti,” e fyalandapo aka kabungwe, “ili kuseekeshamo icuma mu ncende shimo shimo ishabesha ishipiina mu fyalo fyabela mu Amazon, ifyo fipatikisha abekashi ba fiko ukukuukila ku Amazon ku kufwaya imikalile yawaminako iya ku ntanshi.” Nangu cibe fyo, aba mu kabungwe balundako abati, “iyi nshila te lingi ilangulukwa lintu balepekanya inshila sha buyantanshi mu fyalo nangu mu citungu conse nangu ni abo aba mu fyalo fyaya pa ntanshi mu fya kupangapanga abafwilisha ukucefyako icipimo ca kubungaula imiti ya mu Amazon.” Lelo, incenshi shilondolola ukuti, nga ca kuti abalashi ba mabuteko ya fyalo fimbi ubwishibilo bwabo no kwafwilisha kwa mu fya ndalama bafitonta pa kupikulula amafya pamo nga aya kucepelwa kwa mpanga nelyo ubupiina bwa mu ncende sha mu matauni mu fitungu fyashinguluka Amazon, bakabweshako amabumba ya bashimafarmu abalungama ku Amazon kabili bakafwilisha ukupusushako impanga.

Nangu ni fyo, cinshi cikacitwa kuli bashimafarmu banono abo kale kale bekala mu Amazon? Ukusanga kwabo imikalile ya cila bushiku kushintilila pa kulime filimwa pa mushili uushalinga kulimapo.

Ukubakilile Mpanga pa Kuti Imiti Ilebomfiwa

Ukubomfya impanga no kuibomfya cipya cipya. “Impanga sha mu ncende shakabisha shalikonkolwamo nga nshi lelo shabomfiwa fye panono. Pali ici cishinka icimoneka ukuipilika e pashintilila ukutwalilila kwa shiko,” e fisosa The Disappearing Forests, ulupapulo lwa United Nations. Mu cifulo ca kubomfye mpanga mu kukumanina ukupitila mu kutemamo, incenshi shitila, umuntu alingile ukubomfya impanga ukupitila mu kufumyamo, nelyo ukulobolola, ifyo iletako, pamo nga ifitwalo, inseke, amafuta, umupila, ifyanunke cisuma, ifimenwa fibomba nge miti ya kuposeshako amalwele, ne fisabwasabwa fimbi. Calitungwo kuti ifisabwasabwa fya musango yo, e fyapanga “icapimwa ukuba maperesenti 90 aya kucindama kwa mu fya bunonshi ukwaba mu mpanga.”

Doug Daly, uwa ku New York Botanical Garden, alondololo mulandu asuminino kuti ukufumyamo fye fimo mu mpanga ukucilo konaule mpanga yonse kwabela ukwa mano atila: “Kulanashanasha ubuteko—balamona ukuti ifiputulwa fikalamba ifya Amazonia tafilelufya amakwebo. . . . Kuti kwapayanya umusango wa bumi uwingalenga abantu ukutwalilila aba mweo no kulabomba, kabili kulabakilila impanga. Pali ici tacinganguka ukulandapo icapusanako.”—Wildlife Conservation.

Ukukanapumfyanye mpanga pa kuti mulebomfyako ifimuti mu cituntulu kulawamyako imikalile ya bekashi ba muli isho mpanga. Bakasapika mu Belém, mu Brazil wabela ku kapinda ka kuso, ilyo bapendulukamo, ku ca kumwenako, baasango kuti ukwalula hekita umo ukuba ni mpanga ya mulemfwe mufuma fye icibwesha ca madola 25 pa mwaka epela. E co pa kukwata amalipilo yacepesha aya pa mweshi mu Brazil, umuntu kuti akabila ukukwata amahekita 48 aya mpanga ya mulemfwe ne ŋombe 16. Nangu cibe fyo, Veja yashimiko kuti, uulefwayo kuteke ŋombe kuti alapange ndalama ishafulilako ukupitila mu kufumyamo ifisangwa mu mpanga. Kabili ifisangwa mu mpanga ifilolela ukulobololwa fyaba ifya kupapa ku bwingi, e fyasosa uwasambilila ifya bumi Charles Clement. “Kwalibako ifya misalu misalu, imyanda ya fitwalo, ifikulankonde, ne fya mafutamafuta ifingasakamanwa no kulobololwa,” e fyalundako Dr. Clement. “Lelo ubwafya bwaba bwa kuti umuntu afwile ukusambililo kuti mu mpanga e mufuma ubusambashi mu cifulo ca kumona kwati impanga ilacilinganya ukuba umusambashi.”

Impanga Yaonawilwe Yabwelelapo

Kasapika umwina Brazil João Ferraz atila ubuyantanshi bwa mu fya bunonshi no kubakilila ifyatushinguluka filendela pamo. “Moneni impanga iyo kale kale yaonaulwa. Tatulekabila na kabili ukulatema mu mpanga iyo bashatemamo. Mu cifulo ca ico, kuti twalondola no kubomfya cipya cipya incende isho kale kale babungaulamo imiti ne shaboteleshiwa.” Kabili mu citungu ca Amazon, kwalibako impanga iikalamba iyaboteleshiwa iingakumana kuli bonse abalefwaya.

Ukutendeka mu kubangilila kwa ba 1960, ubuteko bwapeele ndalama ishishaifulila ku kukoselesha aba kuseekeshe cuma mu kwalula ififulo fya mitengo ukuba impanga sha mulemfwe. Uyo mulimo balibombele, lelo nga fintu Dr. Ferraz alondolola, “isho mpanga sha mulemfwe shaliboteleshiwe pa numa ya myaka 6. Mu kuya kwa nshita, lintu uuli onse aishibe ukuti cali cilubo cishaibipila, abene ba mpanga abaali bakanabesa batile: ‘Cili fye bwino, ifwe natupoka indalama shakumanina ukufuma ku buteko,’ no kuya e fyo baile.” Cinshi cafuminemo? “Basikweya kilomita mupepi na 200,000 aba mpanga ya mulemfwe iyalekeleshiwa ileya ileilokotela fye.”

Ilelo, nangu cibe fyo, bakasapika ukupala Ferraz balesangako inshila shipya isha kubomfeshamo impanga shaboteleshiwa. Mu nshila nshi? Imyaka inono iyapitapo balimbile imbeu 320,000 ukubomfya imiti ya nseke iya mu Amazonia pe farmu limo ilyashilwe nsansalila apo baleteke ŋombe. Ilelo, isho mbeu shili fimuti ifiponye nseke. Apantu ifimuti filakula bwangu no kuletako imbao sha mutengo, imbeu sha nseke sha mu Amazonia shilebyalwa nomba mu ncende umwabungaulwa imiti mu mbali shalekanalekana isha mukonko wa Amazon. Ukufumyamo ifisangwamo, ukusambilisha bashimafarmu ukulalimba ifilimwa ifibako umwaka onse, ukubomfyako inshila sha kulapange mbao ukwabulo konaule mpanga, no kulapuupuutula impanga yaboteleshiwa, mu kumona kwa ncenshi, e nshila sha kusengulwilamo isha mano ishingaafwilisho kuti impanga ikaloba.—Moneni umukululo “Ukubombela pa Kubakilila.”

Lelo, abalashi baleti, ukusunge mpanga kufwaya ifyacila pa kwalula fye impanga yaboteleshiwa. Kufwaya ukwalula icifyalilwa ca muntunse.

Ifya Kololola Icapondama

Ukubombela pa lufyengo. Inshila yabulamo mulinganya iyo abantunse babombelamo iyo isuula insambu sha bambi ilingi line ilengwa no bufunushi. Kabili, nga fintu uwa mano ya buntunse uwa pa kale Seneca alandilepo, “ubufunushi icalo conse apo capela tacingabwikusha”—nangu fye ni mpanga ishaikulila iya Amazon taingabwikusha.

Mu kupusana kuli bashimafarmu bapiina abashomboka mu Amazon, ababa mu milimo ya fya kupangapanga na bene ba mpanga ishikalamba balekufye mpanga pa kuti bengalatikamika amatumba yabo. Intungulushi shilondolola ukuti ifyalo fya ku Masamba na fyo fine fili no kupeelwako umulandu pantu e fyafwilisha ukuti fimashini fya kutemenako imiti filebomba mu Amazon. Ibumba limo ilya bakasapika ba ku Germany lyasondwelele ukuti: “Ifyalo fya busambashi ifya ku Masamba e fyalenga ubonaushi bushaibipila ubwabako kale kale.” Icipani ca Commission on Development and Environment for Amazonia calondololo kuti ukubakilila Amazon ico kufwaya caba “fipimo fipya ifya mibele ifya mu cibulungwa conse, ifipimo fya mibele ifikaletako umusango wawaminako uwa buyantanshi, uwashimpwa pa kumana kapi ukwa bantunse bonse e lyo no bulungi.”

Nangu cibe fyo, ukoca impanga kwatwalilila mu Amazon kucinkulako umo ukuti te mulandu no kubombesha kwa baume na banakashi abaibukila ulwa fyatushinguluka mu kusaalala kwa calo, ukwalula imfundo sha mano ukushisangula icintu icingabomba kulemoneka ukukosa ukupala ukwikate cushi. Mulandu nshi?

Ifitabo fya malyashi ya kale ne nyunshipepala sha muno nshiku fitwebo kuti imishila ya bupulumushi pamo nga ubufunushi yalifika ukutali nga nshi mu bwikashi bwa bantunse, ukufiko kutali ukucila fintu imishila ya fimuti fya Amazon yaya pa nshi mu mushili. Nangu ca kuti pa lwesu tulingile ukucita pantu twingapesha ku kusangwila ku kubakilila impanga, te kuti cibombe ukwenekela abantunse, nangu bengafumaluka shani, ukuti bakatunguluka ukunukula ifilenga ukonaulwa kwa mpanga ifyafiko kutali nga nshi kabili ifyapikana. Cintu Imfumu ya pa kale Solomone, kabebeta wa mano uwa cifyalilwa ca buntunse alandile, mupepi ne myaka amakana yatatu iyapitapo cicili ca cine. Ku kubombesha kwa bantunse fye kweka, “icapondama cafilwo kololoka.” (Lukala Milandu 1:15) Icapala kuli ico caba ni nsoso ya mu ciPortuguese iya kuti “O pau que nasce torto, morre torto” (Icimuti icifyalwa icapondama, cifwa icapondama). Nangu ni fyo, imitengo ukushinguluke calo ili no kupusuka. Mulandu nshi?

Ukubuutushiwa Kuleisa ku Ntanshi

Mupepi ne myaka 100 iyapitapo, kalemba umwina Brazil Euclides da Cunha alipapile pa kupilingana kwa misango ya fya mweo mu Amazon ica kuti alondolwele ilya mpanga pamo nga “ibula lya muno nshiku ilya mu Ukutendeka ilishasabankanishiwa.” Kabili nangu cingatila umuntu alikosela pa kulamfya no kulepaula lilye “bula,” Amazon uushilaonaulwa acili “alaleta kwi tontonkanyo fintu isonde lyali pa nshita ya Kubumbwa,” ukulingana na lipoti wa Amazonia Without Myths. Lelo bushe cikatwalilila ukube fyo pa nshita yalepa shani?

Langulukeni ici: Umutengo wa Amazon ne mitengo imbi iya mu calo conse nga fintu Da Cunha alanda, mulamoneka ubushininkisho bwa “mucetekanya waibela.” Ukufuma ku mishila ukufika ku mabula, ifimuti fya mu mpanga fibilisho kuti fyabombwapo na kelenganya wakulisha. Apo ico cabe fyo, bushe lyene uyu Kelenganya Mukalamba akasuminisha umuntu umufunushi ukukufya imitengo no konaule sonde? Ubusesemo bwa mu Baibolo bwasuka ici cipusho mu kuba no kushikimika ukuti iyo! Bubelengwo kuti: “Inko shalikalipe, no bukali bwenu [bwa kwa Lesa] nabwisa; yaisa ne nshita . . . iya konaula abaleonaule calo.”—Ukusokolola 11:18.

Moneni, nangu cibe fyo, ukuti ubu busesemo tabutweba fye ukuti Kabumba akafika apatendekele ubwafya pa kufumyapo abantu ba bufunushi lelo no kuti akacite co mu nshita yesu. Mulandu nshi twingalandile fi? Kwena, ubusesemo bwatila Lesa akabombelapo pa nshita lintu umuntu ‘aleonaula’ icalo. Lintu ayo mashiwi yalembelwe mupepi ne myaka 2,000 iyapitapo, abantu tabaafulile e lyo kabili tabakwete ne fyo bengabomfya pa konaula. Nomba imibele nayaluka. “Icishatala acicitikapo mu lyashi lya kale,” e fyasosa icitabo Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task, “umuntunse ilelo ali na maka ya konaula apashintilila ukupusunsuka kwakwe kwine te mu fitungu fye fimo fimo nelyo ifitente, lelo mwi sonde lyonse.”

“Inshita” lintu Kabumba akalwisha “abaleonaule calo” ili mupepi. Umutengo wa Amazon ne fifulo fimbi ifyaba mu busanso pe sonde fili no kupusuka. Kabumba akashininkisho kuti cabe fyo fine—kabili ico tacili lushimi, lelo cintu ca cine cine.

[Akabokoshi pe bula 20]

Ukubombela pa Kubakilila

Incende iyakwata mupepi na masikweya mita 400,000 aya mpanga yatemfuma mu musumba wa pa kati na nkati aka Amazon uwa Manaus e musangwa amaofesi ya mu Brazil ayalekanalekana aya ba National Institute for Research in the Amazon, nelyo INPA. Ici cifulo icakokola imyaka 42, icaba na madipartimenti yalekanalekana 13 ayamona pali fyonse ukutendekela pa kusambilila ifyatushinguluka ne fya mpanga ukufika na ku butuntulu bwa bumi ubwa muntu, e cisaka cakulisha ica fya kusapika muli cilya citungu. Na kabili e mwakolonganikwa imisango yafulisha iya fimenwa fya mu Amazon, isabi, ifikulika, ifya mweo ifingekala ku mulundu na ku menshi, inama ishonsha, ifyuni, ne fishishi. Umulimo wa bakasapika 280 aba pali ici cifulo ulesangwilako ku fyo umuntu aleumfwikisha ukubombela pamo kwapikana ukwa fyaba mu mibombele yapuminkana iya mu Amazon. Abatandashi abatandalila ici cifulo bafumako ne subilo likalamba. Te mulandu ne fibindo fya mabuteko, basayantisti ba mu Brazil na ba ku fyalo fimbi nabaipoosa pa kubombela pa kusungilila ici cibekobeko cishaiwamina pa mitengo ya mu calo yonse—ica Amazon.

[Icikope pe bula 17]

Umusebo umwa kufumishe milando walisebwa mu mutengo

[Icikope pe bula 18]

Ififuma mu mutengo wa Amazon: ifitwalo, inseke, amafuta, umupila, na fimbi ifingi

[Abatusuminishe]

J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil